Πρόταση Διαχείρισης Αρχαιολογικού Χώρου Ήλιδος (Ενότητα Γ)

Θέμα της παρούσας μελέτης είναι, όπως ήδη αναφέρθηκε (σημ. 1), η διαχείριση του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, του χώρου της ΒΔ Πελοποννήσου που κατοικήθηκε από τους απώτατους προϊστορικούς χρόνους έως και τους χρόνους της ύστερης αρχαιότητος και στον οποίο αναπτύχθηκε η πόλη της Ήλιδος, πρωτεύουσα του κράτους των Ηλείων και μόνιμη διοργανώτρια πόλη των αρχαίων Ολυμπιακών αγώνων για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο της χιλιετίας. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να επιχειρηθεί, μέσα από μια όσο το δυνατόν πληρέστερη, αρχαιολογικά τεκμηριωμένη ιστορική επισκόπηση, προσανατολισμένη στην προβολή και την ερμηνεία των κυρίως σωζόμενων σήμερα καταλοίπων (Ενότητα Α), μέσα από μια καταγραφή αλλά και μια κριτική αποτίμηση των ερευνών και επεμβάσεων που ο χώρος έχει μέχρι σήμερα δεχθεί (Ενότητα Β) και μέσα από μια παρουσίαση της σημερινής κατάστασης, των αδυναμιών και των δυνατοτήτων που τον χαρακτηρίζουν (Ενότητα Γ), η διατύπωση μιας πρότασης ολοκληρωμένης διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, ικανής να προβάλει τις σημαντικές μνημειακές αξίες του, να ανασυστήσει, στο βαθμό του δυνατού, τη βαθύτερη ουσία του και να προσδώσει σε αυτόν έναν νέο ενεργό και θετικό ρόλο στη σύγχρονη πραγματικότητα (Ενότητα Δ). Στο πλαίσιο αυτό, και μετά την αρχαιολογικά τεκμηριωμένη ιστορική επισκόπηση του χώρου όπου αναπτύχθηκε η αρχαία πόλη της Ήλιδος, που παρουσιάστηκε στην Ενότητα Α της μελέτης και την κριτική ανασύσταση της ιστορίας των ερευνών και επεμβάσεων που ο χώρος έχει δεχθεί, που παρουσιάστηκε στην Ενότητα Β, στην Ενότητα Γ, που ακολουθεί, θα γίνει αναφορά στη σημερινή κατάσταση του χώρου σε μια προσπάθεια να εντοπισθούν οι δυνατότητες, οι αδυναμίες και οι κίνδυνοι που τον απειλούν.

Σημερινή κατάσταση

Η Ήλιδα σήμερα: Γενικά

Σήμερα τα κατάλοιπα της αρχαίας πόλης της Ήλιδος εντοπίζονται στο χώρο που ορίζουν βόρεια η κοίτη του ποταμού Πηνειού, ανατολικά-νοτιοανατολικά ο λόφος του Αγιάννη (Παλιόπυργος) και δυτικά-νοτιοδυτικά το ρέμα Λαγκάδι, σε συνολική έκταση πλέον των 1.500 στρεμμάτων, την οποία διασχίζει και διχοτομεί η επαρχιακή οδός Γαστούνης-Κέντρου (εικ. 1-2). Νοτιοανατολικά της έκτασης αυτής, στους πρόποδες του λόφου του Αγιάννη, βρίσκεται το χωριό της Αρχαίας Ήλιδος, όπου και το Νέο Μουσείο, νοτιοδυτικά το χωριό Αυγείο και δυτικά τα Καλύβια Ήλιδος (σημ. 2) (εικ. 1, 3).  Σε πορεία σχεδόν ταυτόσημη με την επαρχιακή οδό, το χώρο διασχίζει, από το ανατολικό έως το δυτικό άκρο του, και η νότια κύρια διώρυγα του Φράγματος του Πηνειού, υπέργεια και ορατή σε μεγάλο μέρος του μήκους της (σημ. 3) (εικ. 2).

Τμήματα μόνο, στο κέντρο περίπου της έκτασης των 1.500 στρεμμάτων και εκατέρωθεν της επαρχιακής οδού, αποτελούν σήμερα ιδιοκτησία του Ελληνικού Δημοσίου και είναι έστω και αυτόνομα περιφραγμένα συνιστώντας τον κυρίως αρχαιολογικό χώρο, συνολικής έκτασης 232 στρεμμάτων (εικ. 4, κόκκινο πλαίσιο).  Εντός αυτού βρίσκονται τα κατάλοιπα της αρχαίας πόλης που έχουν αποκαλύψει οι σε διάφορες χρονικές περιόδους και με ποικίλες αφορμές ανασκαφές της, σωζόμενα σε χαμηλό ύψος και σε επίπεδο χαμηλότερο από αυτό των γύρω αγρών.

Για την προστασία του χώρου που καταλάμβανε η αρχαία πόλη συνολικά, βρίσκονται σήμερα σε ισχύ οι θεσμοθετημένες κηρύξεις και Ζώνες, Α και Β προστασίας του (σημ. 4) (εικ. 4).  Η περιοχή που καλύπτουν οι Ζώνες αυτές αποτελείται από ιδιόκτητες καλλιεργούμενες εκτάσεις (σημ. 5) εντός των οποίων εντοπίζονται αρκετά ορατά και σε ύψος σωζόμενα ρωμαϊκά, στην πλειονότητά τους, κτίρια, αλλά και μη ανασκαμμένα ακόμη τμήματα της αρχαίας πόλης (σημ. 6).

Η ευρύτερη περιοχή υπάγεται στον ενιαίο καλλικρατικό δήμο Ήλιδος με έδρα την Αμαλιάδα, από την οποία απέχει περί τα 12 χλμ. προς τα βορειοανατολικά μέσω του χωριού Σώστι (εικ. 5).  Πρόσβαση στον αρχαιολογικό χώρο μπορεί να έχει κανείς και από την εθνική οδό Πατρών-Πύργου και τη διασταύρωση της Γαστούνης, διασχίζοντας απόσταση 12 χλμ. μέσα από τα χωριά Κόροιβος, Ρουπάκι, Αυγείο και Καλύβια (εικ. 5). Ενημερωτικές πινακίδες, τοποθετημένες στην Εθνική οδό και σε άλλα σημεία των διαδρομών που οδηγούν στο χώρο κατευθύνουν τον επισκέπτη. Η επικοινωνία του αρχαιολογικού χώρου με το Νέο Μουσείο Ήλιδος γίνεται μέσω του δρόμου που συνδέει τα χωριά Καλύβια και Αρχαία Ήλιδα, ο οποίος αποτελώντας ουσιαστικά παρακαμπτήρια του αρχαιολογικού χώρου οδό, συνδέει ξανά το χωριό της Αρχαίας Ήλιδος με την επαρχιακή οδό Γαστούνης-Κέντρου στα Α. πλέον του αρχαιολογικού χώρου (εικ. 6).

Ως καταλληλότερος τρόπος για μια πλήρη, περιεκτική και ευσύνοπτη παρουσίαση της σημερινής κατάστασης του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, των δυνατοτήτων, των αδυναμιών ή των προβλημάτων που τον χαρακτηρίζουν, προκρίνεται μια εν είδει περιήγησης προσέγγισή του, με βάση την πορεία του εισερχόμενου από δυτικά και μέσω της επαρχιακής οδού σημερινού επισκέπτη.

Περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο: δυνατότητες, αδυναμίες, προβλήματα

Αφού διασχίσει το χωριό Καλύβια, η επαρχιακή οδός Γαστούνης-Κέντρου συνεχίζει την ευθύγραμμη πορεία της προς τα ανατολικά, διχοτομώντας ουσιαστικά, όπως ήδη αναφέρθηκε, τον αρχαιολογικό χώρο της Ήλιδος και αποτελώντας τη μόνη πρόσβαση σε αυτόν (εικ. 2, 6). Ο σύγχρονος επισκέπτης προσεγγίζει έτσι το χώρο της αρχαίας πόλης οδικώς, ακολουθώντας τον διαχρονικό άξονα κυκλοφορίας του χώρου, χαραγμένο στην ίδια σχεδόν πορεία από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους μέχρι και την τελευταία, υφιστάμενη σήμερα, μορφή του, χωρίς όμως να αντιλαμβάνεται καν την είσοδό του σε αυτόν, λόγω της απουσίας διαμορφωμένης εισόδου, κατάλληλης σήμανσης και δυνατότητας στάθμευσης.

Αμέσως μετά το χωριό, νότια του δρόμου, ο επισκέπτης συναντά κτίσμα της ρωμαϊκής εποχής, σωζόμενο σε ικανό ύψος αλλά καλυμμένο από βλάστηση και με πρόχειρες κατασκευές για τον σταυλισμό ζώων σε άμεση επαφή με αυτό. Πρόκειται για κτίσμα εντός Ζώνης Α αλλά σε μη απαλλοτριωμένο αγροτεμάχιο. Αντίστοιχο κτίσμα εντός ιδιόκτητου αγροτεμαχίου υπάρχει και στα βόρεια του δρόμου, χωρίς όμως να είναι ορατό από αυτόν, καθώς τα τοιχώματα της διώρυγας, υπέργειας στο σημείο αυτό, εμποδίζουν τη θέα.

Συνεχίζοντας στην πορεία της επαρχιακής οδού από δυτικά-ανατολικά (εικ. 2, 6), ο επισκέπτης μπορεί να δει νότια και βόρεια του δρόμου τα αυτόνομα περιφραγμένα τμήματα του κυρίως αρχαιολογικού χώρου, χωρίς να του παρέχεται όμως η δυνατότητα στάθμευσης παρά μόλις στο χώρο των κτιρίων των Γραφείων της Ζ΄ ΕΠΚΑ και της Παλαιάς Αρχαιολογικής Συλλογής, όπου σήμερα λειτουργεί η Έκθεση της Ιστορίας των Ανασκαφών (εικ. 7), αφού δηλαδή έχει ήδη διασχίσει το μεγαλύτερο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου. Τα δύο κτίρια διατηρούν περίφραξη συρμάτινου πλέγματος, έξω από την οποία, σε χαλικοστρωμένο χώρο κάτω από μεγάλα πεύκα, όπου υπάρχουν παγκάκια και κάδοι απορριμμάτων, δίνεται η δυνατότητα στάθμευσης των οχημάτων των επισκεπτών. Στον περιφραγμένο περιβάλλοντα χώρο των κτιρίων βρίσκονται τοποθετημένα αρχιτεκτονικά μέλη καθώς και σιδερένιες τροχιές και βαγονέτο των παλαιών ανασκαφών. Στο κτίριο της Έκθεσης της Ιστορίας των ανασκαφών λειτουργούν και το μοναδικό φυλάκιο και WC του χώρου, καθώς και χώρος αποθηκών αρχαίων και εργαστηρίου συντήρησης. Αρχιτεκτονικά μέλη είναι τοποθετημένα γύρω από το αίθριό του. Εμφανής είναι η ανάγκη συντήρησης στο κτίριο συνολικά, ενώ ανάγκη βελτίωσης παρουσιάζει και το εποπτικό υλικό της Έκθεσης.

Βγαίνοντας ξανά από τον περιφραγμένο χώρο των κτιρίων ο επισκέπτης μπορεί να εισέλθει στον κυρίως αρχαιολογικό χώρο από είσοδο χαμηλής μεταλλικής περίφραξης, αμέσως δυτικά και ακολουθώντας το διαμορφωμένο με πατημένο χαλίκι και όρια από αρχαίες πήλινες πλάκες διάδρομο των επισκεπτών, ο οποίος ξεκινά από το σημείο αυτό, ανάμεσα σε πεύκα, πλούσια καλλωπιστική βλάστηση και τακτοποιημένα αρχιτεκτονικά μέλη (εικ. 8-9), μπορεί να φτάσει στο αρχαίο θέατρο και συγκεκριμένα στο ψηλότερο σημείο του κοίλου του θεάτρου, όπου και έχει διαμορφωθεί στάση με ενημερωτική πινακίδα για το μνημείο. Από το σημείο αυτό είναι δυνατή η θέαση του μνημείου στο σύνολό του αλλά και η προς βορρά εποπτεία του χώρου μέχρι του σημείου όπου διακρίνεται η μεταλλική συρμάτινη περίφραξή του απαλλοτριωμένου τμήματος ή και μέχρι τον Πηνειό.  Συνεχίζοντας προς τα δυτικά ο διάδρομος των επισκεπτών διακλαδώνεται και ακολουθεί πορεία κατά μήκος της δυτικής πλευράς του μνημείου, όπου σε μικρό πλάτωμα υπάρχει και δεύτερη στάση με ενημερωτική πινακίδα (εικ. 9). Το κοίλο του θεάτρου έχει σήμερα τη μορφή που του έδωσε η τελευταία σε αυτό επέμβαση (εικ. 10) με φύτευση του κοίλου με αγριάδα και στερέωση των παρειών των διαδρόμων ανόδου του στη μορφή που είχε δημιουργήσει η διάβρωση. Η διαμόρφωση αυτή, παρότι αναβαθμίζει το μνημείο, αισθητικά αποτυγχάνει στο να καταστήσει ευδιάκριτες και κατανοητές τις διαφορετικές οικοδομικές φάσεις του. Πρόχειρα ξύλινα υποστυλώματα είναι τοποθετημένα σε λίθους του δυτικού αναλήμματος και της δυτικής παρόδου για την προσωρινή στήριξή τους. Μέρος των θεμελίων του σε χαμηλό ύψος σωζόμενου σκηνικού οικοδομήματος είναι εν μέρει καλυμμένο με χώματα που έχουν παρασύρει τα νερά της βροχής. Συνολικά το μνημείο εμφανίζει ανάγκη συντήρησης και αποκατάστασης, προκειμένου να προστατευθεί αφενός αλλά και να γίνει περισσότερο αναγνώσιμο και κατανοητό.

Μετά την περιήγηση στο μνημείο του θεάτρου ο επισκέπτης επιστρέφει στην κύρια πορεία του διαδρόμου των επισκεπτών (εικ. 9). Αμέσως νότια, και σε σημείο όπου δεν δίνει πρόσβαση ο διάδρομος, διακρίνεται αδιαμόρφωτη παλιά ανασκαφική τομή με τάφους. Συνεχίζοντας στην πορεία του διαδρόμου προς τα δυτικά ο επισκέπτης μπορεί να κινηθεί μόνο περιμετρικά του κυρίως χώρου της Αγοράς, καθώς στο εσωτερικό της έχουν αποκαλυφθεί τα θεμέλια κάποιων οικοδομημάτων της, η πλήρης όμως έρευνα του χώρου, που θα επέτρεπε και την αντίστοιχη χάραξη διαδρόμων επίσκεψης, δεν έχει ολοκληρωθεί.  Έτσι δυτικότερα του θεάτρου και μόνο αφήνοντας την πορεία του διαδρόμου ο επισκέπτης μπορεί να προσεγγίσει στο εσωτερικό της Αγοράς το κτίριο Ν, τα θεμέλια του οποίου έχουν αποκαλυφθεί σε χαμηλό ύψος και είναι σήμερα ορατά. Το μνημείο δεν έχει δεχτεί ανάδειξη και απουσιάζει σχετική ενημερωτική πινακίδα. Σε ακόμη πιο κεντρικό σημείο της Αγοράς και νότια του Κτιρίου Ν είναι ορατό καμπύλο βάθρο και δυτικά αυτού ο ναΐσκος Να, επίσης χωρίς κάποια διαμόρφωση ή αντίστοιχη ενημερωτική πινακίδα.

Επιστρέφοντας στο διάδρομο κίνησης ο επισκέπτης συνεχίζει την πορεία του προς τα δυτικά μέχρι το χώρο των δύο κτιρίων των λουτρών Γυμνασίου. Στο μέσο της απόστασης μεταξύ θεάτρου και λουτρών υπάρχει στάση ανάπαυσης, διαμορφωμένη στη σκιά δέντρου. Σε όλο το μήκος της διαδρομής από το θέατρο έως τα λουτρά ο επισκέπτης κινείται ουσιαστικά πολύ κοντά στο προς βορρά όριο του υπερυψωμένου πλατώματος της Αγοράς και απολαμβάνει τη θέα του χαμηλότερου τμήματος της κοιλάδας μέχρι την κοίτη του Πηνειού και τη σειρά των λόφων ακόμη βορειότερα. Στο σημείο ανάμεσα στα δύο κτίρια των λουτρών, ο διάδρομος στρέφει προς τα νότια (εικ. 9). Τα δύο κτίρια είναι σήμερα ανασκαμμένα στο σύνολό τους και έχουν συντηρηθεί επαρκώς. Μπροστά στο μεγαλύτερο έχει διαμορφωθεί στάση με ενημερωτική πινακίδα, ενώ το σημείο προσφέρει και μια εξαιρετική θέα προς τα δυτικά όπου ο εκτεταμένος χώρος των αθλητικών εγκαταστάσεων (των Γυμνασίων) της Ήλιδος, ο οποίος καλύπτεται σήμερα από ιδιωτικές καλλιέργειες.

Συνεχίζοντας την περιήγηση, με κατεύθυνση προς νότο πια, ο επισκέπτης διακρίνει αμέσως στα ανατολικά επίμηκες θεμέλιο, η προσέγγιση του οποίου απαιτεί ξανά την εγκατάλειψη της χαραγμένης διαδρομής. Πρόκειται για τα κατάλοιπα της στοάς των ελλανοδικών. Σήμερα τα λίγα και σε κακή κατάσταση διατηρούμενα θεμέλια δεν επιτρέπουν την κατανόηση της μορφής και της λειτουργίας του μνημείου. Προφανής είναι η ανάγκη μέριμνας για την προστασία και την ανάδειξη των καταλοίπων. Σε καλή κατάσταση διατηρείται το συντηρημένο υδραυλικό σύστημα κατά μήκος της ανατολικής πλευράς του σωζόμενου θεμελίου. Ενημερωτική πινακίδα δεν υπάρχει. Λίγο ανατολικότερα διακρίνονται και τα θεμέλια του ναΐσκου Νβ, σε ανάλογη κατάσταση.

Επιστρέφοντας στο διάδρομο κίνησης, ο επισκέπτης συναντά λίγο νοτιότερα μια ακόμη στάση ανάπαυσης στη σκιά δέντρου, με παγκάκι και ενημερωτική πινακίδα που αφορά στα μνημεία του νοτιοδυτικού άκρου της Αγοράς, τα οποία βρίσκονται ακόμη νοτιότερα. Και για τα μνημεία αυτά δεν έχει διαμορφωθεί διάδρομος που να επιτρέπει την προσέγγισή τους. Η θέαση του χώρου είναι δυνατή περιμετρικά, κυρίως από τα ψηλότερα σημεία κοντά στην έξοδο προς την επαρχιακή οδό που υπάρχει στο τέλος της διαδρομής των επισκεπτών προς νότο (εικ. 11). Οι επεμβάσεις που έχει δεχτεί ο χώρος τον έχουν καταστήσει αρκετά αναγνώσιμο, η παρουσία όμως καταλοίπων επάλληλων οικοδομημάτων δεν επιτρέπει την πλήρη κατανόησή του, ενώ δυστυχώς η έλλειψη διαρκούς συντήρησης έχει σαν αποτέλεσμα να υπάρχουν υποχωρήσεις στερεωμένων παρειών των διαφορετικών επιπέδων του.

Ευρισκόμενος στο τέλος του διαδρόμου κίνησης ο επισκέπτης μπορεί να δει προς τα δυτικά το χώρο ανάμεσα στην υπέργεια στο σημείο αυτό διώρυγα του φράγματος και τη συρμάτινη περίφραξη του απαλλοτριωμένου αρχαιολογικού χώρου, όπου έχουν αποκαλυφθεί ασύνδετα μεταξύ τους τμήματα του αρχαίου πολεοδομικού ιστού. Ο χώρος, ανασκαμμένος σε διαφορετικές χρονικές φάσεις και με διαφορετικές αφορμές, δεν έχει δεχτεί τελική διαμόρφωση. Ο επισκέπτης που θα θελήσει να προσεγγίσει το χώρο απομακρυνόμενος από τη χαραγμένη διαδρομή, θα συναντήσει αρχικά μια επιμήκη ανασκαφική τομή. Τα κατάλοιπα των οικιών στην τομή αυτή έχουν συντηρηθεί και η σε αρκετό ύψος περίμετρος του σκάμματος έχει στερεωθεί ώστε να αποτραπεί η εκ νέου κάλυψή τους.  Παρόμοια είναι η κατάσταση και σε μια ακόμη τομή δυτικότερα, στα όρια της προς βορρά περίφραξης. Και στους δύο χώρους έχει ληφθεί μέριμνα για την απομάκρυνση των όμβριων. Τα κατάλοιπα αν και συντηρημένα είναι οπωσδήποτε αποσπασματικά και εν πολλοίς αδιάγνωστα. Αμέσως νότια της δεύτερης τομής βρίσκεται ανασκαφή εν εξελίξει για την αποκάλυψη των εδώ καταλοίπων και την ενοποίηση με το χώρο του λουτρού που έχει επίσης αποκαλυφθεί ακόμη δυτικότερα. Προφανείς είναι οι ανασκαφικές εκκρεμότητες και στο χώρο του λουτρού ενώ τα ψηφιδωτά του δάπεδα έχουν πρόχειρα σκεπαστεί προκειμένου να προστατευθούν. Στο δυτικότερο, τέλος, άκρο του απαλλοτριωμένου χώρου διακρίνονται τα ελάχιστα ορατά θεμέλια του κτιρίου των Μουσών με τα περίφημα ψηφιδωτά δάπεδα (μέρος των οποίων βρίσκεται καταχωμένο εδώ και 40 χρόνια με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για τη διατήρησή τους). Σε όλον αυτόν το χώρο συχνά είναι τα προβλήματα που δημιουργούν διαρροές στα τοιχώματα της διώρυγας λόγω της παλαιότητας και της έλλειψης συντήρησης του τεχνικού αυτού έργου.

Επιστρέφοντας στο χώρο της εξόδου προς την επαρχιακή οδό βρισκόμαστε ακριβώς στο σημείο όπου διαμορφώνεται γέφυρα για το πέρασμα της οδού πάνω από τη διώρυγα. Αμέσως βόρεια της οδού βρίσκεται το μεγαλύτερο ανασκαμμένο σήμερα τμήμα της αρχαίας πόλης (εικ. 12). Ο χώρος έχει αυτόνομη περίφραξη. Η ανασκαφή του έχει ολοκληρωθεί μόνο για τις ανώτερες-υστερότερες οικοδομικές φάσεις. Συμπαγές τσιμεντένιο ανάλημμα συγκρατεί το δρόμο αμέσως πάνω από το ναό των ρωμαίων αυτοκρατόρων. Και στο σημείο αυτό μικρό τμήμα της διώρυγας είναι ορατό. Συνολική θέαση του χώρου είναι δυνατή από το επίπεδο της γέφυρας. Η διαμόρφωση που έχει δεχτεί ο χώρος είναι προφανής (στερεωμένες παρειές στο ανασκαφικό σκάμμα των σωστικών ανασκαφών, συντήρηση των καταλοίπων, επίστρωση χώρων με χαλίκι, μέριμνα για την απομάκρυνση των νερών, ενημερωτική πινακίδα και προσωρινός διάδρομος κίνησης επισκεπτών), προφανής είναι όμως και η ανάγκη διαρκούς συντήρησης και ενοποίησης του χώρου.

Η επαρχιακή οδός που διασχίζει το χώρο αποτελεί δρόμο ταχείας κυκλοφορίας χωρίς πεζοδρόμιο αλλά και τον συνήθη τρόπο ολοκλήρωσης της περιήγησης του χώρου στη σημερινή του μορφή, πράγμα εξαιρετικά επικίνδυνο για την ασφάλεια των επισκεπτών, ειδικά των μικρών ηλικιών. Ακολουθώντας λοιπόν την επαρχιακή οδό ο επισκέπτης κατευθύνεται προς τα ανατολικά έχοντας προς βορρά μια πολύ καλή εποπτεία του νοτιοδυτικού άκρου της Αγοράς ενώ προς νότο διακρίνει για κάποιο διάστημα την πορεία της διώρυγας ή των εγκαταστάσεων που συνδέονται με τη λειτουργία της.  Στα νότια του δρόμου απαλλοτριωμένη και περιφραγμένη είναι μόνο ζώνη μικρού πλάτους εντός της οποίας έχει κατασκευασθεί η διώρυγα. Ο χώρος, όπου σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία θα πρέπει να βρίσκονται τα μεγάλα ιερά της πόλης, απλώνεται προς τα νότια μέχρι το λόφο της ακρόπολης και καταλαμβάνεται σήμερα από ιδιωτικές καλλιέργειες.

Συνεχίζοντας προς τα ανατολικά ο επισκέπτης προσεγγίζει τα κατάλοιπα του κτιρίου της νότιας στοάς τα οποία διχοτομεί η επαρχιακή οδός. Σήμερα από το κτίριο σώζεται μόνο μέρος των θεμελίων του βόρειου του δρόμου και ελάχιστα κατάλοιπα της συνέχειας του μνημείου σε δύο πρόχειρα περιφραγμένα σκάμματα νότια του δρόμου. Στο βορρά της οδού χώρο δεσπόζει η χωρίς χρήση σήμερα τσιμεντένια βάση που είχε κατασκευασθεί για την επανατοποθέτηση των ψηφιδωτών της παλαιοχριστιανικής βασιλικής που είχε ιδρυθεί επί των καταλοίπων της στοάς, η οποία ουδέποτε πραγματοποιήθηκε. Είναι προφανές ότι το μνημείο παρά τις απολύτως αναγκαίες εργασίες προστασίας που έχει δεχτεί (αναλημματικός τοίχος στο όριο με την οδό στα σκάμματα νότια από αυτή) δεν είναι αναγνώσιμο ενώ η μεγάλη και χωρίς χρήση τσιμεντένια βάση μπερδεύει και αποπροσανατολίζει τον επισκέπτη. Είσοδος στη χαμηλή μεταλλική περίφραξη αμέσως δυτικά του μνημείου επιτρέπει (εφόσον είναι ανοιχτή) την προσέγγισή του και την ανάπαυση σε στάση κάτω από τη σκιά δέντρου όπου παγκάκι και σχετική ενημερωτική πινακίδα.

Συνεχίζοντας στην πορεία της επαρχιακής οδού προς ανατολικά ο επισκέπτης συναντά στα νότια τα ελάχιστα κατάλοιπα της τρίτης στοάς της Αγοράς. Στο χώρο έχουν γίνει εργασίες διαμόρφωσης και προστασίας του, αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί η ανάδειξή του ώστε να καταστεί αναγνώσιμος. Σε όλη την πορεία του κατά μήκος της επαρχιακής οδού ο επισκέπτης αντικρίζει στα νοτιοανατολικά το λόφο της ακρόπολης που δεσπόζει στην περιοχή. Προσπερνώντας τα κατάλοιπα της τρίτης στοάς ο επισκέπτης έχει φτάσει πλέον ξανά στο χώρο των κτιρίων των γραφείων. Η περιήγηση δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Ο επισκέπτης μπορεί να συνεχίσει στην πορεία της οδού προς τα ανατολικά, κατά προτίμηση οδικώς.

Αμέσως βόρεια της επαρχιακής οδού και ανατολικά του πλατώματος των κτιρίων βρίσκεται, σε αθέατη από το χώρο θέση, το σύγχρονο λυόμενο θέατρο (εικ. 13) (σημ. 7). Αξίζει να αναφερθεί ότι η έλλειψη χώρου στάθμευσης και η μεγάλη προσέλευση κόσμου στις παραστάσεις του Φεστιβάλ Ήλιδος, που λαμβάνει χώρα στο χώρο του λυόμενου θεάτρου, έχει σαν αποτέλεσμα τα αυτοκίνητα να σταθμεύουν πρόχειρα κατά μήκος και εκατέρωθεν της επαρχιακής οδού.

Προχωρώντας ακόμη περισσότερο προς τα ανατολικά και μεταξύ ιδιόκτητων αγροτεμαχίων ο επισκέπτης διακρίνει νότια της επαρχιακής οδού τον πρώτο περιφραγμένο (με χαμηλή μεταλλική περίφραξη κατά μήκος της οδού και συρμάτινο πλέγμα στο νότιο τμήμα) και διαμορφωμένο χώρο του βορειοανατολικού άκρου της πόλης, όπου και χώρος στάσης με ενημερωτική πινακίδα. Ακόμη ανατολικότερα και βόρεια της οδού, στο χαμηλό υψομετρικά χώρο ιδιόκτητου αγροτεμαχίου, βρίσκεται σωζόμενο σε αρκετό ύψος τμήμα ρωμαϊκού κτιρίου. Η προσέγγιση των καταλοίπων της ρωμαϊκής γέφυρας και των προστατευτικών αναλημμάτων των όχθεων του Πηνειού είναι σήμερα αδύνατη καθώς δεν υπάρχει παρά μόνο δύσβατη αγροτική οδός, για την προσέγγισή τους μέχρι ενός σημείου, η οποία γίνεται απροσπέλαστη τους περισσότερους μήνες του χρόνου. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο προς τα ανατολικά και προσπερνώντας τη διασταύρωση οδού που οδηγεί στο Νέο Μουσείο ο επισκέπτης φτάνει στο χώρο της λεγόμενης λίμνης ηρεμίας του Φράγματος και στο λόφο στα δυτικά της, όπου έχουν μεταφερθεί κάποια από τα κατάλοιπα που εντοπίστηκαν στο χώρο κατασκευής της. Ο χώρος με τα μεταφερμένα κατάλοιπα είναι περιφραγμένος με συρμάτινη περίφραξη ενώ ενημερωτική πινακίδα πληροφορεί σχετικά με τη φύση και τη διαχείριση των καταλοίπων. Εδώ βρίσκεται και το ανατολικότερο όριο της αρχαίας πόλης.

Επιστρέφοντας στη διασταύρωση που οδηγεί στο Νέο Μουσείο αλλά και στο λόφο της ακρόπολης, και ακολουθώντας το δρόμο αυτό ο επισκέπτης συναντά σε μικρή απόσταση στη δυτική πλευρά του τον μεγάλο ρωμαϊκό κλίβανο, προστατευμένο από ειδικά κατασκευασμένο στέγαστρο. Ο χώρος, διαμορφωμένος, προστατευμένος και αναγνώσιμος, αποτελεί μια ενδιαφέρουσα στάση για τον επισκέπτη. Εκκρεμεί η τοποθέτηση ενημερωτικής πινακίδας.

Προχωρώντας προς την κατεύθυνση του Νέου Μουσείου και λίγο πριν από αυτό πινακίδα δείχνει το δρόμο για το λόφο του Αγιάννη, όπου η αρχαία ακρόπολη. Ο δρόμος είναι σήμερα επιστρωμένος με τσιμέντο στο μεγαλύτερο μέρος του και σχετικά εύκολα προσβάσιμος, εφόσον δεν έχουν προηγηθεί κακές καιρικές συνθήκες. Επί του λόφου κανένα αρχαίο κατάλοιπο δεν είναι σήμερα

ορατό. Την κορυφή του καταλαμβάνει το ανακατασκευασμένο ξωκλήσι του Αγιάννη. Η θέα σε όλη την περιοχή της αρχαίας πόλης αλλά και των βουνών στα ανατολικά ή μέχρι το Κατάκολο και τα νησιά του Ιονίου στα δυτικά είναι και σήμερα μαγευτική (εικ. 14). Επιστρέφοντας στην επαρχιακή οδό ο επισκέπτης συναντά το Νέο Μουσείο (βλ. παρακάτω Κεφ. Γ2).

Κλείνοντας τον κύκλο της περιήγησης και επιστρέφοντας από το χωριό της Αρχαίας Ήλιδος στα Καλύβια, ο επισκέπτης μπορεί, αν και δύσκολα, μέσω αγροτικών οδών (και ερωτήσεων) να προσεγγίσει και το κτίριο του ρωμαϊκού Οκταγώνου, του καλύτερα σωζόμενου και πάντοτε ορατού αυτού κτιρίου ρωμαϊκών λουτρών, το οποίο βρίσκεται σήμερα, μερικώς ανασκαμμένο και πρόχειρα περιφραγμένο κατά το ανασκαμμένο τμήμα του, εντός καλλιεργούμενης ιδιοκτησίας. Προφανής είναι η ανάγκη συντήρησης αλλά και συνολικής ανάδειξης του μνημείου.

Το αρχαιολογικό μουσείο Ήλιδος σήμερα 

Προσεγγίζοντας το Νέο Μουσείο (εικ. 15) ο επισκέπτης βρίσκεται στον ημι-διαμορφωμένο σήμερα περιβάλλοντα χώρο του κτιρίου, όπου και έχει προβλεφθεί επαρκής χώρος στάθμευσης των οχημάτων. Η είσοδος στο κτίριο του Μουσείου γίνεται μέσω διαμορφωμένης κλίμακας ανάβασης ή και με ανελκυστήρα. Με όποιο τρόπο και αν ανέβει ο επισκέπτης καταλήγει στο αίθριο του Μουσείου από όπου μπορεί να θαυμάσει τη θέα προς την Κοίλη Ήλιδα και μέχρι τη θάλασσα του Ιονίου. Κυλικείο δεν λειτουργεί παρότι χώρος για αυτό έχει προβλεφθεί. Εισερχόμενος στο Μουσείο και περιηγούμενος την έκθεση ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει σε αρκετά σημεία ανάγκη συντήρησης. Όσον αφορά στην ίδια την έκθεση συνολικά παρατηρείται μια έλλειψη στη σύνδεση εκθεμάτων και μνημείων του χώρου και η ύπαρξη φτωχού εποπτικού υλικού (όσον αφορά στο Μουσείο ισχύουν και όσα ήδη έχουν αναφερθεί στο Κεφ. Β4.2 ).

Τώνια Μουρτζίνη

Αρχαιολόγος