Ο Δημήτριος Καλούμενος, μία από τις μεγαλύτερες μορφές του ελληνικού φωτορεπορτάζ, που έμεινε γνωστός στο χώρο της δημοσιογραφίας με το ψευδώνυμο «Κωνσταντινουπολίτης», γεννήθηκε το 1912, στην Κωνσταντινούπολη, από γονείς Τηνιακούς. Η καταγωγή του πατέρα του ήταν από το Κτικάδο και της μητέρας του από τη Στενή της Τήνου. Μαθητής ακόμα, βίωσε τα γεγονότα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Μικρασιατικής Καταστροφής και του σταδιακού αφελληνισμού της Πόλης.
Αποφοιτώντας από το Ζωγράφειο Γυμνάσιο, έδειξε ιδιαίτερη κλίση για τη δημοσιογραφία. Το 1933 ανέλαβε θέση στελέχους στο Πρακτορείο Εφημερίδων Κωνσταντινούπολης. Μετά το 1940, συνεργάστηκε με τοπικές εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης αλλά και ως ανταποκριτής των Εφημερίδων «Έθνος» και «Μακεδονία».
Ο Δημήτριος Καλούμενος καταγόταν από οικογένεια φωτογράφων. Ο πατέρας του Πέτρος από το 1890 ήταν μύστης της φωτογραφικής τέχνης. Ο θείος του Ματθαίος ασχολείτο επαγγελματικά με τη φωτογραφία από το 1900 και ήδη το 1918 λειτουργούσε, συνεταιρικά με κάποιον Ιταλό, ένα μεγάλο κατάστημα, το «Φωτοσπόρ». Το 1924 δημιούργησε το μεγαλύτερο φωτογραφείο στην Τουρκία, το «Fotolumiere», αντιπροσωπεύοντας αγγλικές, γαλλικές και γερμανικές εργοστασιακές φίρμες.
Παίρνοντας τα πρώτα μαθήματα φωτογραφίας από την οικογένειά του, ο Δ. Καλούμενος προσλήφθηκε το 1940 από τον Πατριάρχη Βενιαμίν ως φωτογράφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ενώ επί των ημερών του Αθηναγόρα Α΄ (1940-58), διετέλεσε επίσημος φωτογράφος-δημοσιογράφος της Πατριαρχικής Αυλής. Με το φακό του απαθανάτισε μία σειρά από γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία του ελληνισμού και της γειτονικής μας χώρας. Επισκέψεις επισήμων, πορτρέτα πατριαρχών, δημόσια κτίρια, ναοί, εκκλησιαστικά κειμήλια, τοποθεσίες, αλλά και περιστατικά που συγκλόνισαν την εκκλησιαστική ζωή, όπως το βουλγαρικό σχίσμα.
«Η φωτογραφία δεν είναι απλά μια όμορφη απασχόληση. Τη θεωρώ επιστήμη της αιωνιότητας», αφηγείται ο Δ. Καλούμενος. «Τώρα είναι όλα εύκολα. Τότε έπρεπε να είσαι χημικός, να γνωρίζεις τη χρήση του φαρμάκου για τα φιλμ, του χαρτιού, να ελέγχεις τη θερμοκρασία. Είναι σπουδαίο, όμως, επάνω στο λευκό χαρτί που βάζεις στη λεκάνη ν’ αρχίσει να αποτυπώνεται μια εικόνα».
Από το 1948 ήταν ο Διευθυντής του Πρακτορείου Διανομής Αθηναϊκού Τύπου στην Πόλη. Υπήρξε στην Κωνσταντινούπολη ανταποκριτής του γερμανικού περιοδικού “Photo-Magazin”. Όντας στην Κωνσταντινούπολη, από το 1936 δημοσιογραφούσε ως ανταποκριτής πολλών ελληνικών εφημερίδων Αθηνών και Θεσσαλονίκης και ιδιαίτερα, επί 16 χρόνια του «Έθνους» και της «Μακεδονίας».
Το σημαντικότερο από τα ντοκουμέντα του Δ. Καλούμενου είναι η καταγραφή της τουρκικής επίθεσης στην Κωνσταντινούπολη, στις 6-7 Σεπτεμβρίου του 1955, όπου σκοτώθηκαν είκοσι δύο άτομα, κάηκαν τριάντα επτά χριστιανικοί ναοί, καταστράφηκαν άλλοι 67, καθώς και σχολεία, δύο χιλιάδες σπίτια και τέσσερις χιλιάδες καταστήματα Ελλήνων. Παρά την επιβολή του στρατιωτικού νόμου που απαγόρευε τις φωτογραφίσεις, ο Δ. Καλούμενος κατόρθωσε να τραβήξει χίλιες φωτογραφίες χρησιμοποιώντας μία μηχανή Leica, που η οικογένειά του κρατάει ακόμα ως ενθύμιο. «Ήμουν τόσο εξασκημένος στη φωτογραφία, που τραβούσα πολύ γρήγορα, χωρίς καν να σηκώσω τη μηχανή στο μάτι μου», θυμάται σήμερα ο ίδιος. Τετρακόσιες από αυτές περιλαμβάνονται στο λεύκωμα Η Σταύρωση του Χριστιανισμού που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.
Ο Δ. Καλούμενος ήταν ο πρώτος που έβγαζε έγχρωμες φωτογραφίες στην Τουρκία, εφαρμόζοντας την τεχνική που διαδόθηκε το 1951 στο Λεβερκούζεν της Γερμανίας. Το πρώτο αντιστρεπτό έγχρωμο φιλμ, το Kodachrome, είχε κυκλοφορήσει από την Kodak το 1936. Ωστόσο, μόνο μετά το 1951 έγινε δυνατή η τυποποίηση στην εκτύπωση των έγχρωμων φωτογραφιών.
Λάτρης της τεχνολογίας, ο Δ. Καλούμενος, χρησιμοποιούσε πάντοτε τα νέα επιτεύγματα στο χώρο των φωτογραφικών μηχανών: Roleflex, Blaubell, με μεγεθυντήρες Leica, Russell και φίλτρα Quaim Hunter. Δίδαξε, μάλιστα, για δύο χρόνια φωτογραφία στη Θεολογική Σχολή. «Πολλοί από τους σημερινούς μητροπολίτες έχουν μάθει από εμένα πώς να τραβούν πόζες και να πλένουν τα φιλμ».
Παράλληλα, ασχολήθηκε ενεργά με τη δημοσιογραφία, διατελώντας συνεργάτης στα γραφεία Τύπου της Αγγλικής Πρεσβείας (1941-48) και του Ελληνικού Προξενείου (1943-58), στην Κωνσταντινούπολη. Διετέλεσε διευθυντής στο Πρακτορείο Εφημερίδων της Κωνσταντινούπολης (1948-58). Ωστόσο, εκείνο που ενόχλησε ιδιαίτερα τις τουρκικές αρχές ήταν η δημοσιογραφική του ιδιότητα και για η φωτογράφηση των γεγονότων της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955. Έτσι, το 1957 συνελήφθη και φυλακίστηκε για τρίτη φορά στην καριέρα του από το καθεστώς της Άγκυρας. Υποβλήθηκε σε βασανιστήρια, και απελάθηκε με την κατηγορία του «εχθρού της Τουρκικής Δημοκρατίας».
Μετά την απέλασή του από την Τουρκία στις 28 Ιανουαρίου 1958, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου συνεργάστηκε με τις εφημερίδες «Έθνος», «Βήμα» και «Μακεδονία», ενώ ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα στο «Σωματείο Απελαθέντων εκ Τουρκίας», και τον προσφυγικό «Σύλλογο Ιμβρίων-Τενεδίων-Κωνσταντινουπολιτών-Ανατολικοθρακών Κομοτηνής», στα οποία υπήρξε ιδρυτικό μέλος και επίτιμος πρόεδρός του. Υπήρξε, εξάλλου, ιδρυτικό μέλος του Λουριδείου Ιδρύματος «Μνήμαι της Πόλεως», όπου δημιούργησε και φωτογραφικό τμήμα, με σκοτεινό θάλαμο εμφανίσεως και στο οποίο έχει δωρίσει μεγάλο αριθμό βιβλίων της βιβλιοθήκης του. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και μέλος του Δ.Σ. της Εταιρείας Προστασίας Εθνικής Κληρονομιάς, που ιδρύθηκε το 1975 και που είχε έδρα το Μέγαρο της Ενώσεως Κωνσταντινουπολιτών. Ως εκπρόσωπος της Εταιρίας είχε δώσει πολλές συνεντεύξεις στον Τύπο, στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Επιμελήθηκε και το βιβλίο της Εταιρίας Μικρά Ασία. Ο υπό τουρκικής κατοχής ιερός χώρος των Ελλήνων (1996).
Υπήρξε μέλος της ΕΣΗΕΑ και συνέχισε να ασχολείται επαγγελματικά με τη φωτογραφία έως το 1975.
Οι χιλιάδες ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες που έφερε από την Πόλη ο Δ. Καλούμενος εμπλούτισαν τα αρχεία διαφόρων κωνσταντινουπολιτικών σωματείων. Το φωτογραφικό του αρχείο των γεγονότων της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 της Πόλης, το έχει δωρίσει στο Υπουργείο Εξωτερικών. Επί 12 χρόνια 400 φωτογραφίες από τον ξεριζωμό του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και της Πόλης σε μέγεθος 30×40 παρουσιάστηκαν με κινητή έκθεση σε όλη την Ελλάδα, κυρίως σε στρατόπεδα εκπαίδευσης του στρατού.
Δημιούργησε, το 1974, το Γραφείο Τουρκικών Θεμάτων στο Γραφείο Τύπου του υπουργείου Προεδρίας, διατηρώντας επί μία εικοσαετία τη θέση του υπεύθυνου για τη λειτουργία του, έως το 1994. Ο ίδιος συμμετείχε συχνά ως φωτογράφος σε αποστολές του Γραφείου στο εξωτερικό.
Είχε μεγάλη αγάπη για την Τήνο, και το 1975 εξέδωσε έγχρωμο ιστορικό, γεωπολιτικό και τουριστικό χάρτη της Τήνου με περίληψη της ιστορίας της Τήνου και με ιστορικές και γεωγραφικές αναφορές.
Επιμελήθηκε το χάρτη «Μικρά Ασία, η εθνική μας κληρονομιά», με συγκεντρωτικό πίνακα του πληθυσμού της Μικράς Ασίας το 1922, που εξέδωσε η Εταιρεία Προστασίας Εθνικής Κληρονομιάς.
Τιμήθηκε για την προσφορά του στον Ελληνισμό της Ανατολίας από την Ακαδημία Αθηνών (1979), το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το Γενικό Επιτελείο Στρατού, το Ίδρυμα της Παναγίας Σουμελά και αρκετά κωνσταντινουπολίτικα σωματεία, ενώ εκλέχθηκε αντεπιστέλλον μέλος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών.
Συνέγραψε μία σειρά από βιβλία, όπως Τα τραγικά γεγονότα της 6-7 Σεπτεμβρίου εις την Κωνσταντινούπολιν, Η συρρίκνωσις του ελληνισμού, Από το δράμα των απελάσεων, Ο ξεριζωμός του ελληνισμού, Η Σταύρωση του Χριστιανισμού από το οποίο είναι και οι συνοδευτικές φωτογραφίες του άρθρου.
Απεβίωσε στις 13 Ιανουαρίου 2006.
Δρ Αριστείδης Χαράλαμπος Κοντογεώργης
Επίκ. Καθηγητής Τμήματος Φωτογραφίας και Οπτικοακουστικών Τεχνών, Σχολής Γραφικών Τεχνών και Καλλιτεχνικών Σπουδών, Τ.Ε.Ι. Αθήνας, Πρόεδρος Διεθνούς Ομοσπονδίας Φωτογραφικών Φεστιβάλ (I.P.F.F.), Επίτιμος Πρόεδρος Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας (Ε.Φ.Ε.)
*Το κείμενο αυτό έχει γραφτεί ύστερα από πολλές συζητήσεις με τον Δημήτριο Καλούμενο, πριν από μερικά χρόνια. Ο λόγος ήταν ότι είχα αποφασίσει εδώ και καιρό ότι ήταν καθήκον μου να προσπαθήσω να καταγράψω, να διατηρήσω και να περάσω στην επόμενη γενιά, οτιδήποτε έχει να κάνει με το νησί της Τήνου, τον τόπο γέννησής μου, που δεν πρέπει να ξεχαστεί.
