Θεσσαλονίκη 1943… Μέσα σε βαγόνια τρένου, μαζί με τους Έλληνες Εβραίους, που προορίζονταν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, μεταφέρονται και τα αρχεία της ακμάζουσας μέχρι τότε Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης με προορισμό το Βερολίνο.

Η «επιτροπή Ρόζενμπεργκ», που κατέφθασε από το Βερολίνο ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό, απέσπασε βίαια όλα τα έγγραφα και στοιχεία που μαρτυρούσαν την παρουσία του εβραϊκού πληθυσμού στην πόλη σε μια προσπάθεια να εξαφανιστούν τα ίχνη μέσα στο χρόνο.

Βερολίνο, Μάιος 1945… Ο Χίτλερ είχε αυτοκτονήσει, η σημαία με το σφυροδρέπανο κυμάτιζε στο Ράιχσταγκ, η ναζιστική Γερμανία είχε συντριβεί και ο ναύαρχος Ντένιτς είχε υπογράψει τη συνθηκολόγηση.

Δύο Ρώσοι στρατιώτες αναζητούν ένα απόμερο σημείο για τη σωματική τους ανάγκη, κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό του Βερολίνου και καταφεύγουν σε κάποια εγκαταλειμμένα βαγόνια τρένου. Εκεί αντικρίζουν πολλά κιβώτια με έγγραφα και ειδοποιούν τους ανωτέρους τους. Οι σοβιετικοί φορτώνουν τα έγγραφα σε δικά τους βαγόνια και μαζί με άλλα λάφυρα τα μεταφέρουν στη Μόσχα.

Επί μισό αιώνα ένα κομμάτι της ιστορίας της Θεσσαλονίκης και των Εβραίων της παραμένει «κρυμμένο» μαζί με άλλα έγγραφα στους σκοτεινούς διαδρόμους κάποιου γκρίζου και καταθλιπτικού κτιρίου της σοβιετικής πρωτεύουσας.

Η νέα ρωσική πραγματικότητα αρχίζει να ανοίγει δειλά-δειλά παράθυρα προς τον υπόλοιπο κόσμο και μαζί στην ιστορική έρευνα. Στα υπόγεια των σοβιετικών υπηρεσιών κρύβονται θησαυροί πληροφοριών για τα πλέον σημαντικά γεγονότα της ιστορίας και όχι μόνο. Σε αυτήν την ατμόσφαιρα πολλές χώρες θα επιχειρήσουν με διμερείς συμφωνίες αλλά και ειδικούς επιστήμονες ερευνητές να εντοπίσουν ιστορικά στοιχεία που πίστευαν ότι μπορεί να φυλάσσονται στη Μόσχα.

Μεταξύ αυτών, η καθηγήτρια στο Τμήμα Εβραϊκής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, Μίνα Ρόζεν, που ψάχνει και βρίσκει το 1992 στα αρχεία της KGB τα έγγραφα της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Τα φωτογραφίζει και τα επεξεργάζεται.

Η ιστορία των υψίστης σημασίας για την πόλη της Θεσσαλονίκης και το εβραϊκό της στοιχείο εγγράφων συνεχίζεται έως σήμερα…

Οι Ρώσοι, που φυλάσσουν τα έγγραφα επί 68 χρόνια, αποδέχονται κατόπιν αιτήματος της ελληνικής πλευράς την επιστροφή του ιστορικού αρχείου, με την Αθήνα να προσφέρει ως αντάλλαγμα κάποια αρχεία της τσαρικής Ρωσίας, που φυλάσσονται στα Χανιά της Κρήτης.

Τα επόμενα βήματα που απομένει να γίνουν μεταξύ των δύο πλευρών είναι να συμφωνηθεί εκατέρωθεν χρηματική αποζημίωση για τη συντήρηση των αρχείων, να υπογραφεί ένα πρωτόκολλο συνεργασίας, να εγκριθεί η συμφωνία από το υπουργικό συμβούλιο της Ρωσίας και στη συνέχεια να ξεκινήσει η διαδικασία του επαναπατρισμού.

Η Φωτεινή Τομαή, εμπειρογνώμων πρέσβης-σύμβουλος Α’, εκπρόσωπος της χώρας μας στους διεθνούς οργανισμούς IHRA, ESLI και ITS-Bad Arolsen με δηλώσεις της στο ΑΠΕ-ΜΠΕ εκτιμά πως το ιστορικό αρχείο θα επιστραφεί μέσα στους επόμενους δώδεκα μήνες. «Μετά από χρόνια αγώνων και αίματος αποφάσισαν να κάνουν την κίνηση οι Ρώσοι, που είχαν συγκαταλέξει τα έγγραφα αυτά στο αρχείο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και να τα επιστρέψουν».

Η μελέτη των περίπου 100.000 εγγράφων, τα οποία είναι φυλαγμένα σε 270 φακέλους, αναμένεται να φέρει στο φως σημαντικά στοιχεία για τη ζωή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης αλλά και των άλλων εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας, πριν το Ολοκαύτωμα.

«Το αρχείο είναι η ιστορία της Κοινότητας και αυτή τη στιγμή βρίσκεται στη Μόσχα», ανέφερε ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Δαβίδ Σαλτιέλ, προσθέτοντας: «Είχα μια τηλεφωνική επικοινωνία με τον πρωθυπουργό, Αντώνη Σαμαρά, ο οποίος μου είπε ότι οι μικρές διαφορές που υπήρχαν με τη ρωσική πλευρά έχουν διευθετηθεί και τα αρχεία θα έρθουν πίσω. Τα θέλουμε, είναι δικά μας».

«Η ιστορία των ισραηλινών αρχείων ήρθε σε γνώση μας πριν αναλάβουμε δημοτική αρχή. Τα αρχεία φύγανε από τη Θεσσαλονίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάναμε κάποιες επαφές στο υπουργείο Εξωτερικών καθώς είναι μια τεράστια περιουσία, ηθική πιο πολύ. Διακαής μας πόθος είναι να επιστρέψει το αρχείο στη Θεσσαλονίκη», δήλωσε ο δήμαρχος της πόλης, Γιάννης Μπουτάρης.

Το υλικό αφορά δημόσια έγγραφα, αλληλογραφία με φορείς της πόλης, κτηματόγραφα, δηλώσεις γάμων, βαφτίσεων και θανάτων και σύμφωνα με τις εκτιμήσεις εβραϊκών παραγόντων αποτελούν ένα θησαυρό γνώσεων. Το αρχείο στο σύνολό του είναι αναξιοποίητο και η μελέτη του αναμένεται να δώσει πολύτιμες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των Εβραίων.

«Μια αντιπροσωπεία του υπουργείου Εξωτερικών πιστοποιήσαμε ότι ανήκουν στην Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης. Είναι έγγραφα και άλλα βιβλία γιατί η επιτροπή Ρόζενμπεργκ λεηλάτησε και τις βιβλιοθήκες. Οι Ρώσοι αρνήθηκαν να τα δώσουν μέχρι να βρεθεί ο κληρονόμος. Είναι εθνικός πλούτος αυτό το αρχείο, είναι εθνική κληρονομιά», συμπλήρωσε ο Πωλ Ισαάκ Χάγουελ, μέλος στη Διεθνή Ένωση για την Ανάμνηση του Ολοκαυτώματος.

Ωστόσο, τα περισσότερα έγγραφα είναι σε ισπανοεβραϊκή γραφή με εβραϊκούς χαρακτήρες, γεγονός που καθιστά δύσκολη την ανάγνωσή τους. Αυτή τη στιγμή είναι ζήτημα αν στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν ένας ή δύο άνθρωποι και μάλιστα μεγάλης ηλικίας, γνώστες της γλώσσας αυτής. Για το λόγο αυτό, υπάρχει ανησυχία πως δεν θα μπορέσουν να διαβαστούν.

Εκτός όμως από τη Μόσχα, όπου βρίσκεται ο κύριος όγκος των εγγράφων, ένα ακόμη μικρό μέρος του αρχείου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης βρίσκεται στη Νέα Υόρκη και την Ιερουσαλήμ. Η Ισραηλιτική κοινότητα Θεσσαλονίκης προτίθεται να διεκδικήσει επίσης την επιστροφή τους.