Το ραντεβού είχε οριστεί για τις πεντέμισι το απόγευμα, έξω από το «Μικρό Πολυτεχνείο», στην οδό Πατησίων. Εκεί, περισσότερα από 20 άτομα όλων των ηλικιών συγκεντρώθηκαν προκειμένου να καταγράψουν την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Κυψέλης.

Σε μια πόλη που κινδυνεύει να χάσει μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής της κληρονομιάς, λόγω των πολλών κατεδαφίσεων των κτιρίων τον τελευταίο, κυρίως, αιώνα, αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, αρχαιολόγοι, τοπογράφοι, φοιτητές, φωτογράφοι, ιστορικοί και άλλοι εθελοντές συνεργάζονται με την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία για την Προστασία της Φυσικής και της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς «Monumenta», σε πρόγραμμα που υλοποιείται για πρώτη φορά με στόχο την ολοκληρωμένη καταγραφή και ανάδειξη της Αρχιτεκτονικής του 19ου και 20ού αιώνα.

Κτίρια νεοκλασικά, εκλεκτικά, του μεσοπολεμικού και του μεταπολεμικού μοντερνισμού, όλα του 19ου και του 20ού αιώνα, που παραμένουν όρθια παρά το χρόνο και τη συχνή εγκατάλειψη, καταγράφονται καθημερινά από περίπου 150 εθελοντές.

Στάση στην οδό Κεφαλληνίας, στην περιοχή της Πατησίων. Εκεί ορθώνεται μια πολυκατοικία του μοντέρνου κινήματος της δεκαετίας του ’30 με χαρακτηριστικά καμπύλα μπαλκόνια και διακοσμητική διάθεση στα παράθυρα. Ακριβώς δίπλα της, στη γωνία των οδών Κεφαλληνίας και Κομνά Τράκα, βρίσκεται το πολυσυζητημένο, από την υπόθεση Τσοχατζόπουλου, νεοκλασικό της δεκαετίας του ’30. Στην οδό Κεφαλληνίας βρίσκονται και δύο πολύ ενδιαφέροντα κτίρια θεάτρων, το «Τόπος Αλλού» και το «Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας».

Στη συνέχεια οι εθελοντές κατευθύνονται στη συμβολή των οδών Κεφαλληνίας και Κυκλάδων. Εκεί θα καταγράψουν ένα από τα πιο εντυπωσιακά αρ ντεκό κτίρια, του αρχιτέκτονα Αριστομένη Προβελέγγιου, που ανήκε στη γλύπτρια Ιωάννα Σπιτέρη και το σύζυγό της Τώνη Σπιτέρη.

Λίγο παραπέρα, η οδός Ιθάκης με τα μεγαλοαστικά κτίρια να αποτελούν μέχρι σήμερα εξαιρετικά δείγματα αρχιτεκτονικής. Στο νούμερο 31 της οδού, ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα αρ ντεκό στην Αθήνα με διακοσμητικά ημικύκλια στην είσοδο και τα φουρούσια των μπαλκονιών, αποκαλούμενο και ως «Σπίτι του Ελύτη», καθώς η οικογένεια του σπουδαίου ποιητή έζησε εκεί για κάποια χρόνια.

Ακριβώς δίπλα, στον αριθμό 29, μια πολυκατοικία-χαρακτηριστικό παράδειγμα εκλεκτικισμού της δεκαετίας του ’20 με «κεντήματα» στην πόρτα και τα θυρώματα. Η πολυκατοικία γειτνιάζει με ένα καταπληκτικό κτίριο του 1928, με αρχιτεκτονική αρ νουβό και «δάνεια» από τα κτίρια αρ ντεκό.

Στην Ιθάκης 24 δεσπόζει ένα κτίριο του 1931 του αρχιτέκτονα Κώστα Κιτσίκη με περίτεχνη είσοδο και αρχιτεκτονική προεξοχή (έρκερ).

Η οδός Ιθάκης καταλήγει στην πλατεία Αγίου Γεωργίου με την ομώνυμη εκκλησία, που ολοκληρώθηκε το 1931. Αρχιτέκτονας της εκκλησίας ήταν ο Κώστας Κυριακίδης, ενώ τις τοιχογραφίες υπογράφουν δύο σπουδαίοι ζωγράφοι, ο Δημήτρης Πελεκάσης και ο Φώτης Κόντογλου. Στην πλατεία ορθώνεται ένας φανοστάτης, σε σχέδιο του Ερνέστου Τσίλερ, που μεταφέρθηκε εκεί από το κατεδαφισμένο Δημοτικό Θέατρο.

Το διετές πρόγραμμα «Καταγραφή και ανάδειξη κτιρίων 19ου και 20ού αιώνα στην Αθήνα» χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» και έχει ως στόχο του την έρευνα και καταγραφή όλων των κτιρίων της περιόδου 1830-1940, με σκοπό τη μελέτη, την προστασία και την ανάδειξή τους.

«Η Monumenta ασχολείται με τα κτίρια της Αθήνας από την αρχή της ίδρυσής της, είτε μέσα από παρεμβάσεις προστασίας, είτε μέσα από δραστηριότητες γνωριμίας με αυτά, ημερίδες, ξεναγήσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα. Στα επτά χρόνια λειτουργίας διαπιστώσαμε ότι δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το αρχιτεκτονικό απόθεμα της πόλης του 19ου και του α’ μισού του 20ού αιώνα, το οποίο εξακολουθεί να κατεδαφίζεται. Δεν υπάρχει κάποια πλήρης καταγραφή που να έχει καταγράψει όλα τα σωζόμενα κτίρια, ώστε να μπορεί να ανατρέξει κάποιος σε αυτήν για να πληροφορηθεί, να τεκμηριώσει. Έτσι, αποφασίσαμε να προχωρήσουμε σε αυτό το μεγάλο εγχείρημα της καταγραφής», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η συντονίστρια της «Monumenta», Ειρήνη Γρατσία.

Οι εθελοντές μαζί με τους συντονιστές αρχαιολόγους, Ειρήνη Γρατσία και Στέλιο Λεκάκη, και τους αρχιτέκτονες, Φωτεινή Μπέλλιου, Γεωργία Γκουμοπούλου, Γιώργο Νίνο και Ζαννή Πιττακίδη, καταγράφουν επιτόπου τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των κτιρίων, συγκεντρώνουν φωτογραφίες και σχέδια και προχωρούν σε βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα.

Η έρευνα αφορά ακόμα και σε κτίρια που έχουν κατεδαφιστεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η συνοικία Κυπριάδη, γνωστή και ως Κηπούπολη, στην περιοχή των Πατησίων. Εκεί η καταγραφή των εθελοντών κατέδειξε τα ελάχιστα χαρακτηριστικά διώροφα κτίσματα με κήπους που έχουν απομείνει από τη συνοικία που δημιουργήθηκε κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Ένα σημαντικό κομμάτι του προγράμματος αποτελεί και η καταγραφή της ιστορίας των κτιρίων, όπως τη διηγούνται ιδιοκτήτες, ένοικοι και γείτονες. Ζωντανεύουν τα δραματικά γεγονότα που συνέβησαν μέσα και έξω από τα κτίρια, περιγράφεται γλαφυρά η ιστορία της γειτονιάς που τα περιβάλλει, ανασύρονται οι αναμνήσεις τους από όσα έζησαν οι ίδιοι στη νεότερη Αθήνα και σχολιάζεται η καταστροφή σημαντικών νεότερων κτιρίων.

«Η αλλαγή στις γειτονιές της Αθήνας έγινε σταδιακά, δεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη. Ένα-ένα έφευγαν τα παλιά σπίτια και ένα-ένα χτίζονταν τα καινούρια. Αυτό δεν ξεκίνησε μετά τον πόλεμο, αλλά και πριν, ήδη από το ’36 πολλές καινούριες πολυκατοικίες είχαν χτιστεί στη Σόλωνος», περιγράφει ο Δ.Φ., κάτοικος της περιοχής.

Ο ίδιος θυμάται ότι στο δικό του σπίτι, στην οδό Σόλωνος, τα χρόνια του πολέμου είχε δημιουργηθεί ένα καταφύγιο. «Δεν ερχόταν πολύς κόσμος γιατί δεν ήταν υπόγειο ήταν ισόγειο», θυμάται και περιγράφει ότι «μία μέρα ένας φυγάς είχε κρυφτεί πίσω από τον τοίχο του σπιτιού, την ίδια ώρα πέρναγε ένας από αυτούς που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς και μια κοπέλα, ίσως από ανοησία, είπε “Νάτος εκεί είναι” και οι Γερμανοί τον σκότωσαν επιτόπου».

Ο Π.Μ. περιγράφει για το γκρεμισμένο σήμερα παγοποιείο Φιξ στην περιοχή της Πατησίων: «Το παγοποιείο του Φιξ ήταν και καταφύγιο στον πόλεμο, θυμάμαι όταν χτυπούσαν οι σειρήνες και γινόταν επιδρομή τρέχαμε να κρυφτούμε, είχε από κάτω χώρους και μαζευόμαστε, όχι τακτικά όμως».

Στους εννέα μήνες που ήδη υλοποιείται το πρόγραμμα η ομάδα της «Monumenta» έχει καταγράψει τα κτίρια του 5ου δημοτικού διαμερίσματος (Κυπριάδου, Άνω Πατήσια, Άγιος Ελευθέριος, Προμπονάς) και τμήμα του 6ου δημοτικού διαμερίσματος (Κυψέλη). Υπολογίζεται ότι ήδη έχουν καταγραφεί περισσότερα από 800 κτίρια του 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.

Επιστημονικοί σύμβουλοι του προγράμματος είναι η καθηγήτρια του ΕΜΠ, Ελένη Μαΐστρου, ο αρχιτέκτονας, Ανδρέας Συμεών, ο επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Γιώργος Τζιρτζιλάκης, και ο καθηγητής του ΕΜΠ, Παναγιώτης Τουρνικιώτης.

Στο πλαίσιο του προγράμματος καταγραφής θα διοργανωθούν, εξάλλου, εκδηλώσεις, όπως ημερίδες, ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα, προκειμένου οι κάτοικοι της Αθήνας να γνωρίσουν την αρχιτεκτονική της πόλης.

Στοιχεία για την καταγραφή μπορεί να βρει κανείς στο ιστολόγιο http://monumentakatagrafi.wordpress.com. Ως τα τέλη Νοεμβρίου θα λειτουργήσει και η ιστοσελίδα www.docathens.org. Με τη χρήση λογισμικού ανοιχτού κώδικα η ιστοσελίδα θα αποτελέσει εργαλείο για την έρευνα, καθώς θα περιλαμβάνει τη βάση δεδομένων του προγράμματος, όπου ο χρήστης θα μπορεί να βρει, αλλά και να καταχωρήσει δεδομένα για τα κτίρια του 19ου και του 20ού αιώνα. Τμήμα της θα είναι προσβάσιμο και μέσω εφαρμογής για κινητά τηλέφωνα.