Aλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς, Το «Σύνταγμα» της Αθήνας. Σήμα αρχής. Χωροδομική θεώρηση της γενέσεως ενός εμβληματικού χώρου, έκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 2015, σελ. 100. ISBN: 978-960-6812-47-7
«Η σημαντικότερη ιδιοτυπία της πλατείας του Συντάγματος στην Αθήνα που την καθιστά σχεδόν μοναδική στον ευρωπαϊκό χώρο είναι η χωρική, στερεομετρική διαμόρφωσή της σε διάφορα επίπεδα και επιφάνειες – οριζόντιες ή κεκλιμένες: Μόνον η πλατεία της Γερουσίας στο Ελσίνκι (Helsingfors) διαιρείται σε δύο ανισοϋψή οριζόντια τμήματα, με τον Καθεδρικόν Ναόν στην ανώτερη και τα κτήρια του Πανεπιστημίου και της Γερουσίας στην κατώτερη στάθμη και μία ευρεία δημοσία κλίμακα μεταξύ των δύο επιπέδων. Αλλά η διάταξη αυτή είναι στατική και συμμετρική και απέχει πολύ από την εφευρετική δυναμική διάταξη του “ρευστού” χώρου της Πλατείας του Συντάγματος με τα κεκλιμένα επίπεδα των πλευρικών της οδών και τον επικλινή πλαταμώνα προ των Ανακτόρων» [σελ. 87, σημ. 64].
Ο συγγραφέας καταγράφει το χρονικό της γένεσης της πλατείας Συντάγματος. Το «Σύνταγμα», εστιακός χώρος της νέας Αθήνας αλλά και εμβληματικός χώρος πανελλήνιας ακτινοβολίας, θεωρείται «σήμα αρχής»: «σήμα», δηλαδή ορατό σημάδι στον χώρο της πόλεως, αλλά και «σήμα», δηλαδή ιδεατό σημαίνον στη ζωή της. «Σήμα» που σηματοδοτεί την «αρχή», την «αρχή» στη διττή της σημασία: ως πολεοδομικό έναυσμα και ως παρουσία της εξουσίας, σύμβολο ενός εθνικού συμβολαίου.
Θέατρο της λαϊκής εξέγερσης του 1843 που κατοχύρωσε το Σύνταγμα της ελληνικής πολιτείας, η πλατεία έλαβε όνομα, έγινε ονομαστή, περίφημη. Τοπόσημο της Αθήνας, όντας χώρος δημόσιος και αστικός, οφείλει τον ιδιόμορφο και μοναδικό χαρακτήρα του (genius loci ή «επιχώριον πνεύμα») στη χωροθέτησή του, στην αρχική του μορφή και στην αρχική του χρήση.
Το όνομα και η χωροθέτηση της πλατείας των «Ανακτορίων», της μετέπειτα πλατείας του Συντάγματος, μπροστά από τη βασιλική καθέδρα ασφαλώς υπογραμμίζουν και τον εμβληματικό ρόλο της πλατείας ως χώρου δημόσιας προβολής της εξουσίας. Τα ανάκτορα, που σχεδιάστηκαν από τον Friedrich von Gaertner, ανεγέρθησαν στο χώρο που είχε επιλέξει ο Λουδοβίκος Α’, πάνω στη χαμηλή εδαφική έξαρση «της Αναλαμπής». Η χωροθέτηση στο ύψωμα της Αναλαμπής θα βρεθεί αντιμέτωπη με ένα σχετικά ανώμαλο ανάγλυφο του εδάφους που θα οδηγήσει αναγκαστικά σε χωροδομικά εφευρήματα διαμορφώνοντας έτσι τη μελλοντική πλατεία Συντάγματος με τρόπο πρωτότυπο και ευφάνταστο.
Ο όρος «χωροδομία» (Raumgestaltung, Conception de l’espace urbain, Design of urban space) αφορά στην οργάνωση ενός υπαίθριου αδόμητου χώρου. Πρόκειται για την αρχιτεκτονική του «κενού» (δηλαδή του ιδεατού όγκου του χώρου) και όχι των «πλήρων» (δηλαδή των υλικών όγκων των κτισμάτων), απαιτεί ειδικά συνθετικά χαρίσματα από εκείνον ο οποίος καλείται να μετατρέψει έναν άμορφο υπαίθριο χώρο σε υποδοχέα ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Το χρονικό της σύλληψης μιας χωροδομικής ιδέας και της πραγμάτωσής της αφορά εδώ τον καθορισμό της μορφής και τη σταδιακή πορεία της χάραξης της πλατείας των «Ανακτορίων», καθώς και την ανέγερση των πρώτων κτηρίων στην περίμετρό της. Το τελικό χωροδομικό έργο του σχεδιασμού της πλατείας δεν συνέλαβε ο αρχιτέκτων των ανακτόρων, Gaertner, αλλά ο εντεταλμένος με την επίβλεψη της ανεγέρσεως του κτηρίου, υπολοχαγός Hoch.
Η μελέτη οργανώνεται στα εξής κεφάλαια:
-«Η χωροθέτηση» διαπραγματεύεται: α) τη θέση της Πλατείας του Συντάγματος στην πολεοδομική σύνθεση, β) το φυσικό υπόβαθρο του Εξεχώρου και γ) το ιδιοκτησιακό καθεστώς στο Εξέχωρο. [Ο όρος «Εξέχωρον» (από το «εξέχω»: κρατώ κάτι έξω, εκτός) δηλώνει τον «έξω χώρο», δηλαδή τον εκτός πόλεως χώρο. Ειδικότερα για την Αθήνα δηλώνει τον ευρύτερο άδενδρο χώρο του αρχαίου Λυκείου μεταξύ Λυκαβηττού και Ολυμπιείου, ανατολικά του τείχους του Χασεκή].
-«Η μορφή», κεφάλαιο αφιερωμένο: α) στο χρονικό του σχεδιασμού της Πλατείας του Συντάγματος, β) στη μορφολόγηση της πλατείας, γ) στη διάταξη και μορφή των περιμετρικών κτισμάτων της πλατείας.
-«Τα δρώμενα», κεφάλαιο το οποίο αναφέρεται: α) στην ποιητική του χώρου, β) στις αρχικές χρήσεις της Πλατείας του Συντάγματος και γ) στις αρχικές χρήσεις των περιμετρικών κτισμάτων της πλατείας.
Συμπερασματικά, ο συγγραφέας σχολιάζει την Οντότητα της πλατείας του Συντάγματος και τον πολυσήμαντο χαρακτήρα της.
Αφιερωμένο στη μνήμη του Κωνσταντίνου Τρυπάνη (1909-1993), το βιβλίο διαθέτει πλούσια εικονογράφηση.
