Πρόταση ανάδειξης και ιδανικής διαχείρισης των μνημείων της πόλης των Τρικάλων (Β΄ Μέρος)

Διαχείριση αρχαιολογικού έργου

Οι επεμβάσεις που ήδη πραγματοποιήθηκαν στα μνημεία και αυτές που έχουν δρομολογηθεί να υλοποιηθούν κατά την τρέχουσα περίοδο, για τις οποίες και θα γίνει αναφορά στη συνέχεια, αφορούν στην προστασία και την ανάδειξη των μνημειακών χώρων των Τρικάλων. Κάποιες συμπληρωματικές προτάσεις που θα διατυπωθούν στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας αποσκοπούν στη δημιουργία ενός οργανωμένου δικτύου επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων. Άλλωστε, τα εν λόγω μνημεία ενσωματώνουν μια σειρά αξιών, οι οποίες αυτόματα επιβάλλουν την ορθολογική διαχείριση και προβολή τους. Αναλυτικότερα:

Επιστημονική Αξία: Πρόκειται για μνημεία και σύνολα ιδιαίτερης επιστημονικής αξίας, καθώς αποτελούν σπουδαιότατη πηγή άντλησης γνώσης στη μελέτη της εξέλιξης της μνημειακής αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας.

Ιστορική Αξία: Τα μνημεία συνδέονται με ιστορικά γεγονότα (π.χ. οικοδομικό πρόγραμμα Ιουστινιανού) και σηματοδοτούν την εξέλιξη της πόλης διαχρονικά. Αποτελούν πηγή άντλησης πληροφοριών για όλες τις φάσεις της ιστορίας των Τρικάλων, αρχαίας και νεότερης.

Αξία Σπανιότητας: Το Τέμενος του Οσμάν Σαχ είναι το μοναδικό αρχιτεκτόνημα επί ελληνικού εδάφους που έχει σχεδιαστεί από τον σημαντικό αρχιτέκτονα του 16ου αιώνα Σινάν. Επίσης, στο κεντρικό κτήριο του Μύλου Ματσόπουλου σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση η ξύλινη φέρουσα κατασκευή του εσωτερικού του, που αποτελεί ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα έως σήμερα στην Ελλάδα δείγματα τέτοιων κατασκευών.

Αξία Τοπική: Οι προαναφερθέντες χώροι αποτελούν σημαντικά συστατικά στοιχεία του παρελθόντος της πόλης των Τρικάλων, συνδεδεμένα με τη συλλογική μνήμη των κατοίκων. Ιδιαίτερα το Κάστρο και το Τέμενος, λόγω της θέσης και του μεγέθους τους, ήταν πάντοτε ορατά μέσα στην πόλη. Με την περαιτέρω ανάδειξή τους θα μπορούσαν να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο δίκτυο επισκέψιμων μνημείων της Π.Ε. Τρικάλων.

Πολιτισμική αξία: Οι χώροι μπορούν να λειτουργήσουν ως πόλος έλξης επισκεπτών, για την άντληση ιστορικής γνώσης σε συνδυασμό με την ψυχαγωγία. Η σύνδεση των μνημείων με τις γραπτές πηγές προσφέρει μια εξαιρετική δυνατότητα ανάγνωσης του παρελθόντος. Ταυτόχρονα, οι χρήσεις που τους έχουν αποδοθεί και οι υποδομές που λειτουργούν σε ορισμένα από αυτά (τουριστικό περίπτερο και ανοιχτό θέατρο στο Κάστρο, διοργάνωση περιοδικών εκθέσεων στο Τέμενος, πολυχώροι πολιτισμού στον Μύλο Ματσόπουλου), τα καθιστούν προσβάσιμα και οικεία στον κόσμο, καθώς συνδυάζουν τη διδακτικότητα με την αναψυχή.

Αξία οικονομική-τουριστική: Η ανάδειξη και προβολή των παραπάνω χώρων, σε συνδυασμό με τις ήδη υπάρχουσες υποδομές και τα υπόλοιπα μνημεία και χώρους της περιαστικής περιοχής, μπορεί να συμβάλει στην προσέλκυση επιπλέον επισκεπτών.

Προτάσεις

A) Επεμβάσεις στα μνημεία και τον περιβάλλοντα χώρο τους

1. Αρχαιολογικός χώρος αρχαίας Τρίκκης: Όπως ήδη αναφέρθηκε η αποκάλυψη των καταλοίπων του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Τρίκκης δεν έχει ολοκληρωθεί, καθώς η συνέχειά τους βρίσκεται κάτω από υφιστάμενες οικοδομές και κεντρικούς οδικούς άξονες. Επιπλέον, η διαμόρφωση τέτοιων χώρων ως δημόσιων και ενταγμένων στη λειτουργική συνέχεια της πόλης, αποτελεί ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό ζήτημα, που εμπεριέχει πολλά και σύνθετα προβλήματα για την επίλυσή του.

Σε μια πρώτη προσέγγιση ανάδειξης του χώρου και λαμβάνοντας υπόψη τα μέχρι σήμερα δεδομένα, προτείνονται οι παρακάτω ενέργειες και αναστρέψιμες επεμβάσεις (εικ. 1):

-Απαλλοτρίωση των ιδιοκτησιών στη Β, Α και Ν γωνία του χώρου και ανασκαφική διερεύνηση μετά την κατεδάφιση των εκεί κτισμάτων. Σε περίπτωση που το έργο της ανάδειξης του χώρου ενταχθεί σε πρόγραμμα κοινοτικής χρηματοδότησης, θα υπάρξει πρόβλεψη ώστε ένα ποσοστό των πιστώσεων να δοθεί για την επίτευξη των απαλλοτριώσεων. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να διερευνηθεί η πιθανότητα να προβεί ο οικείος Δήμος στην ανταλλαγή των εν λόγω ακινήτων ή έστω ορισμένων εξ αυτών, με αντίστοιχης αξίας δικά του, προκειμένου να ελευθερωθεί ο χώρος και να μην υπάρξουν ενστάσεις από τους φερόμενους ιδιοκτήτες.

-Καθαρισμοί, αποχωματώσεις (με ανασκαφική μέθοδο) και αποψιλώσεις στη Στοά, το ελληνιστικό κτήριο και τη βασιλική.

-Στερέωση-συντήρηση σε τμήματα των τοιχοποιιών που απαιτείται.

-Απομάκρυνση του υφιστάμενου στεγάστρου προστασίας του ρωμαϊκού λουτρού και αντικατάστασή του από νέο διαφανές (γυάλινο) βατό πλάτωμα, ώστε να είναι δυνατή η θέαση της κάτοψης του μνημείου από ψηλά. Θεωρείται αυτονόητο ότι για την υλοποίηση αυτής της πρότασης θα πρέπει να προηγηθεί η απαλλοτρίωση και κατεδάφιση της υφιστάμενης πολυκατοικίας.

-Επανατοποθέτηση των ψηφιδωτών δαπέδων ή αντιγράφων αυτών στην αρχική τους θέση.

-Επίστρωση με ασφαλτόπανο και αδρανή υλικά (λευκό χαλίκι) των περιοχών που καταλαμβάνουν τα μνημεία, ώστε να περιοριστεί η ανάπτυξη χλόης και να καταστούν σαφή τα περιγράμματα των κατόψεών τους.

-Περισχοίνιση των μνημείων και διαμόρφωση διαδρομής επισκεπτών μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.

-Τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων για την πληροφόρηση των επισκεπτών.

-Κατάργηση της υπάρχουσας περίφραξης.

-Δημιουργία ξύλινου βαθμιδωτού πλατώματος και κλίμακας καθόδου κατά μήκος της βόρειας πλευράς του χώρου.

-Κατάργηση του δρόμου μεταξύ του μητροπολιτικού ναού και του αρχαιολογικού χώρου και ενοποίησή του με τις υπάρχουσες διαμορφώσεις του περιβάλλοντος χώρου των Ι.Ν. Αγίου Νικολάου και Αγίας Επίσκεψης, προκειμένου μαζί με τον προς ανάδειξη αρχαιολογικό χώρο να αποτελέσουν έναν ενιαίο δημόσιο χώρο.

-Ηλεκτροφωτισμός του αρχαιολογικού χώρου για την καλύτερη προβολή και προστασία του κατά τις νυχτερινές ώρες από τυχόν βανδαλισμούς.

Επειδή μέχρι σήμερα δεν έχει αναληφθεί κάποια πρωτοβουλία από πλευράς Εφορείας Αρχαιοτήτων για την εκπόνηση μελέτης ανάδειξης του εν λόγω χώρου, και επειδή στην παρούσα οικονομική συγκυρία η ανάθεση σε ειδικευμένο γραφείο κρίνεται αδύνατη, προτείνεται να διερευνηθεί η δυνατότητα εκπόνησής της από ομάδα ειδικευμένων υπαλλήλων της Εφορείας και των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου Τρικκαίων. Στη συνέχεια, αφού λάβει τις απαραίτητες εγκρίσεις, δύναται να υλοποιηθεί μέσω του επόμενου κοινοτικού χρηματοδοτικού προγράμματος (ΕΣΠΑ), είτε μέσω της σύναψης Προγραμματικής Σύμβασης με την Περιφέρεια Θεσσαλίας, η οποία θα αναλάβει τη χρηματοδότηση από δικούς της πόρους. Επισημαίνεται ότι σύμφωνα με τα πρώτα στοιχεία που έχουν δοθεί στη δημοσιότητα για το επερχόμενο ΕΣΠΑ, μέρος των χρηματοδοτήσεων προορίζεται για την υλοποίηση «αστικών αναπλάσεων». Οι προτεινόμενες επεμβάσεις στην περιοχή της αρχαίας Τρίκκης θεωρώ πως εντάσσονται απολύτως στη φιλοσοφία του εν λόγω προγράμματος.

2. Κάστρο και Βαρούσι: Τα βασικά προβλήματα του μνημείου εντοπίζονται στην περιοχή του τρίτου επιπέδου, καθώς μέχρι σήμερα δεν έχει τύχει συστηματικής αντιμετώπισης παρά μόνο ευκαιριακά, όταν κατά το παρελθόν (1980-81) έγιναν κάποιες μικροστερεώσεις τμημάτων του.

Η αποκατάστασή του θα επιτευχθεί με την αντιμετώπιση των δομικών προβλημάτων, ενώ η αισθητική του αναβάθμιση μέσω της απαλοιφής των μη επιτυχών μεταγενέστερων επεμβάσεων και με τη διευθέτηση του περιβάλλοντος χώρου του στη συνέχεια. Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη των στόχων της επέμβασης επί του μνημείου, είναι η τήρηση των προαναφερθεισών γενικών αρχών συντήρησης και αποκατάστασης.

Πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει να διενεργηθούν επεμβάσεις στις ακόλουθες περιοχές (εικ. 2):

Τρίτο επίπεδο

α) Αποκατάσταση τοιχοποιιών: Επανατοποθέτηση των πεσμένων λίθων με τη μέθοδο της λιθοσυρραφής, ενώ στη συνέχεια να γίνει αρμολόγημα και να εφαρμοστούν ενέματα, ώστε να σταθεροποιηθούν οι λίθοι και να αποτραπεί στο εξής η εισροή υγρασίας στον πυρήνα του τείχους.

β) Αποκατάσταση πύργων: Ο ΝΑ πύργος είναι ο μόνος που διασώζεται πάνω από το ύψος των επάλξεων και δομικά βρίσκεται σε καλή κατάσταση, αλλά με έντονη την ανάγκη αρμολογήματος των εξωτερικών κυρίως όψεων.

Ο Β πύργος απαιτεί αρμολόγημα και συντήρηση των επάλξεων που έχουν απομείνει, καθαρισμό από τη βλάστηση και φραγή της ανώτερης επιφάνειάς του με υδραυλικό κονίαμα.

Οι άλλοι δύο πύργοι (Π3 και Π4) θα πρέπει να καθαριστούν από τη βλάστηση και τα φερτά υλικά και στη συνέχεια να ανακατασκευαστούν μέχρι τις επάλξεις.

Επιπλέον, όλοι οι πύργοι θα πρέπει να στεγαστούν και να αντικατασταθούν τα κουφώματά τους.

γ) Πυριτιδαποθήκη: Διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, ωστόσο απαιτούνται εργασίες εξυγίανσης των τοιχοποιιών και της θολοδομίας της, στεγάνωση και αντικατάσταση των κουφωμάτων.

δ) Εργασίες στο εσωτερικό: Απαιτείται η απομάκρυνση του σύγχρονου κεραμοσκεπούς στεγάστρου και η εξομάλυνση και αναδιευθέτηση τμημάτων των πλακοστρώσεων, ώστε να δημιουργηθούν διαδρομές επισκεπτών.

Πρώτο και δεύτερο επίπεδο

α) Ανασκαφική διερεύνηση: Προτείνεται η ανασκαφική διερεύνηση της περιοχής της πύλης εισόδου στο δεύτερο επίπεδο, όπου σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε στα βυζαντινά χρόνια ο ναός των Ταξιαρχών, κατάλοιπα του οποίου δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα.

β) Αισθητική αποκατάσταση: Απομάκρυνση των πρόσφατων ξύλινων κυρίως βοηθητικών εγκαταστάσεων του Τουριστικού Περιπτέρου, αποκλεισμός της πρόσβασης τροχοφόρων και μερική αναδιαμόρφωση των υπαρχουσών παρεμβάσεων (πλακοστρώσεις, σιντριβάνια κ.ά.) στο χώρο του πρώτου επιπέδου.

Λοιπές παρεμβάσεις

α) Πινακίδες ενημέρωσης: Σε επιλεγμένα σημεία του Κάστρου θα πρέπει να τοποθετηθούν ενημερωτικές πινακίδες, οι οποίες θα συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση του χώρου και της ιστορίας του από τους επισκέπτες.

β) Παρεμβάσεις εξωτερικά των τειχών: Για την περαιτέρω προστασία και ανάδειξη του μνημείου κρίνονται απαραίτητες ορισμένες παρεμβάσεις στον περιβάλλοντα χώρο του, ο οποίος στο μεγαλύτερο μέρος της περιμέτρου αποτελεί δασική έκταση. Επειδή μέχρι σήμερα δεν έχει εφαρμοστεί κάποιο πρόγραμμα διαχείρισης της βλάστησης, η οποία αναπτύσσεται ανεξέλεγκτα, αποκρύπτει τη θέαση του κάστρου και εγκυμονεί κινδύνους για το ίδιο το μνημείο και την ευρύτερη περιοχή, κρίνονται απαραίτητες οι ακόλουθες παρεμβάσεις:

-Διευθέτηση της υπάρχουσας βλάστησης με την απομάκρυνση των ξερών (κυρίως κωνοφόρων) δέντρων και όσων κριθεί ότι λόγω εγγύτητας προκαλούν φθορές στα τείχη του Κάστρου.

-Νέες φυτεύσεις (όπου απαιτηθεί), κατά προτίμηση με φυλλοβόλα δέντρα της τοπικής χλωρίδας, ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες πυρκαγιάς.

-Διάνοιξη του υφιστάμενου φυσικού μονοπατιού και διαμόρφωσή του με κλαδεύσεις, αποψιλώσεις κ.λπ. Στη συνέχεια προτείνεται η περαιτέρω επέκτασή του από τη Δ προς τη Β πλευρά του μνημείου, ώστε να δημιουργηθεί πορεία επισκεπτών

-Διαμόρφωση θέσεων ανάπαυσης και θέασης, με την τοποθέτηση καθιστικών, κάδων απορριμμάτων κ.ά.

Για τη διαμόρφωση του μονοπατιού προκρίνεται η λύση του πατημένου χώματος, το οποίο θα εγκιβωτιστεί σε ξύλινες σανίδες. Επιπλέον, όλες οι προτεινόμενες στάσεις επισκεπτών θα διαμορφωθούν από ξύλινα στοιχεία (σημ. 1).

Τέλος, επιβάλλεται να αντικατασταθεί άμεσα η ακαλαίσθητη πινακίδα σήμανσης που έχει τοποθετηθεί στην είσοδο της συνοικίας Βαρούσι από τη ΝΔ πλευρά του Κάστρου.

Ηλεκτροφωτισμός

Κρίνεται απαραίτητη, κατόπιν εκπόνησης σχετικής μελέτης, η τοποθέτηση ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων για το φωτισμό του Κάστρου και την καλύτερη ανάδειξη και προβολή του κατά τις νυχτερινές ώρες.

Θέσπιση χρήσεων γης και όρων δόμησης στην περιοχή Αρχαίας Τρίκκης – Κάστρου – Βαρούσι

Για την προστασία του χώρου της Αρχαίας Τρίκκης, του Κάστρου και της παραδοσιακής συνοικίας Βαρούσι κρίθηκε απαραίτητη η επικαιροποίηση των κηρύξεών τους με την ένταξη των μνημείων σε έναν ενιαίο αρχαιολογικό χώρο. Κατόπιν της αριθμ. 10/10-4-2012 Γνωμοδότησης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου εκδόθηκε η ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ43//51102/2544 (ΦΕΚ 208/ΑΑΠ/14-6-2012) Υ.Α., σύμφωνα με την οποία τα όρια του ενιαίου αρχαιολογικού χώρου συμπίπτουν με τους άξονες των υφιστάμενων δημοτικών οδών: (ανατολικά) Κλεμανώ, Χαιροπούλου, Χρ. Καρρά, Περσεφόνης και Μακεδονίας μέχρι τη συμβολή της με την οδό Πλαταιών, βορειονατολικά με τις οδούς Πλαταίων και Ν. Πλαστήρα μέχρι τη συμβολή με την εθνική οδό Τρικάλων-Ιωαννίνων, δυτικά με τις οδούς Μυροφύλλου, Σατωβριάνου (κατά μήκος του Ληθαίου ποταμού) και νότια με την οδό Αμαλίας (κατά μήκος του Ληθαίου ποταμού) μέχρι τη συμβολή της με την οδό Κλεμανσώ.

Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί καλύτερος έλεγχος των δραστηριοτήτων στην περιοχή, καθώς ο έλεγχος των εκσκαφών θα γίνεται από τη ΛΔ΄ ΕΠΚΑ και η οικοδομική δραστηριότητα από τη 19η ΕΒΑ και την ΥΝΜΤΕ Θεσσαλίας.

Για την ορθολογικότερη διαχείριση του ενοποιημένου αρχαιολογικού χώρου απαιτείται η έκδοση Προεδρικού Διατάγματος χρήσεων γης και όρων δόμησης, σύμφωνα και με τα άρθρα 13 και 14 του Ν 3028/2002, ώστε να επικαιροποιηθεί και το ισχύον για το Βαρούσι.

3. Τέμενος και Οθωμανικό Λουτρό: Όπως προαναφέρθηκε το τέμενος του Οσμάν Σαχ είναι αναστηλωμένο και δεν χρήζει περαιτέρω επεμβάσεων. Βεβαίως, κρίνεται απαραίτητος ο καθαρισμός των συνθημάτων από την τοιχοποιία του, με τη χρήση ειδικών διαλυμάτων, εργασία που δύναται να πραγματοποιηθεί από το υπάρχον εργατοτεχνικό προσωπικό της 19ης ΕΒΑ.

Σε ό,τι αφορά το παρακείμενο Οθωμανικό Λουτρό και με αφορμή την επικείμενη διαμόρφωση του ορόφου σε Κέντρο Έρευνας-Μουσείο Β. Τσιτσάνη, η αρμόδια 19η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εκπονεί μελέτη αποκατάστασης και ανάδειξης του Λουτρού, για την υλοποίηση της οποίας έχουν γίνει όλες οι απαραίτητες ενέργειες και συνεννοήσεις (προφορική ενημέρωση), ώστε να ενταχθεί σε πρόγραμμα χρηματοδότησης.

Στο χώρο απαιτείται να γίνουν τα ακόλουθα:

-Ανασκαφική διερεύνηση για την πλήρη αποκάλυψη τυχόν αρχαιολογικών καταλοίπων, αρχικών δαπέδων κ.λπ.

-Καθαίρεση όλων των μεταγενέστερων επιχρισμάτων, προσθηκών κ.λπ.

-Αντιμετώπιση των δομοστατικών προβλημάτων.

-Αποκατάσταση της αρχικής μορφής του χώρου, βάσει των στοιχείων που θα αποκαλυφθούν.

-Αισθητική αναβάθμιση του μνημείου.

-Λειτουργική αξιοποίηση του χώρου, κατόπιν εκπόνησης μελέτης διαμόρφωσής του σε μόνιμο εκθεσιακό χώρο και εγκατάσταση σε αυτόν της Αρχαιολογικής Συλλογής Τρικάλων.

Παράλληλα, προτείνεται στο χώρο του Διοικητηρίου των πρώην Φυλακών, που βρίσκεται στη Ν πλευρά του συγκροτήματος, και για τον οποίο δεν έχει οριστεί συγκεκριμένη χρήση, να μεταστεγαστεί η 19η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Με τον τρόπο αυτό θα μειωθούν τα λειτουργικά της έξοδα και παράλληλα θα υπάρξει καλύτερη εποπτεία της περιοχής, καθώς το προσωπικό θα προσέρχεται εκεί σε καθημερινή βάση.

Επίσης, στο πλαίσιο της εφαρμογής των μελετών για την επανάχρηση του διωρόφου κεντρικού κτίσματος των πρώην Φυλακών και την αποκατάσταση – ανάδειξη του λουτρικού συγκροτήματος του Οσμάν Σαχ, κρίνονται απαραίτητες ορισμένες ήπιες επεμβάσεις στον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο των μνημείων, ώστε να μετατραπεί η περιοχή αυτή σε πολιτιστικό σημείο αναφοράς για την πόλη (σημ. 2).

Πιο συγκεκριμένα, προτείνονται οι παρακάτω επεμβάσεις (εικ. 3 – Γενικό σχέδιο επεμβάσεων):

-Απομάκρυνση της παιδικής χαράς από τη ΝΑ πλευρά του μαυσωλείου του Οσμάν Σαχ και τοποθέτησή της σε περιοχή ΒΑ του Δημοτικού Σχολείου.

-Συγκέντρωση και διευθέτηση των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών λειψάνων που εντοπίζονται γύρω από το Τέμενος.

-Απομάκρυνση του υφιστάμενου στη Δ πλευρά του Τεμένους σιντριβανιού και πλήρωση του κενού με χώμα ώστε να ενσωματωθεί στο υπάρχον πράσινο.

-Απομάκρυνση του Δημοτικού Αναψυκτηρίου που βρίσκεται στη Β πλευρά του Τεμένους και πρόβλεψη δημιουργίας νέου σε χώρο των πρώην Φυλακών.

-Διαμόρφωση των πρανών του ποταμού και δημιουργία χώρων περιπάτου και ανάπαυσης (τα διαμορφωμένα πρανή του ποταμού σταματούν περίπου 50 μ. νωρίτερα, στο ύψος περίπου της Β γωνίας του μαντρότοιχου των Φυλακών).

-Διαμόρφωση διαδρομών για ποδήλατα και πεζούς και στις δύο όχθες του Ληθαίου.

-Τα τσιμεντοστρωμένα τμήματα μεταξύ του Δημοτικού Σχολείου και του Τεμένους και μεταξύ του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου και των φυλακών να πλακοστρωθούν και να ενοποιηθούν με τα ήδη διαμορφωμένα τμήματα. Επιπλέον, το τμήμα μεταξύ Δημοτικού Σχολείου και Τεμένους να φυτευτεί με υψηλόκορμα δέντρα, προκειμένου να αποκρύπτεται, κατά το δυνατόν, η θέαση του Σχολείου.

-Καθαίρεση του μαντρότοιχου των πρώην Φυλακών για την καλύτερη προβολή του χώρου και τη θέαση του Λουτρού. Θα μπορούσε να διατηρηθεί ένα μικρό τμήμα μόνον ως μάρτυρας της προηγούμενης χρήσης του χώρου, ενώ η υπόλοιπη πορεία του μαντρότοιχου μπορεί να σηματοδοτηθεί στην κάτοψη με διαφορετικής απόχρωσης πλακόστρωση. Εναλλακτικά ο μαντρότοιχος θα μπορούσε να διατηρηθεί σε χαμηλό ύψος.

-Αποκλεισμός της πρόσβασης των τροχοφόρων στην περιοχή μεταξύ Φυλακών και ποταμού. Η κίνηση αυτή θα πρέπει να συνδυαστεί με τη διαμόρφωση μικρού χώρου στάθμευσης στην περιοχή ΒΑ των Φυλακών.

-Σε επιλεγμένα σημεία του περιβάλλοντος χώρου των μνημείων να τοποθετηθούν επιδαπέδια φωτιστικά, κατόπιν σχετικής μελέτης, για την προβολή τους τη νύχτα και την προστασία τους από βανδαλισμούς.

-Τοποθέτηση πινακίδων πληροφόρησης κοινού εξωτερικά του Τεμένους και του Μαυσωλείου.

4. Μύλος Ματσόπουλου: Όπως προαναφέρθηκε, αναμένεται να ξεκινήσουν σύντομα οι εργασίες αποκατάστασης και ανάδειξης του μηχανολογικού εξοπλισμού του κεντρικού κτηρίου του Μύλου. Το έργο αυτό εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο ανάπτυξης του Συγκροτήματος και της ευρύτερης περιοχής του ως πολιτιστικού πόλου έλξης επισκεπτών. Περιλαμβάνει τη μουσειακή ανάδειξη της κτηριακής υποδομής του Μύλου και του βιομηχανικού εξοπλισμού του, ο οποίος σώζεται ακέραιος κατά χώραν (in situ), καθώς και της διαδικασίας επεξεργασίας των σιτηρών στις αρχές του 20ού αιώνα.

Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, το βασικό μειονέκτημα της περιοχής είναι η απουσία διαμορφωμένου χώρου στάθμευσης. Ειδικά για το συγκρότημα του Μύλου κρίνεται άκρως απαραίτητος. Ιδιαίτερα την περίοδο των Χριστουγέννων, λόγω της διοργάνωσης «Ο Μύλος των Ξωτικών», συρρέουν επισκέπτες από πολλά μέρη της Ελλάδας, με αποτέλεσμα να δημιουργείται κυκλοφοριακό κομφούζιο στη γύρω περιοχή.

Προτείνεται η μετατροπή σε χώρο στάθμευσης της αδιαμόρφωτης έκτασης που βρίσκεται στα δυτικά, μεταξύ του Συγκροτήματος και του Αγιομονιώτη ποταμού. Η διαμόρφωση θα πρέπει να γίνει με υλικά συμβατά με την όλη φυσιογνωμία της περιοχής. Για το λόγο αυτό προκρίνεται η λύση του πατημένου κοκκινοχώματος για την επίστρωση και η χρήση χαμηλών ξύλινων στοιχείων για την οριοθέτησή του (εικ. 4 – Γενικό σχέδιο επεμβάσεων).

Καθώς στο μνημείο έχουν αποδοθεί ποικίλες χρήσεις και παραμένει ανοιχτό ως αργά τη νύχτα, δεν κρίνεται απαραίτητος ο περαιτέρω φωτισμός του με ειδικές εγκαταστάσεις.

Β) Γενικότερες παρεμβάσεις

1. Δημιουργία Κέντρου Πληροφόρησης: Σε χώρο του κτηρίου των πρώην Φυλακών προτείνεται να προβλεφθεί η εγκατάσταση Κέντρου Πληροφόρησης Επισκεπτών. Εκεί θα διατίθεται πληροφοριακό υλικό σε έντυπη μορφή (οδηγός-φυλλάδια), ενώ θα πρέπει να εγκατασταθεί και μηχάνημα ψηφιακής πλοήγησης, όπου θα παρουσιάζονται τα αξιοθέατα και οι ποικίλες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή. Η συγκεκριμένη θέση χωροθέτησης του Κέντρου Πληροφόρησης προκρίνεται για το λόγο ότι βρίσκεται στην είσοδο σχεδόν της πόλης, γι’ αυτούς που προσέρχονται από τη νότια Ελλάδα (είσοδος από Καρδίτσα). Για τη λειτουργία του Κέντρου δεν θα απαιτηθεί προσωπικό, καθώς μπορεί να το διαχειρίζεται η 19η ΕΒΑ και οι δημοτικοί υπάλληλοι που θα απασχοληθούν στο Κέντρο Έρευνας Β. Τσιτσάνη, με τη συνδρομή της Δημοτικής Εταιρείας e-Trikala που ειδικεύεται στον τομέα των νέων τεχνολογιών. Υπενθυμίζω ότι η 19η ΕΒΑ προτάθηκε να μεταστεγαστεί στο κτήριο του πρώην Διοικητηρίου.

Ένα δεύτερο σημείο πληροφόρησης (infokiosk) με οθόνη αφής κρίνεται απαραίτητο να εγκατασταθεί στην περιοχή της Κεντρικής Πλατείας της πόλης όπου διασταυρώνονται οι οδοί Λαρίσης, Κονδύλη και Σ. Σαράφη και αποτελούν τις οδούς εισόδου των επισκεπτών που καταφτάνουν από την πλευρά της Λάρισας και της Καλαμπάκας (δηλ. από Ιωάννινα και Γρεβενά). Ως καταλληλότερη θέση εγκατάστασης κρίνεται ο χώρος δεξιά της κεντρικής γέφυρας του Ληθαίου, ακριβώς απέναντι από την πλατεία. Η εγκατάσταση και διαχείριση θα γίνεται από την e-Trikala.

2. Χώρος ενοικίασης ποδηλάτων: Με μέριμνα του Δήμου Τρικκαίων να διαμορφωθεί ειδικός χώρος με σύστημα αυτόματης ενοικίασης ποδηλάτων, για όσους επισκέπτες επιθυμούν να διασχίσουν την πόλη με το συγκεκριμένο μέσο. Ο εν λόγω χώρος, με τη μορφή ελαφριάς και αναστρέψιμης κατασκευής (υπόστεγο), προτείνεται να εγκατασταθεί σε κατάλληλη θέση κοντά στο κτήριο των Φυλακών.

3. Επέκταση ποδηλατοδρόμου: Με αφορμή την παραπάνω πρόταση κρίνεται απαραίτητη η χάραξη ποδηλατοδρόμου κατά μήκος της οδού Καποδιστρίου, μέχρι την ένωσή της με την οδό Ασκληπιού (εικ. 5). Πρόκειται για μίας κατεύθυνσης δρόμο, που ξεκινά είκοσι μέτρα δυτικά του μαντρότοιχου των πρώην Φυλακών με κατεύθυνση το κέντρο της πόλης. Ο ποδηλατοδρόμος θα χωροθετηθεί στη δεξιά πλευρά της οδού, όπου και θα απαγορευτεί η στάθμευση τροχοφόρων. Από την ενέργεια αυτή δεν δημιουργείται απολύτως καμία κυκλοφοριακή επιβάρυνση. Μετά τη διασταύρωση με την οδό Ασκληπιού θα ενωθεί με τον υφιστάμενο ποδηλατοδρόμο, ο οποίος καταλήγει σε μία από τις γέφυρες του Ληθαίου, που βρίσκεται σε απόσταση 100 μ. περίπου από τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Τρίκκης.

4. Ανάπλαση του τμήματος της περιοχής του Ληθαίου ποταμού, από τη γέφυρα στο ύψος του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Τρίκκης μέχρι τη γέφυρα που βρίσκεται βορείως των πρώην Φυλακών: Έπειτα από την εκπόνηση των απαιτούμενων μελετών (κυκλοφοριακή, αρχιτεκτονική κ.λπ.) από τον Δήμο Τρικκαίων, προτείνεται να καταργηθούν οι παραποτάμιες οδοί στο παραπάνω τμήμα του ποταμού. Παράλληλα, μέσω ενός ευρύτερου προγράμματος «αστικών αναπλάσεων» να ξεκινήσει η αναβάθμιση των προσόψεων των κτηρίων που βρίσκονται κατά μήκος αυτού του τμήματος. Τέλος, οι παραπάνω δρόμοι θα πλακοστρωθούν, θα δεντροφυτευτούν κ.λπ., ώστε να μεταφερθούν εκεί σταδιακά όλες οι κοινωνικές δραστηριότητες της πόλης.

5. Κατευθυντήριες πινακίδες: Στην πόλη των Τρικάλων παρατηρείται παντελής έλλειψη κατευθυντήριων πινακίδων και πινακίδων σήμανσης των μνημείων. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται να τοποθετηθούν σε κεντρικά σημεία της πόλης κατευθυντήριες πινακίδες για τους επισκέπτες. Για οικονομικούς και αισθητικούς λόγους, προκρίνεται η λύση της τοποθέτησης των πινακίδων στις τοιχοποιίες υφιστάμενων κτηρίων, σε ευδιάκριτα σημεία.

Επιπλέον, με μέριμνα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας θα πρέπει να τοποθετηθούν από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων πινακίδες σήμανσης των μνημείων, που επίσης απουσιάζουν.

6. Έκδοση ενημερωτικών φυλλαδίων: Η 19η ΕΒΑ σε συνεργασία με τον Δήμο Τρικκαίων έχει εκδώσει δύο φυλλάδια, ένα για το Κάστρο και τη συνοικία Βαρούσι και ένα για το Τέμενος του Οσμάν Σαχ. Τυχόν επανέκδοση του φυλλαδίου που αφορά το Κάστρο, θα πρέπει να εμπλουτιστεί με υλικό για τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Τρίκκης, καθώς οι χώροι αυτοί αποτελούν μια αρχαιολογική ενότητα, η οποία έχει ενταχθεί κάτω από το καθεστώς ενιαίας κήρυξης. Εναλλακτικά, να εκδοθεί φυλλάδιο αποκλειστικά για την αρχαία Τρίκκη, είτε σε συνεργασία με τον οικείο Δήμο, είτε κατόπιν σχετικής πρότασης στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων.

Για τον Μύλο Ματσόπουλου δεν κρίνεται απαραίτητη η έκδοση ειδικού φυλλαδίου, καθώς υπάρχει σχετική ιστοσελίδα, στην οποία ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να αναζητήσει πληροφορίες για το ίδιο το Συγκρότημα και τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εκεί (www.matsopoulos.gr).

7. Έκδοση οδηγού με προτεινόμενο δίκτυο διαδρομών: Προτείνεται η έκδοση τουριστικού οδηγού με τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μνημεία, τις μονάδες πολιτισμού και γενικότερα τα αξιοθέατα και τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα, τόσο στην πόλη, όσο και στην ευρύτερη περιοχή των Τρικάλων, προκειμένου ο επισκέπτης να έχει τη δυνατότητα πολλαπλών επιλογών όταν οργανώνει το πρόγραμμα επίσκεψής του. Με τον τρόπο αυτό, και σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες παρεμβάσεις (ποδηλατοδρόμοι, πινακίδες κ.λπ.), τα μνημεία της πόλης θα ενταχθούν σε ένα εσωτερικό δίκτυο διαδρομών, για όσους επισκέπτες επιθυμούν να παραμείνουν στην πόλη, και σε ένα ευρύτερο δίκτυο εναλλακτικών διαδρομών εντός των ορίων της Π.Ε. Τρικάλων.

Η έκδοση του οδηγού θα γίνει με μέριμνα της Περιφέρειας Θεσσαλίας / Π.Ε. Τρικάλων και τη συμβολή των αρμοδίων Εφορειών Αρχαιοτήτων, σε ό,τι αφορά τη συγγραφή των σχετικών κειμένων.

Όλο το παραπάνω υλικό μπορεί να είναι προσβάσιμο και σε ψηφιακή μορφή στις ιστοσελίδες που διατηρούν η Περιφέρεια, ο Δήμος και η Δημοτική Εταιρεία e-Trikala.

Ορισμένες από τις διαδρομές, οι οποίες συνδυάζονται με την επίσκεψη μνημείων του περιαστικού χώρου και με άλλες τουριστικές δραστηριότητες (π.χ. σκι, αναρρίχηση, πεζοπορία κ.λπ.), θα μπορούσαν να είναι οι ακόλουθες (εικ. 6 – Χάρτης διαδρομών):

Διαδρομή 1 (Είσοδος από Λάρισα) Πελινναίον, πόλη Τρικάλων, Σπήλαιο Θεόπετρας, Καλαμπάκα – Μετέωρα, Χάσια (Κοίμηση Θεοτόκου Σταγιάδων)

Διαδρομή 2 (Είσοδος από Λάρισα) Πελινναίον, πόλη Τρικάλων, Σπήλαιο Θεόπετρας, Καλαμπάκα – Μετέωρα, Καστανιά (Μονή Αγίου Νικολάου Σιαμάδων), Περτούλι, Πύλη (Πόρτα Παναγιά, Μονή Αγίου Βησσαρίωνος)

Διαδρομή 3 (Είσοδος από Λάρισα) Πελινναίον, πόλη Τρικάλων, Πύλη (Πόρτα Παναγιά, Μονή Αγίου Βησσαρίωνος), Πετρούλι, Ασπροπόταμος (Τίμιος Σταυρός Δολιανών), Μετέωρα – Καλαμπάκα, Σπήλαιο Θεόπετρας

Διαδρομή 4 (Είσοδος από Καρδίτσα) Εκτός από τον αρχαιολογικό χώρο του Πελινναίου που βρίσκεται στα όρια με την Π.Ε. Λάρισας, ο εισερχόμενος από την Καρδίτσα μπορεί να ακολουθήσει οποιαδήποτε από τις παραπάνω διαδρομές.

Διαδρομή 5 (Είσοδος από Άρτα) Μυρόφυλλο (Μονή Αγίου Γεωργίου), Πύλη, πόλη Τρικάλων

Διαδρομή 6 (Είσοδος από Ιωάννινα ή Γρεβενά) Μετέωρα – Καλαμπάκα, Σπήλαιο Θεόπετρας, πόλη Τρικάλων.

8. Κατάρτιση Μνημονίου Συνεργασίας και Συναντίληψης μεταξύ των συναρμοδίων Εφορειών Αρχαιοτήτων και του Δήμου Τρικκαίων για τη σύσταση συνεργείου καθαρισμού-συντήρησης: Παρά την καλή συνεργασία μεταξύ του Δήμου και των Εφορειών Αρχαιοτήτων, προτείνεται η σύναψη Μνημονίου Συνεργασίας και Συναντίληψης, ώστε να οργανωθεί ένα κοινό συνεργείο υπαλλήλων, το οποίο θα εκτελεί τις απαιτούμενες εργασίες καθαρισμού και αποψίλωσης των μνημειακών χώρων. Το κόστος λειτουργίας του προτεινόμενου συνεργείου, όπως θα αναφερθεί πιο αναλυτικά παρακάτω, θα είναι ιδιαίτερα χαμηλό και σε καμία περίπτωση δεν θα υπερβαίνει τις 2.000€ ετησίως, ποσό που αφορά στην αγορά-συντήρηση του εξοπλισμού που θα χρησιμοποιεί. Τη δαπάνη αυτή, κατά την άποψή μου, θα πρέπει να την αναλάβει ο Δήμος, καθώς έχει έσοδα από την ενοικίαση των αναψυκτηρίων και των υπολοίπων εγκαταστάσεων (θέατρο, κινηματογράφος) που λειτουργούν στους χώρους. Με τον τρόπο αυτό οι χώροι θα παραμένουν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους καθαροί και συντηρημένοι, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη γενικότερη αναβάθμιση των κοινοχρήστων χώρων της πόλης.

Βιωσιμότητα της πρότασης

Η παραπάνω πρόταση κρίνεται βιώσιμη για τους ακόλουθους λόγους:

-Καταρχάς σε πρώτη φάση δεν προκύπτει υψηλή δαπάνη για το ελληνικό Δημόσιο, καθώς τα έργα αποκατάστασης-ανάδειξης θα χρηματοδοτηθούν από τρέχοντα και μελλοντικά κοινοτικά κονδύλια.

-Η διαχείριση της βλάστησης στην περιοχή του Κάστρου και του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Τρίκκης θα γίνεται από κοινό συνεργείο υπαλλήλων του Δήμου και των Εφορειών Αρχαιοτήτων, μετά την υπογραφή σχετικού Μνημονίου Συνεργασίας και Συναντίληψης. Ως εκ τούτου δεν απαιτούνται ειδικά κονδύλια για την πρόσληψη εποχικού προσωπικού.

-Οι υπόλοιποι χώροι (περιοχή Τεμένους-Μύλου) αποτελούν κοινόχρηστους χώρους πρασίνου, οι οποίοι συντηρούνται εκ των πραγμάτων από συνεργεία του Δήμου.

-Το προτεινόμενο Κέντρο Πληροφόρησης θα το διαχειρίζονται, ως προς τη συντήρηση, προσθήκη νέου υλικού κ.λπ., οι καταρτισμένοι υπάλληλοι της Δημοτικής Εταιρείας e-Trikala.

-Για τη λειτουργία του Λουτρού ως Αρχαιολογικής Συλλογής εκθεμάτων της αρχαίας Τρίκκης και του Κεντρικού Κτηρίου του Μύλου Ματσόπουλου ως Βιομηχανικού Μουσείου απαιτείται η απασχόληση δύο φυλάκων, προκειμένου να είναι επισκέψιμα πέντε ημέρες την εβδομάδα (προτεινόμενο ωράριο 10:00-18:00). Θα μπορούσε να διερευνηθεί η δυνατότητα μετάταξης υπαλλήλων από φορείς του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα, ώστε να αποφευχθούν νέες προσλήψεις.

Έσοδα

Καταρχάς θα πρέπει να αναφερθεί ότι όλοι οι μνημειακοί χώροι των Τρικάλων είναι προσβάσιμοι στο κοινό χωρίς την επιβολή εισιτηρίου εισόδου. Για τη διασφάλιση εσόδων για την κάλυψη των παραπάνω αναγκών, κρίνεται ότι δεν είναι απαραίτητο να επιβληθεί σχετικό αντίτιμο. Επίσης, δεν κρίνεται σκόπιμο να ιδρυθεί πωλητήριο ή κάποιας άλλης μορφής δραστηριότητα που να παράγει άμεσα έσοδα. Άλλωστε, θεωρώ ότι το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων θα καλύπτεται από τις εισπράξεις του Δήμου Τρικκαίων, ο οποίος διαχειρίζεται το τουριστικό περίπτερο στο Κάστρο, το καφενείο και τον κινηματογράφο που λειτουργούν στον Μύλο Ματσόπουλου και το αναψυκτήριο που θα λειτουργήσει μελλοντικά στο κτήριο των πρώην Φυλακών, τα οποία θα παραχωρεί σε ιδιώτες κατόπιν πλειοδοτικών διαγωνισμών.

Επιπλέον έσοδα θα μπορούσαν να εξασφαλιστούν από την παραχώρηση του Τεμένους για τη διοργάνωση ιδιωτικών εκθέσεων εικαστικού περιεχομένου, από την τέλεση παραστάσεων ιδιωτικών θιάσων στο θέατρο του Κάστρου και τη διοργάνωση συναυλιών στο πάρκο μπροστά από το Μύλο Ματσόπουλου, καθώς απαιτούνται μόνον προσωρινές-κινητές εγκαταστάσεις και εξοπλισμός (λυόμενη σκηνή, μικροφωνικές εγκαταστάσεις κ.λπ.).

Τέλος, η ανάδειξη και εύρυθμη λειτουργία των χώρων θα έχει αξιόλογα έμμεσα οφέλη, διότι θα επιδράσει θετικά στην επισκεψιμότητα της πόλης και της ευρύτερης περιοχής, και μάλιστα θα προσελκύσει επιπλέον επισκέπτες που είτε ενδιαφέρονται για τις αρχαιότητες γενικά, είτε ανήκουν σε ομάδες ειδικών ενδιαφερόντων που ασχολούνται με μορφές εναλλακτικού τουρισμού (θρησκευτικός τουρισμός –λόγω Μετεώρων–, οικοτουρισμός, αναρρίχηση, ποδηλάτες κ.ά.).

Η προσέλευση επισκεπτών στα Τρίκαλα ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, της ανάδειξης των μνημειακών χώρων της πόλης και του εκσυγχρονισμού των παροχών προς τους επισκέπτες, θα μπορούσε να αυξηθεί κατά 3.000 και πλέον άτομα ετησίως (σημ. 3), καθώς οι ενδιαφερόμενοι θα επιμηκύνουν την παραμονή τους εκεί, προκειμένου να συνδυάσουν τις εναλλαγές που θα προσφέρονται. Το γεγονός αυτό επιφέρει πολλαπλά έμμεσα οφέλη, καθώς θα τονωθεί η τοπική αγορά προϊόντων, η κίνηση στα ξενοδοχεία, εστιατόρια, καφετέριες κ.λπ.

Γεώργιος Κολομπότσιος, Αρχαιολόγος Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού,

ΜΑ στη Διαχείριση Μνημείων: Αρχαιολογία, Πόλη και Αρχιτεκτονική