Στο πέρασμα των αιώνων η ελληνική θάλασσα άρρηκτα δεμένη με την ιστορία του τόπου και με τη ζωή των κατοίκων του δεν έπαψε να εμπνέει ποιητές και καλλιτέχνες. Μετά την εφεύρεση της φωτογραφίας στα μισά περίπου του 19ου αιώνα και ως σήμερα, στις ζωγραφικές αναπαραστάσεις του ελληνικού θαλασσινού τοπίου προστέθηκαν αναρίθμητες φωτογραφικές εικόνες του ίδιου θέματος. Λιμάνια, νησιά, παράκτιες περιοχές, θαλασσογραφίες και σκηνές από τη ζωή των ναυτικών και των ψαράδων απαθανατίστηκαν μέσα από το φακό άλλοτε με στόχους καταγραφικούς και άλλοτε με αξιώσεις καλλιτεχνικές.

Στις ελληνικές θάλασσες είναι αφιερωμένη η έκθεση που παρουσιάζει το Μουσείο Μπενάκη από τις 10 Οκτωβρίου 2013 έως τις 5 Ιανουαρίου 2014, στο Κτήριο της Οδού Πειραιώς, με τίτλο «Ελληνικές θάλασσες – Ένα φωτογραφικό ταξίδι μέσα στο χρόνο».

Οι φωτογραφίες που παρουσιάζονται στην έκθεση σταχυολογήθηκαν μετά από συστηματική αναδίφηση σε αρχεία και ιδιωτικές συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού. Χωρισμένες σε πέντε χρονολογικές ενότητες μελετούν τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες φωτογράφοι και οι ξένοι συνάδελφοί τους που επισκέφθηκαν ή έζησαν μεγάλα διαστήματα στη χώρα προσέγγισαν και ερμήνευσαν τις ελληνικές θάλασσες από τον 19ο αιώνα έως σήμερα.

Κριτήριο αξιολόγησης κάθε επιλεγμένου θέματος υπήρξε αφενός το καθαρά φωτογραφικό του ενδιαφέρον σε σχέση με την εξέλιξη του μέσου και τη διαδοχή των καλλιτεχνικών ρευμάτων στην πορεία της φωτογραφίας, αφετέρου η αντιπροσωπευτική του θέση μέσα στο ιστορικό, ιδεολογικό και αισθητικό πνεύμα της εποχής του. Αν και η θεματογραφία των εικόνων δεν καθόρισε από μόνη της την επιλογή τους, εντούτοις μέσα από τον πλούσιο οπτικό θησαυρό που συγκεντρώθηκε γίνονται αναφορές στη σχέση των ανθρώπων με τη θάλασσα, στον τρόπο ζωής στις παραθαλάσσιες και νησιωτικές περιοχές, στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας καθώς και στον περίπλου των ελληνικών νησιών από τους πρώτους περιηγητές έως τον μαζικό τουρισμό.

Την επιμέλεια της έκθεσης ανέλαβαν η Αλίκη Τσίργιαλου (Υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη) η Φανή Κωνσταντίνου (τέως Υπεύθυνη του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη) και ο Κωστής Αντωνιάδης (καθηγητής στο TEI Aθήνας).

Οι ενότητες της έκθεσης

1. «Η θάλασσα στη φωτογραφία του 19ου αιώνα. Μια συμπτωματική παρουσία».

Η ανακάλυψη της φωτογραφίας τον 19ο αιώνα συνέπεσε χρονικά με τη χρυσή εποχή του περιηγητισμού. Η Ελλάδα, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής της θέσης, αποτελούσε επισκέψιμο τόπο της περιοδείας προς την Εγγύς Ανατολή και, παρόλο που δεν συμπεριλαμβανόταν στον επίσημο οδοιπορικό χάρτη του Grand Tour, υπήρξε σημαντικός σταθμός για όσους ταξίδευαν προς τους Αγίους Τόπους. Οι πρώτοι περιηγητές-φωτογράφοι εμφανίζονται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος με τις ογκώδεις τους μηχανές δύο μήνες μετά την επίσημη ανακοίνωση της νέας εφεύρεσης στη Γαλλική Ακαδημία των Τεχνών τον Αύγουστο του 1839. Με έντονη την επιθυμία να ανακαλύψουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, οριοθέτησαν τις θεματικές τους επιλογές στην απεικόνιση των αρχαίων μνημείων, δημιουργώντας ένα εικονογραφικό στερεότυπο.

Η «φειδωλή» ανθολογία της φωτογραφικής τοπιογραφίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα –η οποία δεν συγκροτεί μια ολοκληρωμένη θεματική ενότητα, αλλά αντίθετα σταχυολογήθηκε από το «πάρεργο» των φωτογράφων που επισκέφτηκαν ή εργάστηκαν στη χώρα– περιορίζεται κυρίως σε καταγραφικές απόψεις των σημαντικότερων εμπορικών λιμανιών της. Η αδυναμία της νέας εφεύρεσης να καταγράψει την κίνηση, λόγω του μεγάλου χρόνου που απαιτούσε η έκθεση της φωτοευαίσθητης πλάκας, καθιστούσε αδύνατη την αποτύπωση του κυματισμού. Έτσι, τα επιβλητικά ιστιοφόρα πλοία, αγκυροβολημένα άναρχα δίπλα στις μικρές ψαρόβαρκες, παρουσιάζονται σαν να αιωρούνται σε στάσιμα νερά, ενώ τα λιμάνια φαντάζουν ερημικά, καθώς η ζωή στις αποβάθρες δεν ήταν δυνατόν να καταγραφεί.

Οι λιγοστές πρώτες ελληνικές θαλασσογραφίες οφείλονται στο έργο των ξένων φωτογράφων που έζησαν και εργάστηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ελλάδα. Στις λήψεις τους το βραχώδες, άγονο και δυσπρόσιτο τοπίο της χώρας μας αποτυπώνεται δίχως ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας και χωρίς στοιχεία που να προσδιορίζουν κάποια γεωγραφική ή χρονολογική αναφορά, πληροφορίες οι οποίες παρέχονται τελικά από τον υπομνηματισμό που φέρουν.

2. «Η θάλασσα ως αντανάκλαση της ανθρώπινης δραστηριότητας στις αρχές του 20ού αιώνα. Η μαγεία του στιγμιότυπου».

Στο ξεκίνημα του 20ού αιώνα o δρόμος για τη διάδοση της φωτογραφίας έχει ανοίξει χάρη στην τεχνολογική εξέλιξη του μέσου. Ο φακός έχει πλέον τη δυνατότητα να συλλαμβάνει την κίνηση, να ακινητοποιεί στιγμιότυπα και να ζωντανεύει γεγονότα. Στην Ελλάδα, η οποία την περίοδο αυτή οικοδομείται και αναπτύσσεται οικονομικά, οι φωτογράφοι, μαγεμένοι από τις νέες δυνατότητες της μηχανής τους, απεικονίζουν τα λιμάνια ως τόπους που σφύζουν από ζωή, με ατμοκίνητα και ιστιοφόρα πλοία, πλήθος από βάρκες και με περιπατητές ή εργάτες του λιμανιού στις αποβάθρες. Μάλιστα, ο Αναστάσιος Γαζιάδης, γνωστός φωτογράφος του Πειραιά, ειδικεύεται στα πορτρέτα των ελληνικών και ξένων πολεμικών πλοίων και των πληρωμάτων τους. Παράλληλα, οι πρώτοι Έλληνες ερασιτέχνες συνθέτουν μέσα από τον φακό τους θαλασσινές εικόνες, ενδεικτικές της εξοικείωσής τους με τη ζωγραφική.

Στιγμιότυπα από το ταξίδι στις ελληνικές θάλασσες με ατμόπλοιο ή καΐκι, καθώς και απόψεις των νησιών, αλλά και σκηνές από τη ζωή των κατοίκων τους, συχνά οφείλονται στους ξένους επισκέπτες, που φτάνουν τώρα πια αθρόοι, απαλλαγμένοι από την αρχαιολατρία των περιηγητών του 19ου αιώνα. Ανάλογα θέματα για τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα περιλαμβάνουν τα φωτογραφικά αρχεία ξένων αρχαιολόγων και ελληνιστών οι οποίοι διαμένουν και εργάζονται κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα στη χώρα.

Η θάλασσα αυτή καθαυτή ως τοπίο (θαλασσογραφία) δεν γίνεται αντιληπτή από τους Έλληνες επαγγελματίες φωτογράφους, ενώ η αναπαράστασή της επιχειρείται αντίθετα από τους ξένους συναδέλφους τους ή από ντόπιους ερασιτέχνες. Αναλυτικά όμως η σύνθεση και η ερμηνεία του ηπειρωτικού και θαλασσινού τοπίου αναπτύσσονται στις αρχές του 20ού αιώνα μέσα από τον φακό του Fred Boissonnas. Ο σημαντικός Ελβετός φωτογράφος προβάλλει για πρώτη φορά την εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας στο εξωτερικό με μια οπτική αρεστή στους Ευρωπαίους και κολακευτική για τους Έλληνες. Το έργο του θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για τους φωτογράφους του Μεσοπολέμου, που δύσκολα θα απομακρυνθούν από την επιρροή του.

3. «Η φωτογραφική αποτύπωση της θάλασσας στα χρόνια του Μεσοπολέμου: Απόπειρες καλλιτεχνικής έκφρασης».

Η ελληνική φωτογραφία στα χρόνια του Μεσοπολέμου, σε μια κρίσιμη στιγμή κυρίως για την πολιτική ζωή του τόπου, εξελίσσεται δυναμικά. Παρά το κλίμα αστάθειας και αναταραχής που χαρακτηρίζει τη χρονική περίοδο από τη Μικρασιατική Καταστροφή έως την είσοδο της χώρας στον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρατηρείται έντονη δημιουργική δραστηριότητα. Οι φωτογράφοι ανακαλύπτουν και εφαρμόζουν καινούργιες ιδέες, μετατρέποντας τις εικόνες τους από πιστές απεικονίσεις της πραγματικότητας σε τολμηρά έργα με ψήγματα νεωτερικότητας. Σε παράλληλη πορεία με τις καλλιτεχνικές ανησυχίες της εποχής, ιχνηλατούν στοιχεία ελληνικότητας στις φωτογραφικές τους επιλογές. Το τοπίο προσλαμβάνεται ως μήτρα εθνικής ταυτότητας, ενώ το Αιγαίο αναδύεται ως διαχρονικό σύμβολο.

Οι ειδυλλιακές συνθέσεις, όπου κυριαρχούν η γραφικότητα και ο ρομαντισμός, και οι «contre-lumière» λήψεις –χαρακτηριστικά της φωτογραφικής έκφρασης του Μεσοπολέμου– κατακλύζουν τις φωτογραφικές εκθέσεις, οι οποίες εκείνα τα χρόνια πολλαπλασιάζονται και συστηματοποιούνται, καθώς για πρώτη φορά στην Ελλάδα ιδρύονται ερασιτεχνικοί φωτογραφικοί σύλλογοι, με σκοπό «την προαγωγήν της καλλιτεχνικής φωτογραφίας». Παρόμοιες φωτογραφικές δημιουργίες κοσμούν και τις σελίδες των εξειδικευμένων περιοδικών του είδους, που επίσης πρωτοεμφανίζονται την εποχή αυτή.

Η συμβολή της φωτογραφίας τη συγκεκριμένη περίοδο στην προώθηση του τουρισμού είναι σημαντική. Ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ), ο οποίος ιδρύεται τo 1929, και το Γραφείο Τύπου και Τουρισμού, που συγκροτείται το 1935, προσκαλούν τους Έλληνες φωτογράφους να ταξιδέψουν σε προκαθορισμένους προορισμούς και να τους αποτυπώσουν, συνεισφέροντας με το έργο τους στην τουριστική προβολή της Ελλάδας στο εξωτερικό. Ο φακός τους στρέφεται στον ελληνικό τόπο, στο βουνό και στη θάλασσα, στους ανθρώπους της υπαίθρου και στον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Με νωπή ακόμη την επιρροή του έργου του Fred Boissonnas, προσδίδουν μια όψιμη ρομαντική αισθητική στην καλλιτεχνική τους έκφραση.

4. «Η στροφή προς το θαλασσινό τοπίο τα μεταπολεμικά χρόνια. Το Αιγαίο ως αναπαράσταση και αίσθηση».

Στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση η ειρήνη δεν θα βρει πρόσφορο έδαφος για να καρποφορήσει. Εντούτοις, oι φωτογράφοι βγαίνουν και πάλι στην ύπαιθρο, αναζητώντας το αντίδοτο σε όσα συνταρακτικά έχουν συμβεί. Το τοπίο της θάλασσας σύντομα θα επικρατήσει στις προτιμήσεις του φακού, τώρα μάλιστα για τον πρόσθετο λόγο ότι τα νησιά έχουν υποστεί περιορισμένες καταστροφές κατά τη διάρκεια του Πολέμου συγκριτικά με την ηπειρωτική χώρα.

Κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ο τουρισμός αυξάνεται ραγδαία και το Αιγαίο αποκτά παγκόσμια φήμη ιδανικού τόπου διακοπών. Ο ΕΟΤ δραστηριοποιείται έντονα στον τομέα της διαφήμισης της χώρας, με τη φωτογραφία να λειτουργεί εκτεταμένα ως το κύριο οπτικό επικοινωνιακό μέσο. Πολλοί από τους συνεργαζόμενους με τον Οργανισμό φωτογράφους προέρχονται από τη νεοϊδρυθείσα, δραστήρια, Ελληνική Φωτογραφική Εταιρεία (ΕΦΕ). Με φωτογραφίες κυρίως θαλασσινών θεμάτων εικονογραφούνται επίσης εκδόσεις ταξιδιωτικές –ελληνικές ή του εξωτερικού–, καθώς και τα περιοδικά Εικόνες και Ταχυδρόμος. Παράλληλα, ποιητές ή ζωγράφοι οι οποίοι εκφράστηκαν και με τη γλώσσα του φακού, αλλά και ξένοι φωτογράφοι μαγεμένοι από τον τόπο, δίνουν το προσωπικό τους στίγμα στην απόδοση του τοπίου και των ανθρώπων της ελληνικής θάλασσας.

Ο καταιγισμός από φωτογραφίες των αιγαιοπελαγίτικων νησιών, με χαρακτηριστικά τη γραφικότητα του τοπίου και συγκεκριμένα εικονογραφικά στερεότυπα (ανεμόμυλος, ξωκκλήσι, ψαράς), στιγματίζουν γενικότερα την τοπιογραφική δημιουργία του φακού της εν λόγω εποχής. Παρά τις όποιες ενστάσεις για εξιδανίκευση των απεικονιζόμενων, παραλείψεις ή αποσιωπήσεις, το βέβαιο είναι ότι το Αιγαίο μέσα από τον φακό των μεταπολεμικών φωτογράφων έχει αποκτήσει την ταυτότητά του, με κυριότερα γνωρίσματα το ανελέητο φως, το διάφανο υδάτινο στοιχείο, το δραματικό στην αντινομία του τοπίο, την κυβιστική αρχιτεκτονική και τις ήπιες, σκαμμένες από την αλμύρα, φυσιογνωμίες των ψαράδων. Το Αιγαίο του 1950 και του 1960 επιβιώνει μέσα από τις εικόνες τους ως αναπαράσταση και ως αίσθηση.

5. «Η μακρινή θέα της θάλασσας στη σύγχρονη φωτογραφία».

Εξετάζοντας συνολικά την ελληνική φωτογραφική τέχνη τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, μπορεί κανείς να διακρίνει έναν σκεπτικισμό ως προς την αντιμετώπιση του τοπίου, καθώς οι φωτογράφοι διαπραγματεύονταν το θέμα αυτό περισσότερο ως απάντηση στο βαρύ φορτίο των στερεότυπων φωτογραφικών απεικονίσεων της Ελλάδας. Η αποστροφή τους απέναντι σε αυτά τα στερεότυπα εκφράστηκε άλλοτε έμμεσα, με την υπονόμευσή τους, και άλλοτε άμεσα, με τη δημιουργία ριζικά διαφορετικών φωτογραφικών εικόνων.

Κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη του δημιουργικού έργου τους στάθηκε η επιθυμία τους να ανακαλύψουν ένα ιδιαίτερο ύφος, που είχε τις ρίζες του στην άμεση φωτογραφία και τη φωτογραφία κοινωνικού ντοκουμέντου. Η φύση εκείνη την εποχή φαίνεται πως δεν σήμαινε πολλά πράγματα για τους φωτογράφους, καθώς η καθημερινή ζωή, ο κοινωνικός περίγυρος με τη ρευστότητα των καταστάσεων, διεκδικούσε την απόλυτη αφοσίωσή τους. Μέσα στην πόλη, στις παρυφές της, αλλά ακόμα και στην εξοχή, στις γιορτές όπου μαζευόταν κόσμος είχαν να αναμετρηθούν με τον χρόνο, να συλλάβουν τη στιγμή που συμπυκνώνει ιστορίες και γεγονότα. Πριν από λίγα μόλις χρόνια εξάλλου η φωτογραφία είχε κατακτήσει την αυτονομία της ως οπτική τέχνη και η σύλληψη της ζωντανής στιγμής ήταν το τρόπαιό της. Το παράδειγμα του Henri Cartier-Bresson, και ειδικότερα του Κωνσταντίνου Μάνου στην Ελλάδα, είχε προδιαγράψει την πορεία της ελληνικής φωτογραφίας από τη Μεταπολίτευση μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ίσως γι’ αυτό η θάλασσα στις φωτογραφίες εμφανίζεται συχνότερα ως υπόβαθρο μιας σκηνής στην οποία διαδραματίζονται καθημερινά γεγονότα και τελετές.

Έκδοση, εκπαιδευτικά προγράμματα και Instagram

Την ομώνυμη έκθεση συνοδεύει η δίγλωσση έκδοση «Ελληνικές Θάλασσες. Ένα φωτογραφικό ταξίδι μέσα στο χρόνο/Greek Seas. A photographic journey in time» που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο «Μέλισσα», ενώ στο πλαίσιο της έκθεσης έχουν προγραμματιστεί και εκπαιδευτικά προγράμματα που απευθύνονται σε οικογένειες.

Επίσης, οι φίλοι του Instagram έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν τις δικές τους φωτογραφίες με θέμα τις «Ελληνικές Θάλασσες», κάνοντας tag #GREEKSEASBM σε όσες φωτογραφίες επιθυμούν. Από τις φωτογραφίες που θα συγκεντρωθούν θα επιλεγούν οι καλύτερες. Οι νικητές του διαγωνισμού θα ανακοινωθούν πριν την ολοκλήρωση της έκθεσης.

Η έκθεση πραγματοποιείται με την ευκαιρία της διοργάνωσης από το Μουσείο Μπενάκη της ετήσιας Διεθνούς Συνάντησης Επιμελητών Φωτογραφικών Συλλογών και Μουσείων, γνωστής ως Oracle (6-10 Νοεμβρίου 2013). Η έκθεση εντάσσεται στο εκθεσιακό πρόγραμμα του Athens Photo Festival.