Τα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποκαλύπτει το τέμενος Ζινζιρλί τζαμί, που άνοιξε τις πύλες του μετά από δύο αιώνες. Οι βαριές μαύρες αλυσίδες που το κρατούσαν ερμητικά κλειστό «έσπασαν» και αποκάλυψαν ένα εκπληκτικό κτίσμα της σχολής Σινάν, που διέπρεψε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, για τα αρχιτεκτονικά της σχέδια.

Το Ζινζιρλί τζαμί βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης των Σερρών, στην πλατεία Εμπορίου, και αποτελεί σημείο αναφοράς στην πολιτιστική ζωή του τόπου. Σύμφωνα με την περιγραφή της αρχαιολόγου Σταυρούλας Δαδάκη, πρόκειται για ένα μεσαίου μεγέθους τζαμί με έναν κεντρικό τετράπλευρο χώρο που στις τρεις πλευρές του, ανατολική, βόρεια και δυτική, περιβάλλεται από διώροφη κιονοστήρικτη στοά. Στα νότια εξέχει ο ορθογώνιος στην κάτοψη χώρος, το μιχράμπ. Ο κεντρικός χώρος καλύπτεται με τρούλο, ενώ το ισόγειο και ο όροφος των στοών καλύπτονται με σκαφοειδείς θόλους. Στη νοτιοδυτική γωνία σώζεται το μινμπάρ, κατασκευασμένο από μάρμαρο, το οποίο είναι ένα από τα καλύτερα σωζόμενα του είδους του σε όλον τον ελλαδικό χώρο. Στη βόρεια πλευρά, όπου βρίσκεται και η είσοδος, ανοίγεται το κιονοστήρικτο προστώο που καλύπτεται με χαμηλό τρούλο στο μεσαίο διάχωρο και σκαφοειδείς θόλους στα διάχωρα εκατέρωθεν αυτού. Η στοά είναι κτισμένη με λαξευμένους πωρόλιθους σε ισόδομο σύστημα, ενώ το κύριο σώμα του τεμένους είναι κτισμένο κατά τα επιμελημένο πλινθοπερίκλειστο, όπου οι λίθοι λαξευμένοι ή αργοί περιβάλλονται από πλίνθους.

Από αρχιτεκτονικής και μορφολογικής πλευράς το τέμενος Ζινζιρλί τζαμί εντάσσεται στην ομάδα κτιρίων του τέλους του 16ου αιώνα. Παρόμοια κτίσματα του μεγάλου αρχιτέκτονα της κλασικής περιόδου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Σινάν σώζονται στην Κωνσταντινούπολη.

Το άνοιγμα του ιστορικού ανακαινισμένου μνημείου έγινε στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια της απελευθέρωσης της πόλης των Σερρών. Στους χώρους του τεμένους φιλοξενείται έκθεση τεκμηρίων, με τίτλο «Σέρρες 1913 – Πυρίκαυστη πόλη», στην οποία παρουσιάζονται ευρήματα του στρώματος καταστροφής του 1913 που προέκυψαν από το ανασκαφικό έργο της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και φωτογραφίες της πόλης, τεκμήρια της περιόδου πριν και μετά το 1913. Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από τα Γ.Α.Κ.-Αρχεία Σερρών και τη συλλογή του Σερραίου συλλέκτη Βασίλη Καφταντζή.

Το επιβλητικό τζαμί, με τη μοναδική του αρχιτεκτονική, ζητήθηκε πριν από δυο χρόνια, τον Ιανουάριο του 2011, από το Σύλλογο Θρησκευτικών Λειτουργών Τεµένων Δυτικής Θράκης για την τέλεση μουσουλμανικής προσευχής (ναµάζι), αίτημα που κατατέθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού που απάντησε τότε αρνητικά, λόγω των εργασιών ανακαίνισης που βρίσκονταν σε εξέλιξη.

Το Ζινζιρλί τζαμί είναι ένα από τα τέσσερα σημαντικά μνημεία που κτίστηκαν στην πόλη των Σερρών και χρονολογούνται από το 15ο αιώνα. Τα μνημεία αυτά θεωρούνται από τα αρχαιότερα της Ευρώπης και είναι σημαντικά στην ιστορία της ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία, στο κέντρο της πόλης των Σερρών υπήρχε το τέμενος Έσκι, το οποίο ήταν το αρχαιότερο οθωμανικό μνημείο της πόλης. Χτίστηκε το 1385 και βρισκόταν δίπλα στο Μπεζεστένι. Στις αρχές του 20ού αιώνα, βρισκόταν σε κακή κατάσταση και τελικά κατεδαφίστηκε το 1937 για να ανεγερθεί στη θέση του σειρά εμπορικών καταστημάτων.

Το Τέμενος Μεχμέτ Μπέη ή Αχμέτ Πασά, γνωστό στους κατοίκους των Σερρών ως Αγιά Σοφία, χτίστηκε το 1492-1493 και είναι το μεγαλύτερο και αρχαιότερο από τα σωζόμενα τεμένη των Σερρών. Βρίσκεται δίπλα στο ρέμα των Αγίων Ανάργυρων, νοτιοανατολικά στις Σέρρες. Ανοικοδομήθηκε από τον Μεχμέτ Μπέη, ο οποίος ήταν σύζυγος της πριγκίπισσας Σελτζούκ Χατούν (κόρη του Βαγιαζίτ Β΄). Τα υλικά με τα οποία κτίστηκε το μνημείο είναι ο κίτρινος πωρόλιθος, ενώ οι θόλοι του είναι κτισμένοι με πλίνθους και ήταν σκεπασμένοι από μόλυβδο. Οι τοίχοι στο εσωτερικό ήταν επιχρυσωμένοι και, σύμφωνα με περιηγητές, ένας κήπος περιέβαλλε όλο το μνημείο. Ο εσωτερικός του τρούλος έχει διάμετρο 14,58 μέτρα. Δεν είναι γνωστό πότε σταμάτησε να λειτουργεί το μνημείο ως ισλαμικό τέμενος. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι πλημμύρες του γειτονικού χειμάρρου προκάλεσαν ζημιές στο μνημείο. Ήταν διάσημο τέμενος κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου.

Στη βορειοανατολική μεριά της πόλης βρίσκεται το τέμενος Μουσταφά Μπέη. Χτίστηκε το 1519 και βρίσκεται στην περιοχή Καμενίκια. Στην ίδια περιοχή με το μνημείο υπάρχουν και τα Οθωμανικά Λουτρά. Το τέμενος αυτό κινδυνεύει, από τη φθορά του χρόνου, να καταστραφεί.

Η Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, κατά την επίσκεψή της στο τέμενος Ζινζιρλί, τόνισε ότι «η ελληνική πολιτεία είναι υποχρεωμένη από το θεσμικό της πλαίσιο να προστατεύει, να συντηρεί και να αναδεικνύει τα μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων σε όλη την επικράτεια». Επιπλέον, όπως είπε, «η αποκατάσταση των μνημείων δημιουργεί βασικές προϋποθέσεις αναπτυξιακές για κάθε τόπο».

Στο τέμενος δεν έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες στη στοά του μνημείου, ο εξωτερικός του χώρος και η μόνιμη ηλεκτρολογική εγκατάσταση στο κτίριο.

«Με την έκθεση αυτή εγκαινιάζουμε τη λειτουργία του Ζινζιρλί τζαμί ως χώρο πολιτιστικών εκδηλώσεων. Το Ζινζιρλί τζαμί είναι ένα από τα οθωμανικά τεμένη που διασώθηκαν στην πόλη των Σερρών και αποτελεί ένα σημαντικό ιστορικό κτίριο. Αγοράστηκε το 1967 από την αρχαιολογική υπηρεσία και το 1980 παραδόθηκε στην 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας. Προηγήθηκαν εργασίες από τους προηγούμενους προϊσταμένους της υπηρεσίας, με τις οποίες ολοκληρώθηκε η στεγανοποίηση του θόλου και έγιναν εργασίες συντήρησης στο εξωτερικό του μνημείου και το 2010 με τη χρηματοδότηση της περιφερειακής Ενότητας Σερρών στο πλαίσιο μιας πολιτιστικής σύμβασης κατορθώσαμε να ολοκληρώσουμε τις εργασίες στο εσωτερικό του», δήλωσε η προϊσταμένη της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, αρχαιολόγος Σταυρούλα Δαδάκη.

Το Ζινζιρλι τζαμί θα είναι στο εξής επισκέψιμο, ορισμένες ώρες για το κοινό και κατόπιν επικοινωνίας με τη 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η έκθεση «Σέρρες 1913 – Πυρίκαυστη πόλη», που φιλοξενείται στο μνημείο, θα διαρκέσει έως τις 30 Νοεμβρίου.