Μνημεία και κτίρια της Αθήνας την οθωμανική περίοδο, μια εποχή που είναι γνωστή κυρίως από γκραβούρες περιηγητών, παρουσιάστηκαν στον θεματικό περίπατο που διοργάνωσε η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στο πλαίσιο των παράλληλων εκδηλώσεων για την έκθεση «Οθωμανική Αθήνα, 1458-1833». Η περιήγηση με τίτλο «Αθήνα του Όθωνα: Από την οθωμανική στη νεοκλασική πόλη» και εισηγητή τον Νίκο Νικολαΐδη, Υποψήφιο Διδάκτορα του Τμήματος Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, «ξετύλιξε» μια άγνωστη πτυχή της πόλης όπου περπατάμε καθημερινά, συχνά χωρίς να ξέρουμε την ιστορία της.

Για παράδειγμα, τα θεμέλια της έδρας του Τούρκου διοικητή (βοεβόδα) στη νοτιοδυτική άκρη του αρχαιολογικού χώρου της Βιβλιοθήκης του Αδριανού ή τα σκαλοπάτια που ξεχωρίζουν στο μνημείο και τα οποία αποτελούσαν μέρος της δημογεροντίας, της έδρας της ελληνικής διοίκησης, μπορεί να μην εντυπωσιάζουν με την πρώτη ματιά. Αποτελούν ωστόσο μάρτυρες μιας εποχής που σημάδεψε την πόλη, αφήνοντας με το πέρας της (μετά την Επανάσταση του 1821) ελάχιστα δημόσια κτίρια, κάποια από τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για διαφορετικούς από τους αρχικούς σκοπούς. Έτσι, το Φετιχιέ τζαμί εντός της Ρωμαϊκής Αγοράς, που χτίστηκε μεταξύ 1668 και 1670 στα λείψανα τρίκλιτης μεσοβυζαντινής εκκλησίας, χρησιμοποιήθηκε έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ως στρατιωτικό αρτοποιείο και αργότερα ως αποθηκευτικός χώρος για αρχαιότητες. Είναι πραγματικά παρήγορο ότι το τζαμί του Πορθητή ή τζαμί του Σταροπάζαρου, όπως ήταν επίσης γνωστό, αποκαθίσταται τα τελευταία δύο χρόνια από τις αρμόδιες διευθύνσεις του Υπουργείου Πολιτισμού με σκοπό να «ανοίξει» για το κοινό ως χώρος λειτουργίας μικρών εκθέσεων ή άλλων εκδηλώσεων που συνάδουν με τον χαρακτήρα του.

Στον περίπατο δεν έλειψαν και οι αναφορές σε μερικά από τα «άτυχα» μνημεία της Αθήνας, που κατεδαφίστηκαν μετά την ίδρυση του νεοσύστατου κράτους, όταν ο νεοκλασικισμός άλλαζε την αστική γεωγραφία. Τα ίχνη τους, ωστόσο, συνεχίζουν να μαρτυρούν την αλλοτινή παρουσία τους και τη διαφορετική τοπογραφία της εποχής τους. Για παράδειγμα, το μικρό βυζαντινό εκκλησάκι του 12ου αιώνα, που ήταν αφιερωμένο στους Αγίους Ασώματους και ήταν γνωστό με την επωνυμία «στα σκαλιά», καθώς είχε χτιστεί στο δυτικό πρόπυλο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, σώζει και σήμερα τμήματα αγιογραφιών στο μέρος όπου εφαπτόταν με το ρωμαϊκό μνημείο. Ο ναός, που κατεδαφίστηκε το 1842, είχε τη μοίρα πολυάριθμων βυζαντινών εκκλησιών που είτε βρέθηκαν ξαφνικά στη μέση οδών που ανοίγονταν με το νέο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας είτε έπρεπε να απομακρυνθούν προς όφελος των αρχαιότερων μνημείων.

Αντίστοιχο παράδειγμα κατεδάφισης μνημείου, οθωμανικού αυτή τη φορά, αποτελεί ο Μεντρεσές των Αθηνών, που βρίσκεται απέναντι από το Ωρολόγιο του Κυρρήστου, τους γνωστούς «Αέρηδες». Η περίτεχνη πύλη του ισλαμικού ιεροσπουδαστηρίου που χτίστηκε τον 17ο αιώνα αντιστέκεται σε πείσμα του χρόνου και των κακουχιών που υπέστη το υπόλοιπο κτίριο πριν κατεδαφιστεί το 1898 για τη διενέργεια ανασκαφών. Το κτίριο, που γνωρίζουμε από γκραβούρες, επί Όθωνα και Γεωργίου Α΄ μετατράπηκε σε φυλακή για τη «φιλοξενία» ληστών και πολιτικών διαφωνούντων, ενώ η αντιμετώπισή του ως εμποδίου για την ανεύρεση του Πανθέου του Αδριανού, όπως λανθασμένα θεωρούσαν ότι υπήρχε από κάτω, το οδήγησαν στον αφανισμό.

Εντύπωση προκαλούν ακόμα δύο κτίρια της οθωμανικής περιόδου. Το πρώτο είναι η Οικία Τσωρτς στην οδό Σχολείου 5, που αποτέλεσε την κατοικία του φιλέλληνα στρατηγού Ρίτσαρντ Τσωρτς (Τσούρτση όπως τον αποκαλούσαν οι Έλληνες), ο οποίος πολέμησε στον αγώνα της ανεξαρτησίας. Η οικία, που αρχικά ανήκε στον Άγγλο ιστορικό της Ελληνικής Επανάστασης Τζορτζ Φίνλεϊ, προκαλεί αίσθηση λόγω της πυργοειδούς κατασκευής της, αλλά και των μικρών παραθύρων της. Το δεύτερο δεν είναι άλλο από την Οικία Μπενιζέλων, την παλαιότερη σωζόμενη οικία της Αθήνας κι ένα από τα σημαντικότερα δείγματα αρχοντικού των οθωμανικών χρόνων. Το αρχοντικό που ανήκει στην Εκκλησία της Ελλάδος έχει αποκατασταθεί και αναμένεται να αποδοθεί στο κοινό. Με κύρια φάση κατασκευής στα τέλη του 17ου και 18ου αιώνα (η παλαιότερη στον 16ο-17ο αιώνα), η Οικία, που έχει συνδεθεί με την Οσία Φιλοθέη, καθώς υπήρξε απόγονος της γνωστής αθηναϊκής οικογένειας, σκοπεύει να αποτελέσει μουσείο του εαυτού της, με τον επισκέπτη να περιδιαβαίνει τους εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους του κτιρίου στη βάση μιας βιωματικής εμπειρίας.

Η έκθεση

Η έκθεση «Οθωμανική Αθήνα», που παρουσιάζεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη ως το τέλος του Ιουνίου, αποσκοπεί στη διερεύνηση της τοπογραφίας, της αρχαιολογίας και της ιστορίας της Αθήνας κατά την οθωμανική εποχή, μέσω της προβολής περιηγητικών βιβλίων, έργων τέχνης και τοπογραφικών απεικονίσεων από τις συλλογές της Γενναδείου και των Αρχείων της Σχολής, καθώς και από ανασκαφικά ευρήματα της Αρχαίας Αγοράς. Στην έκθεση συμμετέχουν το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία (αίθουσα Τσούτσου) και το Μουσείο Μπενάκη (κτήριο οδού Κουμπάρη, αίθουσα 23). Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο των παράλληλων εκδηλώσεων που πραγματοποιούνται για την έκθεση, θα διεξαχθούν μια παράσταση Καραγκιόζη για παιδιά με τίτλο «Το στοιχειό της Αθήνας», στις 21 Μαρτίου 2015, στις 12:30, στο Αμφιθέατρο Cotsen Hall (Αναπήρων Πολέμου 9, Κολωνάκι), ενώ στην ίδια αίθουσα θα υλοποιηθεί στις 23 και 24 Απριλίου συνέδριο με γενικό τίτλο «The Topography of Ottoman Athens. Archaeology and Travel».