Γιάννης Επαμεινώνδας, Θεσσαλονίκη 1863-1873. Οι παλαιότερες φωτογραφίες, οι πρώτοι χάρτες της περιοχής σταθμού και λιμανιού, εισαγ.: Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου, έκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2014, 135 σελ. ISBN: 978-960-250-616-5
Το βιβλίο αυτό φέρνει στο φως νέα, άγνωστα τεκμήρια για την ιστορία της Θεσσαλονίκης του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα: φωτογραφίες, χάρτες, αναλυτικά σχέδια, υπομνήματα και καρτ ποστάλ, που ανατρέπουν πολλά από όσα ξέραμε μέχρι σήμερα για την εποχή κατά την οποία η Θεσσαλονίκη έμπαινε στη νεωτερική εποχή.
Η παλαιότερη φωτογραφία της πόλης, το πανόραμα του Γιόσεφ Σέκελυ (από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης), τραβηγμένη το 1863, δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά σε τέσσερις μεγάλες αναδιπλούμενες σελίδες συνολικού μήκους ενός μέτρου. Η φωτογραφία αυτή «μιλάει» με γλαφυρότητα για την τελευταία φάση της Θεσσαλονίκης πριν από την ορμητική έλευση του εκσυγχρονισμού της. Αποκαλύπτει χαμένα σήμερα μνημεία, όπως είναι το θαλάσσιο τείχος, ο Πύργος της Αποβάθρας και το Πρόπυλο των Δώδεκα Αποστόλων.
Παρουσιάζονται επίσης η φωτογραφία του Άγγλου αξιωματικού του ναυτικού Χέρμπερτ Σέυς (από τη συλλογή Γιώργου Δέλλιου στο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ), καθώς και εκείνη του Αλφόνς Ρουμπελαίν, που υπολογίζεται ότι έχουν τραβηχθεί γύρω στο 1873. Πέντε άγνωστοι χάρτες των Ανατολικών Σιδηροδρόμων, της εταιρείας που έφερε το τρένο στη Θεσσαλονίκη το 1872, δημοσιεύονται για πρώτη φορά και αποκαλύπτουν την εξέλιξη της περιοχής του παλιού σταθμού έξω από τα δυτικά τείχη και το φρούριο του Βαρδαρίου. Σχέδια του Μπέστσιναρ και καρτ ποστάλ διαγράφουν την πορεία του περίφημου κήπου από την ίδρυση μέχρι τον αφανισμό του. Φωτογραφίες και σιδηροδρομικοί χάρτες συσχετίζονται με μια δορυφορική λήψη με τα σχέδια του Βιτάλη για τη δημιουργία της παλιάς παραλίας το 1871 και με άλλους γνωστούς χάρτες του 19ου αιώνα.
Ο πίνακας του Ιταλού ζωγράφου Σαλάκκα, που απεικονίζει τη Θεσσαλονίκη από τη θάλασσα, ερμηνεύεται μέσα από τα καινούρια τεκμήρια και αποκαλύπτει κρυμμένα μυστικά του: την πρώτη πλατεία της πόλης στα Λαδάδικα –την πλατεία της Αποβάθρας– με το πρώτο, άγνωστο μέχρι σήμερα, Τελωνείο, την παλιά Καραντίνα, το κεντρικό καφενείο του λιμανιού. Διαγράφεται η μετακίνηση της κεντρικής πλατείας της Θεσσαλονίκης από τα δυτικά προς τα ανατολικά, την ίδια στιγμή που εκδυτικίζεται συνεχώς: από το ανατολικό μεϊντάνι της Αποβάθρας του λιμανιού στα ευρωπαϊκά καφέ της πλατείας Ελευθερίας και από κει στην επιβλητική, αλλά ψυχρή, πλατεία Αριστοτέλους. Και ακόμη, διατυπώνονται κάποιες υποθέσεις και ερμηνείες για τον λιμενοβραχίονα και την επιχωμάτωση του βυζαντινού λιμανιού από τα φερτά υλικά των ρεμάτων αλλά και για τη θέση της πρώτης συναγωγής, της Ετς Αχαΐμ, όπου κήρυξε ο Απόστολος Παύλος. Αναλυτικά υπομνήματα των φωτογραφιών, με ταυτοποιήσεις όλων των μνημείων –χαμένων και υφιστάμενων–, καθώς και ένα χρήσιμο ευρετήριο μνημείων, ονομάτων και τοποθεσιών συμπληρώνουν το βιβλίο.
Η έκδοση βασίστηκε στην έκθεση «Η παλαιότερη φωτογραφία της Θεσσαλονίκης», η οποία παρουσιάστηκε στη βίλα Καπαντζή από τις 11 Απριλίου έως τις 13 Ιουλίου 2014.
