Στη δεύτερη αποστολική περιοδεία του Αποστόλου Παύλου και το πέρασμά του στην Ελλάδα για τη διάδοση του Χριστιανισμού βασίζονται διαδρομές θρησκευτικού ενδιαφέροντος που ακολουθούν χιλιάδες πιστοί. Τα περισσότερα όμως από τα μνημεία, τα οποία έχουν συνδεθεί με τη δράση του Αποστόλου Παύλου δεν αποτελούν αρχαιολογική μαρτυρία, αλλά τοπικές παραδόσεις. Τα μνημεία από την περίοδο των ιεραποστολικών ταξιδιών του που σώζονται είναι ελάχιστα.

Στις περιοχές, τις οποίες επισκέφθηκε ο Απόστολος Παύλος, αναπτύχθηκαν χριστιανικές κοινότητες και αργότερα ανεγέρθηκαν σημαντικά βυζαντινά μνημεία, τα οποία συχνά παρουσιάζονται σε ταξιδιωτικούς οδηγούς, αν και είναι πολύ μεταγενέστερα και τα περισσότερα από αυτά δεν συνδέονται με τη δράση του.

H διάκριση των μνημείων που συνδέονται άμεσα με την ιεραποστολική περιοδεία του Αποστόλου Παύλου και των μνημείων μεταγενέστερης εποχής, τα λάθη και οι ανακρίβειες στους ταξιδιωτικούς οδηγούς και σε εκλαϊκευμένες εκδόσεις που αφορούν τη χρονολογία των γεγονότων, τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις μεταγενέστερες τοπικές παραδόσεις είναι θέμα μελέτης που εκπόνησε ο επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ Μόσχος Γκουτζιούδης.

Ο επίκουρος καθηγητής του ΑΠΘ, επί τρία χρόνια, ταξίδεψε σε όλες τις περιοχές στην Ελλάδα και στην Τουρκία που αναφέρονται ως σταθμοί της περιοδείας του Απόστολου Παύλου, συγκέντρωσε υλικό, το αρχειοθέτησε και το αξιολόγησε με βάση τις επτά από τις 14 Επιστολές του Αποστόλου Παύλου και τα όσα εξιστορεί ο Ευαγγελιστής Λουκάς στις «Πράξεις των Αποστόλων» στο πλαίσιο του προγράμματος «Καινή Διαθήκη και Αρχαιολογία».

«Στόχος της έρευνας είναι να επισημανθούν, με τη συμβολή της αρχαιολογικής έρευνας, οι αρχαιότητες εκείνες οι οποίες δεν συμπεριλαμβάνονται στις συγκεκριμένες ταξιδιωτικές εκδόσεις, ωστόσο συνδέονται με περιοχές της ιεραποστολικής δράσης του Παύλου» τονίζεται στο τμήμα της μελέτης που αφορά τη Μακεδονία, το οποίο παρουσίασε ο κ. Γκουτζιούδης στο Β’ διεθνές επιστημονικό συνέδριο για τον Απόστολο Παύλο στη Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ.

Για την πορεία του Αποστόλου Παύλου και της ομάδας του και τις περιοχές που επισκέφθηκαν, στο τμήμα της έρευνας με θέμα «Στα βήματα του Αποστόλου Παύλου. Ακολουθώντας τα “αρχαιολογικά ίχνη της δράσης του στη Μακεδονία”» ο επίκουρος καθηγητής του ΑΠΘ διατυπώνει τα παρακάτω συμπεράσματα:

—Νεάπολη (σημερινή Καβάλα): Η ιεραποστολική ομάδα αποβιβάστηκε στη Νεάπολη και από εκεί κατευθύνθηκε στους Φιλίππους μέσω της Εγνατίας Οδού που ένωνε το Δυρράχιο με το Βυζάντιο και κατασκευάστηκε το 146-120 π.Χ.

Στον κόμβο της σύγχρονης Εγνατίας Οδού, κάτω από τη Μονή του Αγίου Σίλα, έχουν ανακαλυφθεί και στις δύο πλευρές της τμήματα της αρχαίας οδού. Ένα άλλο τμήμα της Εγνατίας Οδού περνάει από τη βόρεια πλευρά της αρχαίας αγοράς των Φιλίππων.

Σύμφωνα με κάποια παράδοση, το σημείο στο οποίο αποβιβάστηκε ο Παύλος και οι σύνοδοί είναι ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου, κοντά στο λιμάνι της Καβάλας. Στο σημείο πίσω από το ναό υπάρχει ένα σύγχρονο βήμα του Αποστόλου Παύλου σε ανάμνηση της έλευσης του μηνύματος του Ευαγγελίου για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος (49-50μ.Χ.).

— Φίλιπποι: Ήταν η σημαντικότερη πόλη της συγκεκριμένης περιοχής της Μακεδονίας, σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων. Στους Φιλίππους έχουν ανακαλυφθεί σημαντικά μνημεία, κυρίως από την ελληνιστική εποχή και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο Απόστολος Παύλος συναντήθηκε με τη Λυδία έξω από την πόλη, κοντά σε κάποιον ποταμό. Στο σημείο στο οποίο κατά την παράδοση βαπτίστηκε η Λυδία, χτίστηκε αργότερα ένα βαπτιστήριο. Σήμερα, γίνονται βαφτίσεις στο ποτάμι. Η τοποθεσία, όμως, δεν μπορεί να αποδειχθεί ως η περιοχή, όπου συναντήθηκε ο Παύλος με τις γυναίκες των Φιλίππων και η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει αποκαλύψει ερείπια από κάποια συναγωγή.

Στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχουν δημόσια κτίρια των ρωμαϊκών χρόνων, αλλά σχεδόν όλα είναι μεταγενέστερα της εποχής του Παύλου. Η αγορά είναι του 2ου αιώνα μ.Χ. ενώ κάτω από αυτή οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν στρώματα της παλαιότερης, του 1ου αιώνα. Στο κείμενο των Πράξεων 19-20 περιγράφονται η σύλληψη του Απόστολου Παύλου και του Σίλα, η δίκη τους στην αγορά, με την κατηγορία ότι «ταράσσουν την πόλη κηρύττοντας ιδέες και ξένα στους Ρωμαίους ήθη», οι ραβδισμοί και ο εγκλεισμός τους στη φυλακή.

Ως φυλακή, σήμερα, επιδεικνύεται στους επισκέπτες των Φιλίππων ένα μικρό κτίσμα στη βόρεια πλευρά. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μία δεξαμενή, η οποία ήδη από τον 5ο αιώνα μ.Χ. ταυτίστηκε με τη φυλακή του Παύλου, αν και αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί, επισημαίνει ο επίκουρος καθηγητής του ΑΠΘ.

Στον ευκτήριο οίκο που ήταν αφιερωμένος στον Απόστολο Παύλο έχει διατηρηθεί μία επιγραφή στο ψηφιδωτό του δαπέδου που μαρτυρεί αυτή την αφιέρωση: ΠΟ[ΡΦΥ]ΡΙΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΤΗΝ [Κ]ΕΝΤΗΣΙΝ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΑΥΛΟ[Υ ΕΠ]ΟΙΗΣΕΝ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ.

Το εύρημα, σύμφωνα με τον κ. Γκουτζιούδη, είναι πολύ σημαντικό, επειδή υπογραμμίζει τη διατήρηση της ιδιαίτερης σχέσης της εκκλησίας των Φιλίππων με τον ιδρυτή της και την αποδεικνύει αρχαιολογικά από τον 4ο αιώνα μ.Χ.

— Αμφίπολη: Στο κείμενο των Πράξεων 17:1 η αφήγηση δεν διατηρεί το α’ πληθυντικό, γεγονός που δείχνει ότι ο Λουκάς έμεινε στους Φιλίππους και ότι ο Παύλος με τον Σίλα και τον Τιμόθεο προχώρησαν στην Αμφίπολη, που ήταν τότε σημαντικός σταθμός της Εγνατίας Οδού. Για την Αμφίπολη, το κείμενο των Πράξεων δεν αναφέρει τίποτα.

— Απολλωνία: Είναι η επόμενη περιοχή που αναφέρεται στις Πράξεις χωρίς καμία πληροφορία. Έξω από την Απολλωνία υπάρχει ένα βήμα, όπου κατά την παράδοση υποδεικνύει το σημείο απ’ όπου πέρασε ο Παύλος ακολουθώντας την Εγνατία Οδό.

Το 2011 ιδρύθηκε έξω από το χωριό Λαγυνά το λεγόμενο προσκύνημα του Αποστόλου Παύλου. Το σύγχρονο αυτό προσκύνημα ανήκει στη Μητρόπολη Λαγκαδά και βρίσκεται στον επαρχιακό δρόμο σε σημείο της αρχαίας Εγνατίας Οδού, όπου κατά την παράδοση πέρασε ο Παύλος ερχόμενος στη Θεσσαλονίκη

Σύμφωνα με το κείμενο των Πράξεων ο Παύλος πέρασε χωρίς να σταματήσει στην Αμφίπολη και στην Απολλωνία, επειδή βιαζόταν να φτάσει στη Θεσσαλονίκη όπου υπήρχε Συναγωγή Ιουδαίων, αναφέρεται στη μελέτη του επίκουρου καθηγητή του ΑΠΘ.

— Θεσσαλονίκη: Από τα κτίρια που έχουν ανασκαφεί στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς, μόνο το βαλανείο προέρχεται από την ελληνιστική εποχή. Ο Απόστολος Παύλος εισήλθε στην πόλη από δυτικά, από τη Ληταία Πύλη.

Η Θεσσαλονίκη ήταν μία από τις μεγαλουπόλεις της Αυτοκρατορίας τη συγκεκριμένη εποχή και σε αυτή υπήρχαν αρκετοί Ιουδαίοι και συναγωγή, όμως σήμερα δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα από κάποια συναγωγή.

Μία τοπική παράδοση θέλει το νότιο παρεκκλήσι της Μονής Βλατάδων να αποτελεί το σημείο απ’ όπου ο Παύλος μίλησε στους Θεσσαλονικείς. Μία άλλη εκδοχή παρουσιάζει ως το βήμα από το οποίο μίλησε ο Παύλος μία τετράγωνη βάση που αρχικά ήταν μέσα στο Ναό του Αγίου Γεωργίου στη Ροτόντα. Καμία από τις εκδοχές δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι αποτελεί τον πραγματικό χώρο. Στη Θεσσαλονίκη, όπως και στους Φιλίππους, γνωρίζουμε περισσότερα για τη δράση της ιεραποστολικής ομάδας, επειδή παρέμειναν για αρκετό χρονικό διάστημα, όμως τα μνημεία του 1ου αιώνα καταστράφηκαν ή πάνω τους οικοδομήθηκαν νέα.

— Βέροια: Στη Βέροια, όπου κατέφυγαν ο Παύλος και οι συνεργάτες του, όταν οι Ιουδαίοι της Θεσσαλονίκης ενοχλήθηκαν από το κήρυγμά του, υπάρχουν διάφορα αρχαιολογικά μνημεία, αλλά δεν συνδέονται με τη δράση του. Το βήμα της Βέροιας είναι ένα σύγχρονο μνημείο σε ανάμνηση του κηρύγματος του Παύλου στους Βεροιείς και πρόκειται για παράδοση και όχι για ιστορική μαρτυρία.

Από τη Βέροια, ο Απόστολος Παύλος φυγαδεύτηκε σε κάποια παραθαλάσσια πόλη. Το λιμάνι από το οποίο απέπλευσε για την Αθήνα δεν είναι γνωστό. Συνήθως προτείνεται η Μεθώνη, η Πύδνα ή και το Δίον. Οι Πράξεις δεν κατονομάζουν το λιμάνι ή την παραθαλάσσια περιοχή, υπογραμμίζει ο κ. Γκουτζιούδης.

Σύμφωνα με τον κ. Γκουτζιούδη, από τις σωζόμενες αρχαιότητες ιδιαίτερης σημασίας είναι τα τμήματα της Εγνατίας Οδού που διατηρούνται στην Καβάλα και στους Φιλίππους και η επιγραφή του Επισκόπου Πορφύριου με την αφιέρωση στον ευκτήριο οίκο των Φιλίππων.

Τα πορίσματα της έρευνας του επίκουρου καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ παρουσιάστηκαν σε πρόγραμμα διά βίου μάθησης με θέμα τον θρησκευτικό τουρισμό, στο οποίο συμμετείχαν απόφοιτοι διάφορων σχολών, κυρίως τουριστικών σχολών.