Από το Παλαιό Φάληρο στα Αστέρια Γλυφάδας: Αρχαία και νεότερα μνημεία

«Από το Παλαιό Φάληρο στα Αστέρια Γλυφάδας: αρχαία και νεότερα μνημεία» είναι το θέμα διάλεξης που θα δώσει η αρχαιολόγος Κωνσταντίνα Καζά-Παπαγεωργίου, Επίτιμη Προϊσταμένη Τμήματος Αρχαιολογικών Χώρων, τη Δευτέρα 31 Μαρτίου 2014, στις 18.00, στο Αμφιθέατρο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (Τοσίτσα 1).

Σύμφωνα με την κα Καζά-Παπαγεωργίου: «Στη διάλεξη της 31ης Μαρτίου 2014 θα επιχειρηθεί η αρχαιολογική επισκόπηση της δυτικής παραλιακής ζώνης της Αττικής, από το Παλαιό Φάληρο μέχρι τα Αστέρια της Γλυφάδας. Στην περιοχή του Αλίμου θα προχωρήσουμε ενδότερα, μέχρι τη λεωφόρο Βουλιαγμένης. Η εν λόγω επισκόπηση βασίζεται στα ανασκαφικά στοιχεία που έχουν έρθει στο φως κυρίως από τη δεκαετία του 1980 κ.ε., τα οποία εν πολλοίς επιβεβαίωσαν αρκετά από τα στοιχεία της γραπτής παράδοσης που είχαμε στη διάθεσή μας.

»Χαρακτηριστικά είναι τα σχετικά εδάφια του Παυσανία που περιγράφει το τοπίο που αντίκρισε βγαίνοντας από τον Πειραιά στα μέσα του 2ου μ.Χ. αι., αλλά και του Στράβωνος, έναν αιώνα νωρίτερα: “Μετά δε τον Πειραιά, Φαληρείς δήμος εν τη εφεξής παραλία. Είθ’ Αλιμούσιοι, Αιξωνείς, Αλαιείς Αιξωνικοί… και κατά τους Αιξωνέας δ’ εστίν Υδρούσσα” (Στρ. ΙΧ 398).

»Ξεκινώντας λοιπόν από το Φάληρο, θα ακολουθήσουμε την πορεία των περιηγητών με ενδιάμεσες στάσεις στις σημαντικότερες αρχαιολογικές και ιστορικές θέσεις και σε εντυπωσιακά ευρήματα, πολλά από τα οποία έχουν διατηρηθεί ορατά, ως σημεία αναφοράς του παρελθόντος. Στην περιοχή αυτή, όπου σήμερα βρίσκονται οι δήμοι του Παλαιού Φαλήρου, του Αλίμου, του Ελληνικού-Αργυρούπολης και της Γλυφάδας, στην αρχαιότητα είχαν αναπτυχθεί με την ίδια ακριβώς ακολουθία οι αττικοί δήμοι του Φαλήρου, του Αλιμούντος, του Ευωνύμου και της Αιξωνής. Ο δήμος του Ευωνύμου που κατείχε ενδότερη θέση δεξιά και αριστερά της σημερινής λεωφόρου Βουλιαγμένης και δεν αναφέρεται από τους περιηγητές, περιλαμβάνει και μέρος από τον σύγχρονο δήμο της Ηλιουπόλεως.

»Οι αρχαίοι αττικοί δήμοι που διαμορφώθηκαν στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη αποτέλεσαν συνέχεια προγενέστερων εγκαταστάσεων που ανάγονται στα προϊστορικά χρόνια.

»Στην περιοχή του Αλίμου και της Γλυφάδας έχει διαπιστωθεί κατοίκηση από τα τέλη της 4ης και καθ’ όλη τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ., ενώ πενιχρά στοιχεία αυτών των εποχών δεν λείπουν και από το Ελληνικό. Εκτός από τη γνωστή πρωτοελλαδική θέση του Αγίου Κοσμά (εικ. 1 και 2), εκτεταμένα πρωτοελλαδικά λείψανα αποκαλύφθηκαν στο λόφο Πανί και στο Κοντοπήγαδο Αλίμου, καθώς και στα Αστέρια της Γλυφάδας (εικ. 3, 4).

»Τα ίχνη κατοίκησης κατά τη Μεσοελλαδική εποχή είναι περιορισμένα στο Κοντοπήγαδο και τον Άγιο Κοσμά, ενώ έχουν ιδιαίτερη σημασία τα ΜΕ κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν στα Αστέρια (εικ. 5).

»Σημαντικά είναι τα ευρήματα της Μυκηναϊκής εποχής (από τον 14ο έως τον 12ο αι. π.Χ.) που έχουν αποκαλυφθεί στο Φάληρο, το Κοντοπήγαδο (εικ. 6, 7) και τα Λουτρά Αλίμου (εικ. 8α-δ), εκτός από τα ήδη γνωστά του Αγίου Κοσμά και της Αλυκής Γλυφάδας – Βούλας.

»Στο Δέλτα του Φαλήρου εντοπίστηκε το μυκηναϊκό επίπεδο χρήσης της ακτής του φαληρικού λιμένα, ενώ στο Κοντοπήγαδο ήρθαν στο φως οικιστικά συγκροτήματα και εργαστηριακή εγκατάσταση που συνδέονται με διάφορες δραστηριότητες, όπως την κατεργασία του λιναριού, την ψαθοπλεκτική, την καλαθοπλεκτική, αλλά και την παραγωγή κεραμικών προϊόντων που σύμφωνα με τελευταίες αναλύσεις εντοπίζονται σε πολλές μυκηναϊκές θέσεις όχι μόνο της Αττικής, αλλά και του ευρύτερου Μυκηναϊκού Κόσμου. Τόσο το Φάληρο, ο Άγιος Κοσμάς αλλά και το Κοντοπήγαδο κατά τον 13ο και τις αρχές του 12ου αι. π.Χ. φαίνεται ότι είχαν άμεση σχέση και εξάρτηση από την κεντρική εξουσία, η οποία με έδρα στην Ακρόπολη διαχειριζόταν την παραγωγή των προϊόντων στο Κοντοπήγαδο και τον Άγιο Κοσμά, τη χρήση τους αλλά και τη διακίνησή τους εκτός της Αττικής μέσω του φαληρικού λιμένα.

»Αργότερα και κυρίως από τα τέλη του 8ου αι. π.Χ. και κατά τους επόμενους αιώνες (7ο, 6ο, 5ο και 4ο) παρατηρείται εκ νέου έντονη ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή, η οποία τεκμηριώνεται με τα εκτεταμένα νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί στο Δέλτα Φαλήρου και σε διάφορες θέσεις του Αλίμου (κτήμα πρώην Γερουλάνου, πλατεία Παναγούλη, ιδιωτικά οικόπεδα) και του Ελληνικού-Αργυρούπολης [χώρος αμαξοστασίου του Τραμ, 129 Αεροπορική Βάση (εικ. 9α, β), όπου ο σταθμός του ΜΕΤΡΟ Αργυρούπολη (εικ. 10), πλατεία Λευκωσίας Αργυρούπολης κ.ά.].

»Αντίθετα τα οικιστικά κατάλοιπα είναι περιορισμένα στην περιοχή, γεγονός που αποδίδεται στη μικρή απόσταση που χώριζε την περιοχή από το άστυ. Το οδικό όμως δίκτυο της περιοχής δυτικά του Υμηττού ήταν σύνθετο και πολύ ανεπτυγμένο, καθώς βασικοί οδικοί άξονες, όπως η αστική οδός (εικ. 11) και η παραλιακή, συνέδεαν το άστυ, τον Πειραιά και το Φάληρο με τη μεταλλοφόρο Λαυρεωτική και το Σούνιο, διερχόμενοι από τους τέσσερις δήμους που εξετάζουμε.

»Στα κλασικά χρόνια κάθε δήμος διέθετε τα ιερά του και άλλους δημόσιους χώρους, όπως το δημοτικό θέατρο. Στην περιοχή του σύγχρονου Αλίμου η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως το θέατρο του Ευωνύμου και του Αλιμούντος, ενώ της Αιξωνής που μαρτυρείται επιγραφικά, μας διαφεύγει η θέση του.

»Από τους ναούς και τα ιερά των τεσσάρων δήμων που μαρτυρούνται φιλολογικά, γνωρίζουμε τη θέση του Θεσμοφορίου του Αλιμούντος, ενώ οι ναοί και τα ιερά του Φαλήρου που αναφέρει ο Παυσανίας, όπως και αυτά των άλλων δήμων δεν έχουν εντοπισθεί. Η θεμελίωση ενός περιορισμένων διαστάσεων κτηρίου εντός του Εθνικού Αθλητικού Κέντρου του Αγίου Κοσμά ίσως ανήκει σε μικρό ναό, άγνωστης θεότητας. Το Ακρωτήρι του Αγίου Κοσμά, ως γνωστόν από τα τέλη του 19ου αιώνα έχει ταυτιστεί με την Κωλιάδα των αρχαίων, αν και τελευταία επανεξετάζεται το θέμα της συγκεκριμένης ταύτισης, χωρίς όμως να υπάρχουν ανασκαφικά στοιχεία που θα έλυναν διά παντός το ζήτημα.

»Συνεχίζοντας την περιήγησή μας θα σταθούμε και στα νεότερα μνημεία, βασιλικές και ναΐσκους που κατά διαστήματα χρόνου και τόπου ιδρύθηκαν στη συγκεκριμένη ζώνη της δυτικής Αττικής. Πρόκειται για το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Δέλτα Φαλήρου, ο οποίος όπως παρατηρώ τελευταία θα “πνιγεί” αδικαιολόγητα κατά τη γνώμη μου από την κατασκευή κάποιου κλειστού γηπέδου, για τη βασιλική του Αλιμούντος επί του λόφου του Θεσμοφορίου, από την οποία λίγα μόνο στοιχεία σώζονται, για τη βασιλική που η θεμελίωσή της διατηρείται στο προαύλιο του ιερού ναού της Ζωοδόχου Πηγής στο Καλαμάκι, για το ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου εντός του κτήματος Γερουλάνου που τελευταία γίνεται μεγάλη φασαρία καθώς η νυν ιδιοκτήτρια εταιρεία ΜΑΚΡΟ Α.Ε. δεν επιτρέπει σε κανένα την είσοδο αν και πρόκειται για κηρυγμένο μνημείο (εικ. 12), για τον ναΐσκο των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού στο ομώνυμο ακρωτήρι (εικ. 13) και τέλος για τη βασιλική της Γλυφάδας, έξω από την περίφραξη των Αστεριών».

Η Κωνσταντίνα Καζά-Παπαγεωργίου αμέσως μετά την αποφοίτησή της από το Αρχαιολογικό Τμήμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του οποίου είναι και υποψήφια διδάκτωρ, εργάστηκε αρχικά ως έκτακτη αρχαιολόγος και αργότερα ως επιμελήτρια Αρχαιοτήτων στην Εφορεία Αργολιδοκορινθίας. Εκεί πραγματοποίησε πολύ σημαντικές ανασκαφές, όπως στα μυκηναϊκά νεκροταφεία των Δενδρών, της Βρασέρκας, των Αηδονιών, της Κόκλας και της Παλαιάς Επιδαύρου καθώς και σε οικόπεδα του προϊστορικού Άργους.

Από το 1983 έως και την παραίτησή της το 2011, εργάστηκε στην Β’ και κατόπιν ΚΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, της οποίας διετέλεσε επί σειρά ετών αναπληρώτρια Προϊσταμένη και Προϊσταμένη του Τμήματος Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων και Αρχαιογνωστικής Έρευνας. Στην Αττική τής ανατέθηκε η ευθύνη του αρχαιολογικού ελέγχου της περιοχής δυτικά του Υμηττού, από τη Δάφνη μέχρι και τη Γλυφάδα, όπου η αρχαιολογική σκαπάνη στο πλαίσιο των σωστικών ανασκαφών σε ιδιωτικά και δημόσια ακίνητα έφερε στο φως σημαντικές αρχαιότητες όλων των χρονολογικών περιόδων. Σημαντικότερες ήταν οι ανασκαφές της στη θέση Κοντοπήγαδο του Αλίμου, όπου αποκαλύφθηκαν οικιστικά και εργαστηριακά συγκροτήματα της Μυκηναϊκής εποχής πάνω σε πρωτοελλαδικά κατάλοιπα, οι ανασκαφές στο χώρο του αμαξοστασίου του Τραμ και της Αεροπορικής Βάσης του Ελληνικού, όπου ήρθαν στο φως νεκροταφεία των Ύστερων Γεωμετρικών και Κλασικών χρόνων, και τέλος η ανασκαφή στα Αστέρια της Γλυφάδας. Η ανασκαφή αυτή, που έχει χαρακτηριστεί ως συστηματική έρευνα, πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας και τη διεύθυνση της Κωνσταντίνας Καζά. Μετά τη συνταξιοδότησή της ασχολείται συστηματικά πλέον με τη μελέτη των ανασκαφών που προαναφέρθηκαν, ενώ παράλληλα δραστηριοποιείται ως ιδρυτικό μέλος του σωματείου «Νότιον Σήμα» για την προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος των Νοτίων Προαστίων της Αττικής.

Η διάλεξη πραγματοποιείται στο πλαίσιο των ομιλιών που οργανώνει η Εταιρεία των Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.