«Ανακαλύπτοντας το Ηράκλειο Αττικής στη διάρκεια ενός αιώνα (1880-1980)» είναι ο τίτλος της έκθεσης φωτογραφίας που διοργανώνει ο «Άλλος Τόπος Επικοινωνίας και Πολιτισμού» και η Πινακοθήκη Γρηγοριάδη, όπου στεγάζεται η έκθεση, με στόχο να «αναβιώσει» την ατμόσφαιρα διαφορετικών εποχών και να «διηγηθεί» την ιδιαίτερη ιστορία της πόλης στους νέους κατοίκους της.

Παρακολουθούμε πώς ένας Βαυαρικός οικισμός που γεννήθηκε επί Όθωνα, εξελίχθηκε σε πόλη-προάστιο απεμπολώντας σταδιακά τα κύρια χαρακτηριστικά του: τα πευκόφυτα κτήματα, τους ελαιώνες, τα αμπέλια, τα βοσκοτόπια, τα αλώνια, την πρώτη ελληνική ζυθοποιία, τα «μαύρα πηγάδια» (ή καρβουνιάρικα) και μαζί τις σιδηροδρομικές γραμμές του τρένου που μετέφερε ως το Λαύριο το λιγνίτη και επέστρεφε με εργάτες-κατοίκους των Παραπηγμάτων (υποτιμητικά των Πατσαβουρέικων).

Όσο αναπτύσσεται η πόλη τόσο σβήνονται τα ίχνη της ιστορίας. Το σπίτι της Ηλέκτρας Αποστόλου κατεδαφίστηκε. Μόνη ένδειξη του περάσματός της από την πόλη, ένα μνημείο. Η πολύτιμη «μάνα» το πηγάδι (πίσω από την πλατεία Αγ. Λουκά) που ξεδιψούσε τους Ηρακλειώτες, έκλεισε επί χούντας και δεν τυγχάνει πια αναφοράς. Χάθηκαν και οι παλιές γραμμές  του τρένου. Το πρώτο ζυθοποιείο  της περιοχής ρημάζει ανώνυμο και αναξιοποίητο όπως και η γειτονική έπαυλη Φιξ. Οι θερινοί κινηματογράφοι με τα αρχαιοελληνικά ή ρομαντικά ονόματα όπως Ήρα, Ηχώ ή Ροζαλί, αφανίστηκαν. Λιγόστεψαν οι εξοχικές ταβέρνες και το πανηγύρι της Αγίας Τριάδας που περίμεναν με τόση λαχτάρα τα παιδιά, έχασε την παλιά του αίγλη. Σίγησαν και οι γύρω βιοτεχνίες και τα εργοστάσια υφαντουργίας που συνέβαλλαν, εκτός των άλλων, στην  χειραφέτηση των νέων εργατριών.

Στην έκθεση έχει θέση η φωτογραφία -«μαρτυρία», η ερασιτεχνική φωτογραφία αλλά και η φωτογραφία των «ανώνυμων» φωτογράφων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, όπως επίσης και των τοπικών επαγγελματιών φωτογράφων που με την τέχνη τους, ενίοτε και ως «φωτορεπόρτερς», απαθανάτισαν πρόσωπα, γεγονότα, στιγμές και «εισχώρησαν» σε κάθε οικογενειακό φωτογραφικό άλμπουμ.

Το «φωτογραφικό οδοιπορικό» για το Ηράκλειο Αττικής αναπτύσσεται σε δέκα θεματικές ενότητες.

1. Τα «Πρώτα χρόνια του Ηρακλείου» αποτυπώνουν  τον αγροτικό χαρακτήρα του οικισμού. Δεσπόζουν  οι φωτογραφίες των καθολικών κατοίκων του Παλαιού Ηρακλείου σε εξοχικές τοποθεσίες, σε κτήματα, σε βοσκοτόπια, σε κοτέτσια και στάνες. Δεν λείπουν οι φωτογραφίες  του περιπάτου (με ή χωρίς συμπαθές τετράποδο), της σχόλης και του γλεντιού σε ειδυλλιακές τοποθεσίες του Ηρακλείου (ίχνη τους  διασώζονται σήμερα, στην καλύτερη περίπτωση σε μια πλατεία). Οι φωτογραφίες αυτής της ενότητας αρχίζουν από το 1890 και φθάνουν  έως και την δεκαετία του 1950. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς τα ενδύματα και τα υποδήματα της εποχής και τους νέους με τις στρατιωτικές στολές (στις αρχές της δεκαετίας του ’20) που συνοδεύουν νέες με μεγάλα, ρομαντικά καπέλα.

2. «Η πόλη καθώς αλλάζει» παρακολουθεί τις μεταμορφώσεις της πόλης που, από το 1948 μέχρι τη δεκαετία του 1980, σταδιακά γιγαντώνεται ακολουθώντας την αισθητική των τοπικών αρχόντων του Δήμου αλλά και των πολιτικών κυβερνήσεων της χώρας. Οι φωτογραφικές μαρτυρίες από την «εξέλιξη» της κεντρικής πλατείας της πόλης είναι εύγλωττες. Η πλατεία, από καταπράσινη και χωμάτινη, σταδιακά ασφαλτοστρώνεται (επί xούντας), αποχαιρετά το θερινό σινεμά και το σιντριβάνι για να «υποδεχθεί» τα δεκάδες τραπεζοκαθίσματα. Αλλάζει και η διασκέδαση. Τα κέντρα διασκέδασης όπως ο «Ζέφυρος» (όπου τραγουδούσε και ο Καζαντζίδης)  αποτελούν παρελθόν, όπως και οι γραμμές από το τρένο του Λαυρίου που χάνονται κάτω από την άσφαλτο.

3. «Τα χρόνια της αθωότητας». Ποδήλατα, καρότσια ξύλινα και σιδερένια, μηχανάκια και τρίκυκλα, κούκλες που υπερήφανα επιδεικνύουν κορίτσια και αγόρια, αλάνες και μαντρότοιχοι, με δύο λόγια στιγμές αθωότητας που χάνονται στο πέρασμα του χρόνου. Ευτυχώς που τα παιδιά λατρεύονται από το φωτογραφικό φακό και γι’ αυτό αφθονούν οι φωτογραφίες των πρώτων ξένοιαστων χρόνων (από 1919 έως το 1973) παρότι πάντα υπήρχε ένα «θηρίο» ή ένα «στοιχειωμένο σπίτι» για να εξάπτει τη φαντασία των παιδιών και να λειτουργεί αποτρεπτικά στις εξορμήσεις τους.

4. «Πόλη, Πολίτες, Πολιτική». Εδώ συνυπάρχουν φωτογραφίες  Δημάρχων, από τον απόστρατο αξιωματικό Ιωάννη Σκούρα  το 1955 έως τον πρώτο Δήμαρχο των μεταπολιτευτικών χρόνων το γιατρό Γιώργο Γρηγοριάδη, φωτογραφίες δημοτικών σύμβουλων  μεταξύ των οποίων και της αείμνηστης Γεωργίας Βασιλειάδου, που όχι απλώς έζησε στο Ηράκλειο Αττικής αλλά υπήρξε και αντιπρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου της πόλης, όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας «Εμπρός» στις 18/7/1959.  Παράλληλα παρουσιάζονται  φωτογραφίες από προεκλογικές συγκεντρώσεις, από επισκέψεις πολιτικών στην πόλη (όπως η επίσκεψη του Κωνσταντίνου Τσάτσου) ή από πολιτικές ομιλίες. Σε μια από αυτές τις φωτογραφίες απαθανατίζεται και ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης που διατηρούσε ακτινολογικό ιατρείο στην πόλη.

5. «Λιγνιτωρυχεία»: Δρόμοι του Κάτω Κόσμου της καρβουνόσκονης, της λάσπης και της εργατιάς, δρόμοι πιο αληθινοί από την αλήθεια.

Ξεχωριστό κεφάλαιο στην ιστορία της πόλης, αποτελεί η λειτουργία των «Λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας – Ν. Ηρακλείου» για  είκοσι χρόνια, από το 1938 που ανοίχτηκαν τα πρώτα «πηγάδια» έως το 1958 που σφραγίστηκαν τα τελευταία. Είκοσι χρόνια σκληρής δουλειάς μέσα σε σκοτεινές, αποπνικτικές στοές και γαλαρίες σε βάθος έως και 160 μέτρα, με φτηνό μεροκάματο, με το νερό, το χώμα και τη φωτιά να απειλεί και συχνά να «θάβει» τους ανθρακωρύχους. Στα ανθρακωρυχεία Καλογρέζας – Νέου Ηρακλείου γράφτηκαν μερικές από τις σπουδαιότερες σελίδες εθνικής αντίστασης και εργατικής πάλης. Στιγμές από τους αγώνες των ανθρακωρύχων το 1953 και το 1957 αποτυπώθηκαν από το φωτογραφικό φακό στις σπάνιες και αδημοσίευτες φωτογραφίες που παρουσιάζονται στα γραφεία  του Σωματείου Εργατοτεχνιτών των Λιγνιτωρυχείων και έξω από τις «εισόδους του κάτω κόσμου» κατά τη διάρκεια των μεγάλων απεργιών τους.

6. «Θρησκευτικές τελετές, γιορτές και παραδόσεις». Με θέμα την αρμονική συμβίωση των ορθόδοξων και των καθολικών κατοίκων του Ηρακλείου (1921 – 1965) ξεδιπλώνονται οι κοινές αλλά και διαφορετικές γιορτές και παραδόσεις τους. Κοινή γιορτή είναι το Πάσχα, που γιορτάζεται με τον ίδιο, παραδοσιακό, ελληνικό οβελία, ενώ διαφέρουν η πρώτη Κοινωνία και το Μυστήριο του Χρίσματος των Καθολικών αλλά και η γιορτή της «Αγίας Δωρεάς  του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου», κατά την οποία 60 ημέρες μετά το Πάσχα πραγματοποιείται η λιτάνευση του Αγιότατου Μυστηρίου τοποθετημένου σε χρυσή πυξίδα το οποίο ραίνουν με άνθη παιδιά ντυμένα στα λευκά.  Χαρακτηριστικές και οι φωτογραφίες  από λιτανείες ή περιφορές εικόνων του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Λουκά, της Αγίας Τριάδας και το αναμενόμενο  σε περασμένες δεκαετίες  πανηγύρι της με τον «γύρο του θανάτου», τις κούνιες, το καρουζέλ κ.ά. Αναμενόμενη γιορτή και οι Απόκριες που γιορταζόταν με πολύ κέφι, παραδοσιακά.

7. «Καθημερινές στιγμές και σχόλες». Ένα συσσίτιο στα χρόνια της Κατοχής, ένα τάβλι έξω από την εξώθυρα του σπιτιού, ή ακόμα και στο δρόμο στα πιο ξένοιαστα χρόνια. Μια «αναμνηστική πόζα» ή στην καλύτερη περίπτωση ένα τσιγάρο (ένδειξη χειραφέτησης) κατά τη διάρκεια του διαλείμματος στο εργοστάσιο υφαντουργίας. Ένας περίπατος στην πλατεία  και νεανικά συγκροτήματα με ξενόγλωσσα ονόματα και σχεδόν «καμπάνα» παντελόνι. Αυτές και πολλές άλλες στιγμές από την καθημερινή ζωή ή τη σχόλη περιλαμβάνονται σε αυτή την ενότητα (1943 – 1970).

8. «Σχολική ζωή, σχολικές και εθνικές γιορτές». Φωτογραφίες μαθητών και δασκάλων από τα πρώτα μετακατοχικά χρόνια, από τότε που έφτανε στα σχολεία η βοήθεια της Ούνρα  των Ηνωμένων Εθνών έως  τη δεκαετία του 1970 συμπεριλαμβάνονται στην ενότητα για τη σχολική ζωή. Όπως είναι επόμενο, αφθονούν οι παρελάσεις, οι εθνικοί χοροί, οι γυμναστικές επιδείξεις και οι αναμνηστικές φωτογραφίες των τάξεων στα δημοτικά σχολεία του Δήμου. Και όπως λέει και το τραγούδι «όλα τριγύρω αλλάζουνε και όλα τα ίδια μένουν». Το τοπίο αλλάζει, ο αδόμητος χώρος χάνεται αλλά κάποιες συνήθειες παραμένουν ίδιες.

9. «Αθλητισμός – Αθλητικά Σωματεία». «Ποδοσφαιρομάνα» χαρακτηρίζεται από τους παλιούς κατοίκους του το Ηράκλειο. Γιατί από το χωμάτινο γήπεδο – αλάνα στην Αγία Τριάδα «ξεφύτρωσαν» μεγάλοι παίκτες (όπως οι Γιώργος Βλαντής, Ροβέρτος Γεωργιάδης, Τάσος Κατσαμπής, Φώτης Νικολάου, Γιάννης Βαρβέρης, Γιώργος Λαμπρόπουλος). Οι φωτογραφίες, με αφετηρία το 1952 και την «Αθλητική Ένωση Ηρακλείου» (από τα πρώτα, αν όχι το πρώτο ποδοσφαιρικό σωματείο της ΕΠΣΑ)  «καταλήγουν» στη δεκαετία του ’80. Κάθε συνοικία του Ηρακλείου είχε και το δικό της σωματείο. Στο κεντρικό Ηράκλειο ο «Γυμναστικός Σύλλογος Ηρακλείου» με πρόεδρο την Άννα Κούτσικα – Πετρίκα από το 1959 έως το 1975. Ο «Αστέρας» στο Άνω Ψαλίδι, ο «Ηρακλής» στο Κάτω Ψαλίδι, ο «ΑΟΠΗ» στο Παλαιό Ηράκλειο, ο «Ερμής – Ειρήνη» στην Καναπίτσα. Στο μπάσκετ και το βόλεϊ ο «Τυφώνας», σωματείο που ιδρύθηκε το 1944 στην Κυψέλη και μετεγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο το 1965. Από τις τάξεις του βγήκαν αθλητές και αθλήτριες με εθνικές διακρίσεις στο μπάσκετ και το βόλεϊ.

10. «Στο Στούντιο». Σε κάθε οικογενειακό άλμπουμ,  που συγκροτείται από «ερασιτεχνικές» κατά κύριο λόγο φωτογραφίες, έχουν «εισχωρήσει» ιδιαίτερα τους χρόνους εκείνους που η φωτογραφική μηχανή δεν ήταν ένα εύκολο και φτηνό εργαλείο καθημερινής χρήσης, φωτογραφίες επαγγελματιών φωτογράφων που απαθανάτισαν την οικογένεια ή τα παιδιά της  πρωτίστως στο στούντιο και δευτερευόντως σε γιορτινές εθνικές, ονομαστικές ή άλλες στιγμές. Ήταν λοιπόν επιβεβλημένη η παρουσίαση μιας ενότητας που θα απέδιδε αφενός φόρο τιμής  στους τοπικούς φωτογράφους, στην περίπτωσή μας τιμούμε τον Ευθύμιο Καυκά, από τους παλαιότερους φωτογράφους του Ηρακλείου,  και αφετέρου θα απέδιδε τα χαρακτηριστικά διαφορετικών εποχών (ατμόσφαιρα, ύφος, στυλ) μέσα από τις φωτογραφίες στο στούντιο, από το 1880 έως και την δεκαετία του 1970.

Την επιμέλεια της έκθεσης έχουν οι Ελένη Γλαρέντζου (εκπαιδευτικός – οδοντίατρος), Δήμητρα Κουντή (δημοσιογράφος) και, από την Πινακοθήκη Γρηγοριάδη, ο Παναγιώτης Παπαδόπουλος (ιστορικός τέχνης).

Η έκθεση, που εγκαινιάστηκε τον περασμένο Μάιο, λήγει στις 15 Οκτωβρίου 2015. Η είσοδος είναι ελεύθερη.

Πινακοθήκη Γρηγοριάδη, οδός Μαρίνου Αντύπα 18, στάση ΗΣΑΠ: Ηράκλειο Αττικής, τηλ.: 210 – 2719744. Email: info@pinakothikigrigoriadi.gr, pinakothikigrigoriadi@gmail.com

Ωράριο λειτουργίας:

Τρίτη – Τετάρτη – Πέμπτη – Παρασκευή: 10:00-15:00 και 18:00-21:00. Σάββατο – Κυριακή: 10:00-14:00. Δευτέρα κλειστά.