Ο άγνωστος στο ευρύ κοινό αρχαιολογικός χώρος των Γιτάνων στη Θεσπρωτία ανοίγει για πρώτη φορά τις πύλες του επίσημα σε έναν μήνα, με τη συνεργασία της ΛΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και της Κίνησης πολιτών για τη διάσωση των αρχαίων θεάτρων «Διάζωμα». Την Παρασκευή 18 Ιουλίου, στον χώρο της αρχαίας Αγοράς, θα παρουσιαστεί η θεατρική παράσταση «Η γυναίκα της Ζάκυθος» βασισμένη στο έργο του Διονυσίου Σολωμού και σε σκηνοθεσία- θεατρική προσαρμογή Δημήτρη Αβδελιώδη.

Η ξενάγηση στον χώρο έγινε από τον προϊστάμενο της ΛΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Γιώργο Ρήγινο. Ο αρχαιολογικός χώρος Γιτάνων εκτείνεται στη νοτιοδυτική πλαγιά του βουνού της Βρυσέλλας, ενώ περιβάλλεται από τον ποταμό Καλαμά, τον αρχαίο Θύαμι και τον χείμαρρο Καλπακιώτικο, οι οποίοι από την αρχαιότητα αποτελούσαν φυσικό οχυρό της πόλης.

Όπως εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Ρήγινος, τα Γίτανα διατέλεσαν πολιτικό κέντρο και έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών από την ίδρυσή τους, στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ., έως την κατάληψή τους από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ.

Η ύπαρξη πόλης με το όνομα Γίτανα μαρτυρείται από σφραγίσματα, επιγραφές και τη φιλολογική παράδοση, ενώ ο ακριβής τύπος του ονόματος σώζεται σε χάλκινη αφιερωματική επιγραφή από τον «Μικρό Ναό» του οικισμού.

Ο αρχαίος οικισμός περιβάλλεται από ισχυρό τείχος με πολυγωνική τειχοποιία, η περίμετρος του οποίου φτάνει, τα 2.500 μέτρα. Οι οχυρώσεις ενισχύονται με ορθογώνιους πύργους στη πλευρά του βουνού Βρυσέλλα, διότι εκεί ήταν και η βατή περιοχή προς την πόλη, ενώ δυτικά και νότια, όπου υπάρχει η προστασία των ποταμιών, ακολουθούν το φυσικό ανάγλυφο, με μικρές διαδοχικές προεξοχές για αμυντικούς λόγους.

Το τείχος φτάνει μέχρι την κορυφή του υψώματος της Βρυσέλλας, όπου καταλήγει σε ισχυρό πύργο με ημικυκλική πρόσοψη, ενώ ένα επιπλέον τείχος ενίσχυε την άμυνα βόρεια, στην περιοχή του θεάτρου, καθώς και δυτικά.

Τρεις κύριες πύλες και τρεις μικρότερες έδιναν πρόσβαση στον οικισμό με την κεντρική είσοδο να διαμορφώνεται στα βορειοδυτικά. Ένα εσωτερικό τείχος, μεταγενέστερο της υπόλοιπης οχύρωσης, διασχίζει από βορρά προς νότο την αρχαία πόλη, χωρίζοντάς τη σε δύο μεγάλους οικιστικούς τομείς.

Ο προϊστάμενος της ΛΒ’ ΕΠΚΑ αναφέρει ότι, σύμφωνα με την αρχαιολογική μελέτη και έρευνα, τα Γίτανα, διέθεταν πολεοδομική οργάνωση σε ζώνες, προσαρμοσμένη στο φυσικό επικλινές ανάγλυφο. Οι δρόμοι, συνήθως με χωμάτινο, σπανιότερα με λιθόστρωτο οδόστρωμα, είναι ευθύγραμμοι και διασταυρώνονται κάθετα μεταξύ τους, διαμορφώνοντας επιμήκεις οικοδομικές νησίδες ορθογώνιας κάτοψης, ενώ τοιχία στήριξης εξομαλύνουν τις έντονες κλίσεις του εδάφους. Ανάλογα με το μήκος της, σε κάθε νησίδα υπήρχαν δύο ή και περισσότερα κτίρια, που χωρίζονται από μικρού πλάτους διάδρομο, τη στενωπό. Μεγαλύτερου μεγέθους κτίρια, δημόσια ή ιδιωτικά, μπορεί να καταλαμβάνουν μία ολόκληρη οικοδομική νησίδα.

Με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε μέχρι σήμερα, επισημαίνει ο κ. Ρήγινος, ο εντός του διατειχίσματος τομέας στα δυτικά, συνολικής έκτασης 50 στρεμμάτων, φαίνεται ότι συγκεντρώνει ορισμένα από τα σημαντικότερα δημόσια κτίρια του οικισμού. Ενδεικτικά, τον λεγόμενο «Μικρό Ναό» με πρόναο, σηκό και πλακοστρωμένο αύλειο χώρο και το «Κτίριο Α» που ταυτίζεται με το Πρυτανείο-Αρχείο της πόλης και διαμορφώνεται γύρω από μία κεντρική αυλή, με χώρους συμποσίων, που έφεραν ψηφιδωτά δάπεδα, αλλά και εργαστηριακούς και αποθηκευτικούς χώρους.

Κτίρια με πιθανό δημόσιο χαρακτήρα έχουν εντοπιστεί και στον ανατολικό εκτός του διατειχίσματος τομέα του οικισμού, που ονομάζεται συμβατικά «Κάτω Πόλη». Πρόκειται για έναν χώρο, ο οποίος περιλαμβάνει μεγάλο οικοδόμημα με τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις, δίπλα ακριβώς από την οχύρωση στα νοτιανατολικά, καθώς και κτίριο με δωρική κιονοστοιχία και αρχιτεκτονικά μέλη με ανάγλυφο διάκοσμο, που βρισκόταν στο νότιο τμήμα της «Κάτω Πόλης» και δεν έχει ακόμη ερευνηθεί.

Η Αγορά του οικισμού βρίσκεται σε ένα πλάτωμα βορειανατολικά του εσωτερικού τείχους και έχει τη μορφή ανοικτής πλατείας, που περιβάλλεται από επιμήκη στοά και από συγκρότημα καταστημάτων.

Εξωτερικά της δυτικής οχύρωσης βρίσκεται το θέατρο του οικισμού, χωρητικότητας 4.000-5.000 θεατών, το οποίο προοριζόταν τόσο για θεατρικές παραστάσεις όσο και για τις συγκεντρώσεις του «Κοινού των Θεσπρωτών». Η ανασκαφική έρευνα έχει αποκαλύψει μέχρι σήμερα τμήμα του κοίλου, την ορχήστρα και το μεγαλύτερο μέρος του σκηνικού οικοδομήματος. Ένας μεγάλος αριθμός λίθινων εδωλίων φέρει στην πρόσθια πλευρά εγχάρακτες επιγραφές ονομάτων.

Ο αρχαιολογικός χώρος Γιτάνων αναδείχθηκε και κατέστη επισκέψιμος με χρηματοδότηση από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ηπείρου του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης και στη συνέχεια από το ΕΠ «Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας-Ηπείρου 2007-2013» του ΕΣΠΑ. Σήμερα λειτουργεί υπό την εποπτεία της ΛΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας.

Τα Γίτανα βρίσκονται περίπου 16 χλμ. βόρεια της Ηγουμενίτσας. Ο επισκέπτης ακολουθεί την επαρχιακή οδό Ηγουμενίτσας-Σαγιάδας, προσπερνά το Φράγμα Καλαμά και στρίβει δεξιά στον ασφαλτοστρωμένο δρόμο, ο οποίος, έπειτα από σύντομη πορεία ενός χιλιομέτρου, καταλήγει στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου.