Σε ειδική εκδήλωση, πριν από μερικές μέρες, έγιναν τα εγκαίνια του αποκαταστημένου και συντηρημένου μοναστηριακού ναού της Παναγίας των Αρμενίων (αρχές 14ου αιώνα), ο οποίος είναι ένα από τα πιο αξιόλογα μνημεία του κατεχόμενου τμήματος της Λευκωσίας. Το δύσκολο έργο της αποκατάστασης και συντήρησης του ναού, των μοναστηριακών κτιρίων και του ημικατεστραμμένου μεγάρου της οικογένειας Μελικιάν ανέλαβε το 2007 το UNDP (Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών).

Σημειώνεται ότι η παρουσία Αρμενίων στην Κύπρο καταγράφεται από το 578 μ.Χ., όταν ο στρατηγός και μετέπειτα αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μαυρίκιος μετέφερε και εγκατέστησε στο νησί περίπου 3.500 Αρμενίους, αποσκοπώντας πιθανότατα στη δημογραφική και στρατιωτική ενίσχυσή του.

Ο ναός της Παναγίας των Αρμενίων βρίσκεται επί της οδού Βικτωρίας στη συνοικία Karaman Zade στο κατεχόμενο τμήμα της παλιάς Λευκωσίας. Εκεί κατοικούσε η πλειονότητα των Αρμενίων, πριν την προσφυγοποίησή τους στις δικοινοτικές ταραχές του 1963. Η τελευταία λειτουργία στον ναό έγινε την τελευταία Κυριακή του Δεκεμβρίου του 1963. Αμέσως μετά τις ταραχές της χρονιάς εκείνης το μοναστήρι και ο ναός μετατράπηκαν σε στρατόπεδο τουρκοκυπριακών ενόπλων δυνάμεων παραμένοντας έτσι τουλάχιστον μέχρι και το 1977.

Σύμφωνα με τους δόκτορες βυζαντινολογίας, Ανδρέα Φούλια και Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου, όταν το 1977 διαπιστώθηκε αποτοίχιση και κλοπή της τοιχογραφίας με την Παναγία, στο νότιο τοίχο, δέκα ή έντεκα θρησκευτικοί πίνακες παρελήφθησαν από το «Τμήμα Αρχαιοτήτων» του παράνομου τουρκοκυπριακού καθεστώτος και μεταφέρθηκαν αρχικά στο Kumarcilar Khan και μετά στο Κάστρο της Κερύνειας, όπου βρίσκονται έως σήμερα.

Γύρω από την ταύτιση του ναού υπήρξε σύγχυση και διαφωνίες μεταξύ των ερευνητών, οι περισσότεροι των οποίων πλέον κλίνουν στο ότι η ορθή ονομασία του είναι Παναγία η Τορτόζα και όχι Παναγία της Τύρου. Στη μονή εγκαταστάθηκαν μοναχές που εγκατέλειψαν τη λατινική μονή της Παναγίας της Τορτόζας στη Συρία στις αρχές του 14ου αιώνα με ηγουμένη την Eschive de Bouillon (πέθανε το 1340). Ο τάφος της Eschive βρισκόταν στην ανατολική εξωτερική πλευρά της βόρειας στοάς του ναού έως την καταστροφή του από βάνδαλους, μετά το 1974 και πριν το 2005. Ο γοτθικός ναός και ο περιβάλλων χώρος ήταν κεντρικό σημείο αναφοράς για την αρμενική κοινότητα. Στον περίβολο του ναού οικοδομήθηκε το πρώτο αρμένικο σχολείο Vartanaz το 1886, ενώ οι δύο εξέχουσες αρμενοκυπριακές οικογένειες, των Μελικιάν και των Ουζουνιάν, επιχορήγησαν για το κτίσιμο των δύο σχολείων, το 1921 και 1938, αντίστοιχα.

Δυτικά του ναού βρίσκονταν η Αρμένικη Μητρόπολη (τα πρώτα κτίρια κτίστηκαν μεταξύ 1783-1799), ενώ στα ανατολικά βρίσκονταν μοναστηριακά οικοδομήματα καθώς και το αρχοντικό της οικογένειας Μελικιάν, ένα από τα σημαντικότερα μεσαιωνικά κτίρια της Λευκωσίας, που χρονολογείται στον 15ο ή 16ο αι.

Οι δύο βυζαντινολόγοι ανέφεραν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι ο μοναστηριακός ναός της Παναγίας διασώζει σπαράγματα τοιχογραφιών όπως αυτό στον νότιο τοίχο, στο τύμπανο του τόξου του παραθύρου, όπου υπήρχε τοιχογραφία της Παναγίας με τον Χριστό, η οποία αποτοιχίστηκε από αρχαιοκάπηλους και σήμερα είναι χαμένη. Στο εσωράχιο του τόξου του ιδίου παραθύρου σώθηκε μια ημικατεστραμμένη τοιχογραφία (πιθανώς αρχές 14ου αι.), η οποία ταυτίζεται από λατινική επιγραφή (PAULUS) με τον απόστολο Παύλο, καθώς και σπαράγματα άλλου αδιάγνωστου αγίου, πιθανώς του αποστόλου Πέτρου.

Από φωτογραφίες προ του 1963, συνάγεται ότι η Παναγία των Αρμενίων ήταν ένας πλούσιος ναός, με παλαιά κειμήλια και έργα τέχνης, τα οποία στόλιζαν το εσωτερικό του. Σύμφωνα με τους κυρίους Φούλια και Χατζηχριστοδούλου από έναν εξαιρετικά χρήσιμο κατάλογο που συνέταξε ο Gulesserian Papken, ένας δραστήριος ιερωμένος το 1936, καταγράφονται τα εξής κειμήλια:

– Ευαγγέλιο του 1784.

– Εικόνα του Αγίου Στεφάνου του 1884. Δεν έχει εντοπιστεί.

– Εικόνα του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή του 1889.

– Μια ποιμαντορική ράβδος του 1789 με οφιοειδείς απολήξεις, η οποία χάθηκε μετά το 1974.

– Εικόνα των Αγίων Ιωακείμ και Άννης του 1790. Στον πίνακα, που εντοπίστηκε και φωτογραφήθηκε στο Κάστρο της Κερύνειας, παριστάνεται ο Ευαγγελισμός των Αγίων Ιωακείμ και Άννης, οι οποίοι εικονίζονται εκατέρωθεν δέντρου.

– Σταυρός-λειψανοθήκη με λείψανο του Αγίου Ιακώβου Αδελφοθέου του 1796, που φυλάσσεται σήμερα στην Ιερά Αρχιεπισκοπή των Αρμενίων στη Λευκωσία.

– Η εικόνα της Θεοτόκου του 1807, η οποία βρισκόταν στην Αγία Τράπεζα. Αυτή η ωραία και θαυματουργός εικόνα αποτελούσε δωρεά του Mahtesi Simon Aga και της γυναίκας του Άννας από την Κριμαία, αφιερωμένη στη μνήμη των γονιών της Ιερεμία και Κοχάρ.

– Εικόνα με την Προδοσία του Ιησού του 1810. Δεν έχει εντοπιστεί.

– Στην εξωτερική βόρεια θύρα (αριστερά) του ναού υπήρχε ένας λευκός μαρμάρινος σταυρός του 1753. Δεν εντοπίστηκε.

Από τις εικόνες-πίνακες που παρέλαβαν οι κατοχικές αρχές από τον ναό της Παναγίας της Τορτόζας το 1977 περιήλθαν στους δύο βυζαντινολόγους φωτογραφίες των ακόλουθών δέκα:

– Η Σταύρωση του Χριστού (1949). Φέρει αρμενικές επιγραφές με την υπογραφή του ζωγράφου Ο. Keshishian.

– Παναγία Βρεφοκρατούσα (1949). Πρόκειται για έργο του ίδιου ζωγράφου, ο οποίος ζωγράφισε τον πίνακα με τη Σταύρωση.

– Η Βάπτιση του Χριστού και στρατιωτικός άγιος (τέλη 18ου ή 19ος αι.). Δυτικότροπη θεματογραφία, που εμπλουτίζεται με ολόσωμο στρατιωτικό άγιο στα δεξιά, ο οποίος βυθίζει με δύναμη το κοντάρι του σε αδιάγνωστη μορφή.

– Πίνακας που απεικονίζει τη θαυμαστή απελευθέρωση του αποστόλου Πέτρου από τη φυλακή (19ος αι.).

– Πίνακας με τη βάπτιση του βασιλιά Τιριδάτη Γ’ από τον Άγιο Γρηγόριο τον Φωτιστή.

– Εικόνα με ένθρονο άγιο ιεράρχη (πιθανώς ο Γρηγόριος Φωτιστής), ο οποίος φέρει τιάρα και κρατεί ποιμαντορική ράβδο. Ίσως να είναι αυτή που αναφέρει ο Gulesserian.

– Εικόνα με τη Μετάσταση της Θεοτόκου.

– Εικόνα με τον Ιωακείμ και την Άννα, την οποία αναφέρει και ο Gulesserian.

– Εικόνα με έφιππο άγιο, ίσως ο Άγιος Γεώργιος.

– Η εφέστιος θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου, που βρισκόταν στην Αγία Τράπεζα του ναού και την οποία αναφέρει και ο Gulesserian.

Οι δύο βυζαντινολόγοι έχουν την άποψη ότι, εφόσον ο ναός της Παναγίας συντηρήθηκε και αποκαταστάθηκε αρχιτεκτονικά, θα πρέπει να επανέλθει στην άμεση κυριότητα της θρησκευτικής ομάδας των Αρμενίων, να επιστραφούν και επανατοποθετηθούν τα κατασχεθέντα κειμήλια και να λειτουργήσει ξανά ως χώρος λατρείας, αλλά και ως ο ιστορικός χώρος συνάντησης των Αρμενίων της Κύπρου.