Η άριστη συνεργασία και συναντίληψη των μελών, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, της Μεικτής Επιτροπής για την Πολιτιστική Κληρονομιά (ΜΕΠΚ), η βοήθεια του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών για το Μέλλον (UNDP-PFF) και η εξ ολοκλήρου χρηματοδότηση με 137.000 ευρώ από την Ευρωπαϊκή Ένωση διέσωσαν από την κατάρρευση ένα σημαντικό μνημείο, την εκκλησία της Παναγίας της Μελανδρύνας (14ος- 15ος αιώνας), που βρίσκεται μεταξύ των χωριών Άγιος Αμβρόσιος και Καλογραία, στην επαρχία Κερύνειας.

Το UNDP-PFF οργάνωσε επίσκεψη δημοσιογράφων στην εκκλησία, στην οποία, με βάση το κονδύλι που χορηγήθηκε, έγιναν σε αυτή την φάση μόνο επείγοντα έργα διάσωσης, ενώ σε επόμενη φάση μπορεί να γίνουν περαιτέρω έργα.

Η αρχιτέκτονας του έργου Μαρίλια Χριστοδούλου χαρακτήρισε τις εργασίες «ένα βήμα πριν από την πλήρη ανοικοδόμηση της εκκλησίας» και σημείωσε ότι η εκκλησία της Παναγίας είχε υποστεί μεγάλη ζημιά και πως οι εργασίες που έγιναν ήταν ο μόνος τρόπος για να εμποδιστεί η κατάρρευσή της.

Τα έργα περιελάμβαναν καθαρισμό του χώρου από την άγρια βλάστηση, απομάκρυνση των μπάζων, στήριξη της τοιχοποιίας για να εμποδιστεί η οριστική κατάρρευση, ανασκαφή, δημιουργία μόνιμης ξύλινης υποστηρικτικής κατασκευής και προσωρινής στέγης ώστε να μην μπαίνουν τα νερά της βροχής. Πολιτικός μηχανικός του έργου ήταν ο Πλάτων Στυλιανού, αρχιτέκτονας η Μαρίλια Χριστοδούλου και εργολάβος ο Α. Γιακούπ.

Η υπεύθυνη για το UNDP-PFF, Τιζιάνο Ζενάρο, χαρακτήρισε την εκκλησία ως «ένα μεγάλο πολιτιστικό δένδρο με μεγάλα κλαδιά, που αντιπροσωπεύουν έργα όπως ο Απόστολος Ανδρέας, ο Πύργος του Οθέλου, ο Άγιος Παντελεήμονας, τα οποία δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν αν οι ρίζες δεν ήταν γερές». Η εκκλησία, είπε, ήταν στα πρόθυρα κατάρρευσης όταν άρχισε η υλοποίηση των μέτρων τον Απρίλιο του 2013.

Ο επικεφαλής των Ελληνοκυπρίων στην Επιτροπή, Τάκης Χατζηδημητρίου, τόνισε ότι η Παναγία Μελανδρύνα είναι μνημείο με ιδιαίτερη αρχαιολογική σημασία και υπογράμμισε πως «αν καθυστερούσε λίγο ακόμη η παρέμβασή μας δεν θα μιλούσαμε πια για μνημείο και δεν θα κάναμε σχέδια για το μέλλον, αλλά θα βρισκόμασταν μπροστά σε ακόμη ένα ερείπιο για να καταθέσουμε τη θλίψη και την οδύνη μας». Επίσης, επισήμανε ότι «η συνεργασία, βασισμένη πάνω στην αμοιβαία εμπιστοσύνη και την αγάπη για την Κύπρο, φέρνει αποτελέσματα».

Το ιστορικό της εκκλησίας

Η Μελανδρύνα ήταν μεσαιωνικός οικισμός που δεν υπάρχει σήμερα. Το όνομα Μελανδρύνα προήλθε από τη συνένωση των λέξεων, μέλι και δρυς (βελανιδιά), ένα δέντρο που ευδοκιμεί στην περιοχή. Στην τοποθεσία αυτή σώζεται σήμερα μόνο η εκκλησία της Μονής. Στην περιοχή υπάρχουν αρχαία ερείπια, που μαρτυρούν ότι υφίστατο αρχαίος οικισμός, αλλά είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε ο οικισμός και από ποια αιτία.

Το μοναστήρι βρίσκεται δύο χιλιόμετρα από το μικρό ακρωτήρι Στάζουσα, στα νοτιοδυτικά του δρόμου από τον Άγιο Αμβρόσιο προς την Καλογραία. Μέχρι το 1974 το μοναστήρι αποτελείτο από ένα διώροφο κτίριο και μια τετράγωνη αυλή, στο μέσον της οποίας ήταν η εκκλησία. Τόσο στο ισόγειο όσο και στον όροφο υπήρχε ηλιακός (σ.σ. ανοιχτός χώρος). Κάτω ο ηλιακός στηριζόταν σε οξυκόρυφα τόξα, ενώ στον όροφο υπήρχαν ξύλινοι πάσσαλοι που στήριζαν οριζόντια δοκό, όπως και σε άλλα μοναστηριακά κτίρια του 18ου αιώνα στην Κύπρο.

Η εκκλησία είναι μονόκλιτη καμαροσκέπαστη με οξυκόρυφη καμάρα. Κατά μήκος του βόρειου και του νότιου τοίχου εσωτερικά υπάρχουν τυφλά τόξα οξυκόρυφα, όπως και σε άλλες εκκλησίες του τύπου αυτού. Τοξωτές αντηρίδες προστέθηκαν αργότερα στην εκκλησία, εξωτερικά, ώστε να εξισορροπούνται οι ωθήσεις της καμάρας. Το 1896, ο περιηγητής C. Enlart είχε παρατηρήσει τοιχογραφίες στο εσωτερικό της εκκλησίας με ισχυρή δυτική επίδραση. Λίγα χρόνια αργότερα, όταν ένας άλλος περιηγητής, ο G. Jeffery, επισκέφθηκε το μοναστήρι, οι τοιχογραφίες είχαν εξαφανιστεί.

Σύμφωνα με τον βυζαντινολόγο και πρώην διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου, Αθανάσιο Παπαγεωργίου, το εικονοστάσιο της εκκλησίας ήταν όμοιο με το εικονοστάσιο του Αντιφωνητή και πιθανότατα του 16ου αιώνα. Δύο από τις εικόνες του εικονοστασίου, που είχαν κλαπεί το 1973 και βρέθηκαν προτού εξαχθούν από την Κύπρο χρονολογούνται στον 16ο αιώνα. Δυστυχώς, αργότερα οι εικόνες μεταφέρθηκαν στη Μητρόπολη της Κερύνειας και κλάπηκαν από τους Τούρκους, το 1974. Όπως και σε άλλα εικονοστάσια του 16ου αιώνα, στο εικονοστάσιο της Μελανδρύνας υπήρχαν προσθήκες του 17ου αιώνα.

Κάτω από την εκκλησία υπήρχε αγίασμα. Σε μικρή απόσταση από την εκκλησία υπάρχουν ερείπια από τα κελιά των μοναχών. Τελευταίος μοναχός ήταν ο πατήρ Άνθιμος, ο οποίος κοιμήθηκε το 1940.