Με πέντε ανακοινώσεις έλαβε μέρος φέτος η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας στην ετήσια Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Εργο στη Μακεδονία και τη Θράκη την Πέμπτη 5 Μαρτίου, πρώτη μέρα του Συνεδρίου, στην αίθουσα τελετών του παλαιού κτιρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Ανάμεσά τους ξεχώρισε η «ανατομία ενός τύμβου της νεκρόπολης των Αιγών» από την Αγγελική Κοτταρίδη, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας, αλλά και η πρόοδος των έργων ΕΣΠΑ για την αναστήλωση, συντήρηση και αποκατάσταση βυζαντινών μνημείων εξέχουσας σημασίας, όπως είναι η παλιά Μητρόπολη της Βέροιας.

Η ανατομία ενός τύμβου

Διάσημη στην αρχαιότητα όσο και σήμερα για τις πολύχρυσες ταφές των βασιλέων, η νεκρόπολη των Αιγών είναι οπωσδήποτε το καλύτερα γνωστό κομμάτι της μακεδονικής μητρόπολης. Ωστόσο υπάρχουν ακόμη πολλά ζητήματα που αξίζει και πρέπει να ερευνηθούν συστηματικά.

Στην ανακοίνωσή της, η κα Κοτταρίδη μίλησε για έναν τύμβο δίπλα στη δυτική είσοδο του αρχαιολογικού πάρκου που δημιουργείται στις Αιγές στο πλαίσιο του έργου ΕΣΠΑ για την ανάδειξη της νεκρόπολης, στον οποίο βρέθηκαν συνολικά 20 τάφοι το καλοκαίρι του 2014. Η σχέση των ταφών δείχνει ότι πρόκειται προφανώς για μέλη μιας ευρύτερης οικογένειας που ενταφιάζονται στον τύμβο σε βάθος δύο γενεών. Πέντε τάφοι βρέθηκαν ασύλητοι. Οι υπόλοιποι, ανάμεσα στους οποίους και οι μεγαλύτεροι, ήταν συλημένοι εν μέρει ή εντελώς, το γνωστό φαινόμενο των Αιγών που οφείλεται προφανώς στη Γαλατική λεηλασία.

Στον πιο πλούσιο τάφο της ομάδας, που ήταν συλημένος, βρέθηκαν υπολείμματα νεκρικής κλίνης που ήταν διακοσμημένη με πήλινες ανάγλυφες πλάκες: η Αθηνά τυλιγμένη στο ιμάτιό της παρακολουθεί μια μάχη Ελλήνων με βαρβάρους, ένα θέμα που απηχεί προφανώς την εκστρατεία της Ανατολής, το γεγονός που σημάδεψε τη μνήμη των Μακεδόνων των Αιγών και όχι μόνον…

Ωστόσο, το πιο πολύτιμο και σπάνιο εύρημα από αυτόν τον τύμβο ήταν στον τάφο μιας κοπέλας, πολυαγαπημένης των γονιών της, που της χάρισαν στο ταξίδι χωρίς γυρισμό πολύτιμα χρυσά στολίδια, σκουλαρίκια και χάντρες, και τον μοναδικό καθρέφτη που βρέθηκε ως τώρα στις Αιγές, ένα μικρό χάλκινο κομψοτέχνημα, έργο ενός πολύ επιδέξιου τορευτή. Στο καπάκι του καθρέφτη ο Έρωτας, στο σχήμα τρυφερού παιδιού, έρχεται πετώντας να αγκαλιάσει τον θεό του πόθου και του πάθους, τον Διόνυσο, που κάθεται πάνω στα βράχια όπου είναι στρωμένη η δορά του πάνθηρα…

Ο ασύλητος τάφος των Αιγών

Η ανασκαφή το περασμένο φθινόπωρο σε έναν άλλο τύμβο που βρίσκεται σε αρκετά κεντρικό σημείο της νεκρόπολης επιφύλασσε μια πολύ ευχάριστη έκπληξη: έναν μεγάλο κιβωτιόσχημο τάφο ασύλητο, πράγμα απολύτως σπάνιο για τη νεκρόπολη των Αιγών, που χρονολογείται στα χρόνια που βασίλευε ο Μεγαλέξανδρος (336-323 π.Χ.). Σύμφωνα με το συνηθισμένο τυπικό, επάνω από το πόδιο υπήρχε ξύλινη κλίνη στην οποία ήταν ξαπλωμένος ο νεκρός με το κεφάλι προς τη δύση, στεφανωμένος με πλούσιο χάλκινο επίχρυσο στεφάνι κισσού. Η προκαταρκτική μελέτη των οστών δείχνει άνδρα κοντά στα πενήντα.

Επάνω στην κλίνη μαζί με το σώμα του νεκρού ήταν ακουμπισμένη μια ερυθρόμορφη οινοχόη με παράσταση συμποσίου. Προς τα βόρεια υπήρχε χώρος για ένα στενό ξύλινο τραπεζάκι με τα σκεύη του συμποσίου. Ανάμεσά τους, ένας χάλκινος κάδος άριστης ποιότητας που χρησίμευε για το ανακάτεμα του οίνου με το νερό.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα άφθονα υπολείμματα των οργανικών υλικών που σπάνια σώζονται σε αρχαίους τάφους. Υπάρχουν κατάλοιπα υφασμάτων από τα στρωσίδια της κλίνης και τα ενδύματα του νεκρού, όπου μάλιστα διατηρήθηκαν ίχνη πορφύρας, δέρματα και κυρίως τα υπολείμματα της ίδιας της ξύλινης κλίνης. Ήδη σε πρώτη ματιά αναγνωρίζεται η επίχρυση διακόσμηση της μπροστινής πλευράς του ανάκλιντρου, του οποίου η μορφή αντιστοιχούσε με εκείνη των χρυσελεφάντινων κλινών από τον τάφο του Φιλίππου.

Ποιος ήταν ο νεκρός;

Σύμφωνα με την κα Κοτταρίδη, αφού δεν βρέθηκε επιτύμβιο με επιγραφή και αφού προφανώς ο νεκρός δεν ήταν μέλος της βασιλικής οικογένειας για να αναζητηθεί στην παράδοση των πηγών, κανείς δεν μπορεί να ξέρει το όνομά του. Επισήμανε όμως ότι, συνδυάζοντας τα δεδομένα, μπορούμε να κάνουμε μερικές σκέψεις για αυτόν… Το γεγονός ότι ένας ενήλικος άντρας και μάλιστα τόσο εύπορος που να μπορεί να φορά ρούχα βαμμένα με την πανάκριβη πορφύρα δεν συνοδεύεται από τα όπλα του, όταν ένα δόρυ, ένα ακόντιο ή έστω ένα μαχαίρι είναι κανόνας να ακολουθεί ακόμη και τους φτωχότερους πολίτες των Αιγών στον τάφο, είναι προφανώς μια όχι τυχαία εξαίρεση, σύμφωνα με την αρχαιολόγο. Αν αυτό συνδυαστεί με το σπάνιο στεφάνι κισσού, μας επιτρέπει να σκεφτούμε ότι ίσως ο σεβάσμιος, πορφυροντυμένος αστός των Αιγών ήταν ιερέας του Διονύσου ή εξέχον μέλος του θιάσου της Μητέρας των Θεών που η ύπαρξή του στις Αιγές μαρτυρείται με επιγραφή της εποχής της ταφής. Αν είναι έτσι, αυτό ίσως εξηγεί και το προνόμιο να χρησιμοποιηθούν για τον τάφο του αρχιτεκτονικά μέλη από ένα σημαντικό δημόσιο, πιθανότατα ιερό κτήριο.

Η μελέτη των πλούσιων οργανικών υλικών από τον τάφο που μαζεύτηκαν με μεγάλη προσοχή υπόσχεται να ρίξει φως και σε αυτό το μυστήριο.

Μνημεία που κινδυνεύουν

Την «ανατομία ενός τύμβου» ακολούθησε η συνολική παρουσίαση του έργου της ΙΖ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, όπου οι Αιγές εντάσσονταν έως τα τέλη Οκτωβρίου 2014, που άλλαξε το οργανόγραμμα του τότε Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, και η παρουσίαση του έργου της 11ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, όπου εντάσσονταν τα σημαντικά βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Βέροιας ως τα τέλη Οκτωβρίου 2014.

Όπως αναφέρθηκε στην ανακοίνωση: «Πέρα από τη συζήτηση για τις ιδεολογικές, πολιτικές ή όποιες άλλες σκοπιμότητες που συνυφαίνονται στην αρχαιολογική δραστηριότητα, συζήτηση που ξανάνοιξε με ένταση παίρνοντας ως αφορμή τα πρόσφατα ατυχή φαινόμενα, υπάρχουν πάντα τα ίδια τα μνημεία, μνημεία που συχνά ασφυκτιούν ανάμεσα σε ακάλυπτους πολυκατοικιών, που συνθλίβονται στο περιβάλλον της αισθητικής της προχειρότητας και της κακοτεχνίας, μνημεία που άντεξαν το βάρος των αιώνων, αλλά, έχοντας χάσει την πρωταρχική λειτουργία τους ή την ουσιώδη λειτουργική συνεκτικότητα με τον κοινωνικό περίγυρό τους, κινδυνεύουν διαρκώς να καταρρεύσουν εξαιτίας της κούρασης των αρχαίων υλικών, αλλά και εξαιτίας της άγνοιας ή της αδιαφορίας των ανθρώπων, να παραμορφωθούν από αμφιβόλου ποιότητας και ηθικής προσπάθειες “αξιοποίησης” ακόμη και να καταστραφούν ολοκληρωτικά, θύματα στο βωμό της κερδοσκοπίας…»

Η παλιά Μητρόπολη της Βέροιας

Από τα έργα ΕΣΠΑ που πραγματοποιούνται στο νομό Ημαθίας, αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα το έργο που συνεχίζεται, με εντατικούς ρυθμούς, στην παλιά μητρόπολη της Βέροιας. Στόχος είναι στο τέλος του χρόνου το έργο να έχει τελειώσει και να αποδοθεί στο κοινό ένα από τα κορυφαία βυζαντινά μνημεία των Βαλκανίων και όχι μόνον. Το σύνολο του μνημείου θα αποδοθεί στους επισκέπτες, αλλά και στους πιστούς για τέλεση λατρείας σε εξαιρετικές περιπτώσεις.

Τον 11ο αιώνα, μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας χάρη στη νικηφόρα δράση του Βουλγαροκτόνου, χτίζεται σε προνομιούχο σημείο της Βέροιας η τεράστια για τα δεδομένα της εποχής βασιλική με το εγκάρσιο κλίτος που η κάτοψη της, όχι τυχαία, ενσωματώνει το σχήμα του σταυρού. Στο αυστηρό πρόσωπο του υπερφυσικού Χριστού Χαλκίτη που ατενίζει τους πιστούς αποτυπώνεται η αίσθηση του μοιραίου που με την άλωση της βασιλεύουσας από τους Φράγκους το 1204 θα σφραγίζει με όλεθρο τη βασιλεία των Κομνηνών. Πριν κλείσουν 10 χρόνια από την κατάκτηση, ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Δούκας Κομνηνός απελευθερώνει τη Βέροια. Στο κεντρικό κλίτος της Μητρόπολης που αγιογραφείται τώρα, σε φόντο πορφυρό, προφήτες και άγιοι που έχουν κάτι από τη μεγαλοπρέπεια αρχαίων αγαλμάτων υμνούν τη Νέα Ιερουσαλήμ, προοιωνίζοντας την απελευθέρωση της Βασιλεύουσας. Ο Θεόδωρος Άγγελος δεν θα καταφέρει ποτέ να φτάσει στην Κωνσταντινούπολη, όμως ο συνονόματός του άγιος Καβαλάρης ντυμένος την αλυσιδωτή μάλλια των ιπποτών θα μείνει να υποδέχεται γεμάτος δύναμη και μεγαλοπρέπεια τους προσκυνητές της μητρόπολης, η κοκκινομάλλα Αγία Βαρβάρα θα ενσαρκώνει για πάντα το απόλυτο πρότυπο ευγένειας και ομορφιάς της βυζαντινής πατρικίας στα χρόνια της ιπποσύνης, και οι λευκοφορεμένοι άγγελοι που είναι από τις πιο γοητευτικές μορφές της βυζαντινής αγιογραφίας θα ανακαλούν στους αιώνες τη μνήμη του ονόματος των Δεσποτών Αγγέλων.

Στα χρόνια των Παλαιολόγων, στις αρχές του 14ου αιώνα, στο σύνθρονο της Μητρόπολης θα καθίσει ο Βεροιώτης ιεράρχης Νήφων πριν γίνει Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και θα αγιογραφηθεί το παρεκκλήσι της Βάπτισης με τρόπο νεωτερικό που προοιωνίζεται την Αναγέννηση που δεν πρόλαβε να ανθίσει στις χώρες του βυζαντίου.

Το 1430 η Βέροια περνάει αναίμακτα στους Οθωμανούς. Η μητρόπολη θα παραμείνει για σχεδόν ακόμη δυο αιώνες εκκλησία, ώσπου σε ένα σεισμό στο τέλος του 16ου αι. θα χάσει το νότιο κλίτος και την πίστη της. Οι μουσουλμάνοι της Καραφέροιας είχαν όπως φαίνεται πληθύνει και χρειάζονταν μεγαλύτερο χώρο λατρείας. Η εκκλησία παίρνει την όψη Τζαμιού, του σημαντικότερου της πόλης. Ο Χριστός δίνει τη θέση του στον Αλλάχ, θέση που είχε πάρει αιώνες πριν από τον Διόνυσο άγριο, το όνομα του οποίου όμως δοξολογούν ακόμη από τους αρχαίους κίονες που ενσωματώθηκαν στη βυζαντινή βασιλική οι δούλοι που απελευθερώθηκαν στη χάρη του.

Έργα στην Ημαθία ενταγμένα στο ΕΣΠΑ

Παράλληλα, παρουσιάστηκαν και τα υπόλοιπα έργα που είναι ενταγμένα στο πρόγραμμα ΕΣΠΑ της Βέροιας και όλης της Ημαθίας για τη συντήρηση και αποκατάσταση σημαντικών βυζαντινών, μεταβυζαντινών και οθωμανικών μνημείων.

Ανάμεσά τους, αξίζει να σημειωθεί πως το έργο του Αγίου Παταπίου ολοκληρώθηκε και η μικρή εκκλησία με τα βυζαντινά θεμέλια και τις αλλεπάλληλες μεταβυζαντινές φάσεις είναι έτοιμη με μια πανηγυρική δοξολογία να αποδοθεί και πάλι στη λατρεία και τους επισκέπτες που θα έχουν την ευκαιρία να περιηγηθούν τον αρχαιολογικό χώρο που δημιουργήθηκε δίπλα της και να επισκεφθούν τα ερείπια του επισκοπικού μεγάρου και της παλαιοχριστιανικής βασιλικής με τα μαρμαροθετήματα και τα πλούσια ψηφιδωτά.

Τα οθωμανικά σπίτια δίπλα στο Βυζαντινό Μουσείο τελειώνουν σύντομα, ενώ στερεώθηκε η Παναγία η Βαλτεσινή, μια μεταβυζαντινή εκκλησούλα της Κυριώτισσας, που κινδύνευε να καταρρεύσει και συντηρήθηκαν αρκετές εικόνες στο πλαίσιο της προετοιμασίας για τη νέα περιοδική έκθεση που σχεδιάζεται στο Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας με θέμα ουράνια πλάσματα και ουράνια ταξίδια.

Στην υπόλοιπη Ημαθία, ξεκίνησαν σωστικές επεμβάσεις στις τοιχογραφίες του Άη Δημήτρη των Παλατιτσίων, μνημείο που όπως ολόκληρος ο χώρος των Αιγών περιλαμβάνεται στον κατάλογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

Από τα υπόλοιπα έργα της τέως 11ης Βυζαντινής Εφορείας Αρχαιοτήτων, προχώρησε η προσπάθεια της συντήρησης και της μελέτης στο κάστρο των Σερβίων, που χτίστηκε τον 13ο αι. Ολοκληρώθηκε επίσης η ιδιαίτερα δύσκολη και απαιτητική μελέτη της αναστήλωσης των πύργων που χτίστηκαν τον 14ο αι. και, μισογκρεμισμένοι από τους σεισμούς, αιωρούνται απειλητικά στην απότομη πλαγιά. Η μελέτη η οποία προβλέπει τη συμπλήρωση των πύργων σε σημαντικό ύψος εγκρίθηκε και μπορεί πια απρόσκοπτα να εφαρμοστεί, ώστε να αποκατασταθεί σε σημαντικό βαθμό η στατική επάρκεια, αλλά και η μορφή του εξαιρετικά επιβλητικού μνημείου.

Το αρχοντικό της Πούλκως

Στη Σιάτιστα τελειώνει η συντήρηση-αποκατάσταση και στο τέλος αυτού του χρόνου θα αποδοθεί στους επισκέπτες του το αρχοντικό της Πούλκως, ένα εξαιρετικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα, εύγλωττος μάρτυρας της άνθησης των πόλεων της δυτικής Μακεδονίας, όπου το επιχειρηματικό δαιμόνιο των Ρωμιών εμπόρων κατάφερε να μετατρέψει τις ευκαιρίες της Pax Ottomana σε πλούτο και ποιότητα ζωής… Ευρύχωρες σάλες, εντυπωσιακά τζάκια, άνετα μιντέρια, υαλοστάσια με κομψά αραβουργήματα και χρωματιστά γυαλιά που μετατρέπουν το φως σε μαγικό παιχνίδι, ξυλινες επενδύσεις, λαμπερά, χαρούμενα χρώματα, ζωγραφιές παντού με ανθοδέσμες και γλάστρες, λουλούδια κάθε λογής και φρούτα και πουλιά, που ακολουθώντας τη μόδα της εποχής φέρνουν τους ανοιξιάτικους κήπους μέσα στο σπίτι, δημιουργούν το πλαίσιο όπου μπορεί κανείς να απολαύσει τη χαρά της ζωής, μιας ζωής άνετης και εκλεπτυσμένης που συνεχίζει τη μακριά παράδοση της ανατολής.

Τα πρότυπα αυτών των σπιτιών θα πρέπει να αναζητηθούν στα παλάτια της Κωνσταντινούπολης και δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι η εικόνα της πολυπόθητης βασιλεύουσας δεσπόζει στον καλόν οντά με τα τείχη και τα σπίτια της, τα πλοία και τα ψάρια της, τις εξοχές της, τον μαύρο αρχιευνούχο να βγάζει βόλτα στις κλειστές άμαξες αθέατες Σουλτάνες και το Φανάρι κυρίαρχο με τους τρούλους και τα καμπαναριά του, περιφρουρημένο από δράκους φτερωτούς και εξαπτέρυγα και τον Πατριάρχη με το σταυρό στο χέρι…

Το Χουνκιάρ-τζαμί

Στην Έδεσσα από το περασμένο καλοκαίρι ξεκίνησε η επίπονη προσπάθεια αποκατάστασης ενός πολύπαθου μνημείου, την οποία συνεχίζει τώρα η Εφορεία Ημαθίας. Το Χουνκιάρ-τζαμί, που κατασκευάστηκε πιθανότατα τον 16ο αι., έχει σχεδόν εξαφανιστεί κάτω από παρεμβάσεις που έγιναν στη δεκαετία του ’60, αλλά και του ’90. Ό,τι σώθηκε από το μνημείο αποκαλύφθηκε και συντηρείται, ενώ εκπονήθηκε η απαραίτητα στατική και αρχιτεκτονική μελέτη. Στόχος είναι το κτήριο να αποκατασταθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, έτσι που η συνολική εικόνα του να αναβαθμιστεί και συγχρόνως να εξυπηρετηθεί η χρήση του ως πολυχώρου πολιτισμού.

Τα εκπαιδευτικά προγράμματα της ΕΦΑ Ημαθίας

Στο πλαίσιο του συνεδρίου οι μουσειοπαιδαγωγοί της Εφορείας παρουσίασαν τους πολύτιμους θησαυρούς γνώσης που οι μαθητές σχολείων όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων ανακαλύπτουν με ψυχαγωγικό τρόπο στα αρχαιολογικά μουσεία της Ημαθίας, μέσα από τις εκπαιδευτικές δράσεις του Μουσείου Βασιλικών Τάφων των Αιγών, του Αρχαιολογικού Μουσείου Βέροιας και του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας.

Στο Μουσείο των Βασιλικών Τάφων, συνεχίζονται για μια ακόμη χρονιά το πολύ επιτυχημένο πρόγραμμα «Βασιλικοί Παίδες», αλλά και οι «Βασιλικές Πυρές». Παράλληλα, το Μουσείο των Βασιλικών Τάφων δανείζει εκπαιδευτικό υλικό των «Βασιλικών Παίδων» σε απομακρυσμένα σχολεία που δεν έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν το πρόγραμμα.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας από τον Νοέμβριο του 2014 υποδέχεται συστηματικά πλέον κάθε Παρασκευή σχολικές τάξεις στα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα που διοργάνωσε, ενώ το Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας συνεχίζει να προσφέρει στο σχολικό κοινό ένα ευρύ φάσμα εκπαιδευτικών δράσεων, που με τη συχνή εναλλαγή τους δίνουν τη δυνατότητα για πολλαπλές επισκέψεις των σχολικών τάξεων μέσα στην ίδια χρονιά.

Η τελευταία ανακοίνωση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας αφορούσε τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης στο αρχαίο θέατρο της Μίεζας στο διάστημα 201102014, που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος ΕΣΠΑ. Ένα έργο που πλέον έχει αποδοθεί στην τοπική κοινωνία και τους επισκέπτες.