«Ο αγών των 16 χωρίων υπήρξεν αγών ιερός, αγών υπέρ βωμών και εστιών». Αυτή η επιγραφή στο μνημείο του Αγροτικού Κινήματος, στο Κεφαλοχώρι της Μουργκάνας στη Θεσπρωτία, δίνει το στίγμα ενός δραματικού αγώνα, ο οποίος διήρκεσε περισσότερο από 70 χρόνια, από το 1858 έως το 1930.

Την περασμένη Κυριακή, με ένα τρισάγιο και καταθέσεις στεφάνων σε μία λιτή τελετή, η Ομοσπονδία Μουργκάνας απέδωσε τιμές στη μνήμη των αγωνιστών των 16 χωριών στη Μουργκάνα της επαρχίας Φιλιατών, οι οποίοι επί επτά δεκαετίες αντιστάθηκαν στην τσιφλικοποίηση του τόπου τους από τους αγάδες. Ήταν μία λαϊκή εξέγερση, αρχικά ειρηνική, η οποία στη συνέχεια πήρε μορφή αγροτικής εξέγερσης και ξεσηκωμού, όταν οι αγάδες της περιοχής επεχείρησαν με μεθοδεύσεις να κάνουν τσιφλίκια τους τις περιουσίες των κατοίκων των χωριών της περιοχής, τα οποία, όμως, ήταν χαρακτηρισμένα ως «κεφαλοχώρια» διότι ανήκαν διοικητικά στην Πύλη, όπου απέδιδαν τους φόρους, όπως τη δεκάτη. Περίπου τρεις γενεές αγωνίστηκαν για να κρατήσουν τη γη τους, ενώ οι πρωτεργάτες του κινήματος δεν κατάφεραν να ζήσουν την πολυπόθητη ώρα της δικαίωσης, γιατί ήρθε 70 χρόνια αργότερα.

Ο εκδότης Γιώργος Κώτσης, ο οποίος έκανε ιστορική έρευνα για το βιβλίο του «Κάτι για το Φιλιάτι», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι τα γεγονότα της επανάστασης του 1854 στην Ήπειρο-Θεσσαλία και η Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα το 1864, σηματοδοτούν την έναρξη ενός ανελέητου αγώνα των αγάδων των Φιλιατών να σφετεριστούν το ιδιοκτησιακό καθεστώς των ορεινών χωριών, κυρίως αυτών της περιοχής Μουργκάνας.

Η πρώτη μεγάλη και οργανωμένη αντίδραση-διαμαρτυρία των κατοίκων έγινε το 1866 προς στην υποδιοίκηση, στους Φιλιάτες, απ’ όπου οι αντιπρόσωποί τους έφυγαν άπρακτοι. Έτσι, διοργάνωσαν δυναμικότερη κινητοποίηση και περίπου στις 25 Απριλίου 1866, χίλιοι κάτοικοι των χωριών της Μουργκάνας βρέθηκαν, με τα γεωργικά εργαλεία τους, να διαμαρτύρονται στη διοίκηση Ιωαννίνων, όπου παρέμειναν για ημέρες και έφυγαν με υποσχέσεις.

Οι οργανωμένες αντιδράσεις είχαν βαρύ τίμημα για τους κατοίκους. Οι αγάδες απάντησαν με εκτελέσεις, απαγχονισμούς, φόνους, βιασμούς, εκτοπίσεις και εκφοβισμούς σε βάρος των ηγετών του κινήματος, ανάλογα με την τροπή που έπαιρναν τα συμφέροντά τους.

Ο αγώνας, μετά τις σημαντικές κινητοποιήσεις, είχε πάρει τη δικαστική οδό και είχε διάφορες εκβάσεις, πότε προς όφελος των χωριών, πότε προς όφελος των αγάδων, ανάλογα ποιοι θα έδιναν το καλύτερο «μπαξίσι» στην τουρκική διοίκηση και δικαιοσύνη.

Αυτό κράτησε έως την απελευθέρωση, το 1913, αλλά και τότε δεν δόθηκε λύση. Στις 24 Ιουνίου 1914 διοργανώθηκε Γενική Συνέλευση των 16 χωριών στη Γλούστα, το σημερινό Κεφαλοχώρι, η οποία εξέλεξε αρχηγό του αγώνα τον Χρήστο Χρηστοβασίλη, ενώ συνέταξε υπόμνημα προς την ελληνική κυβέρνηση.

Τον Φλεβάρη του 1916, ο Γ. Ακτσελής, αντιεισαγγελέας Ιωαννίνων, διεξήγαγε, στο Φιλιάτι, έρευνα για το θέμα. Το 1917, οπότε είχαν καταλάβει την περιοχή οι Ιταλοί, οι αγάδες προσπάθησαν πάλι να εισπράξουν φόρους, αλλά οι Ιταλοί τούς γύρισαν πίσω.

Το 1918, οι αγάδες επανέφεραν το θέμα των φόρων και οι κάτοικοι των 16 χωριών πραγματοποίησαν μεγάλη πορεία διαμαρτυρίας στους Φιλιάτες, όπου έγιναν συλλήψεις από την αστυνομία. Τέλος, στις 14 Δεκεμβρίου 1930, στο Πρωτοδικείο Ιωαννίνων, δικαιώθηκε ο αγώνας των 16 χωριών της Μουργκάνας.

Ο πολύχρονος ξεσηκωμός στα χωριά της επαρχίας Φιλιατών έγινε λαϊκό τραγούδι, που τιμητικά απέδωσαν οι γυναίκες της Ομοσπονδίας Μουργκάνας στον χώρο του Μνημείου Αγροτικού Κινήματος.