Την προσπάθεια των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων να κατανοήσουν το μέγεθος και το σχήμα του κόσμου αποτυπώνει η έκθεση «Μετρώντας και Χαρτογραφώντας τον Χώρο: Γεωγραφική Γνώση στην Ελληνορωμαϊκή Αρχαιότητα», που εγκαινιάζεται την Παρασκευή 4 Οκτωβρίου στο Ινστιτούτο για τη Μελέτη του Αρχαίου Κόσμου, στη Νέα Υόρκη. Η έκθεση θα ολοκληρωθεί στις 5 Ιανουαρίου.

«Μπορεί να μάθουμε, τόσο από τις αισθήσεις όσο και από τις εμπειρίες μας, ότι ο κατοικημένος κόσμος είναι ένα νησί, γιατί όποτε ο άνθρωπος είχε τη δυνατότητα να φτάσει στην άκρη της γης, βρήκε θάλασσα και αυτή τη θάλασσα την ονομάζουμε “Ωκεανό”. Και όποτε δεν είχαμε τη δυνατότητα να μάθουμε από τις αισθήσεις, τότε η λογική δείχνει τον δρόμο», είχε επισημάνει ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων, ο οποίος «υποδέχεται» τους επισκέπτες της έκθεσης.

Στην έκθεση φιλοξενούνται 40 αντικείμενα (τέχνης και κεραμικής) με πληροφορίες για την ελληνορωμαϊκή γεωγραφική σκέψη, καθώς και χάρτες βασισμένοι σε κλασικά κείμενα. Ελάχιστοι αυθεντικοί χάρτες έχουν «επιβιώσει» και αυτοί που περιλαμβάνονται στην έκθεση δημιουργήθηκαν στο Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση, με βάση ελληνικές και ρωμαϊκές περιγραφές.

Η κατανόηση των διαστάσεων του κόσμου πολύ πιθανόν να προκαλούσε αρχικά τρόμο. Ο Πλάτωνας έγραψε ότι ο Σωκράτης θεωρούσε τον κόσμο πολύ μεγάλο και ότι αυτοί που κατοικούν μεταξύ του Γιβαλτάρ και του Καυκάσου ζουν «σε ένα μικρό μέρος του, δίπλα στη θάλασσα, σαν μυρμήγκια και βάτραχοι δίπλα στη λίμνη και πολλοί άλλοι άνθρωποι ζούνε σε άλλες περιοχές».

Στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. ο Αριστοτέλης ανακάλυψε ότι ο κόσμος πρέπει να είναι σφαιρικός. Βάσισε την ανακάλυψή του στην παρατήρηση των σεληνιακών εκλείψεων και στην αλλαγή στην εικόνα των άστρων, καθώς κάποιος ταξιδεύει προς τον βορρά ή τον νότο.

Ο Ερατοσθένης, βιβλιοθηκάριος στην Αλεξάνδρεια τον 3ο αιώνα π.Χ., χρησιμοποίησε την καινούργια γεωμετρία για να υπολογίσει το μέγεθος του κόσμου και εκτίμησε με εκπληκτική ακρίβεια την περιφέρεια της Γης.

Σύμφωνα με δημοσίευμα των New York Times, άλλα αντικείμενα που εκτίθενται απεικονίζουν τις αρχαίες μεθόδους για την εξερεύνηση και το μέτρημα της Γης, καθώς και μερικές από τις πρώτες προσπάθειες για να υπολογιστούν το γεωγραφικό πλάτος και το γεωγραφικό μήκος και να χωριστεί ο κόσμος σε κλιματικές ζώνες.

Από το βορρά προς το νότο, τόσο οι Έλληνες όσο και οι Ρωμαίοι είχαν απεικονίσει τον παγωμένο Αρκτικό Κύκλο, το Βόρειο Εύκρατο Ημισφαίριο, τον καυτό Τροπικό του Καρκίνου, τη Νότια Εύκρατη Ζώνη και τον Νότιο Πόλο. Πίστευαν ότι οι δύο εύκρατες ζώνες ήταν οι μόνες κατοικήσιμες περιοχές, αλλά ότι η επαφή μεταξύ των δύο δεν ήταν δυνατή.

Στην έκθεση προβάλλεται ένα ψηφιακό αντίγραφο του «Χάρτη του Πέτινγκερ» (Peutinger Map), οι διαστάσεις του οποίου είναι 6,5Χ0,5 μέτρα και αποδεικνύει ότι η ρωμαϊκή χαρτογραφία ήταν ταυτόχρονα πρακτική και υπέροχη. Ο χάρτης αποτυπώνει τους δρόμους, τις πόλεις, τα λιμάνια και τα φρούρια της αυτοκρατορίας από τη Βρετανία έως την Ινδία. Σκίτσα δέντρων δείχνουν τη θέση των δασών στη Γερμανία. Η τοπογραφία είναι λιτή, το πλάτος των δρόμων είναι εκτός κλίμακας, οι πόλεις συμβολίζονται με τείχη ή πύργους και ο χάρτης μοιάζει περισσότερο με ταξιδιωτικό οδηγό.

Ο χάρτης πιθανόν φτιάχτηκε στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. και σύμφωνα με τον Ρίτσαρντ Τάλμπερτ, ιστορικό στο πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, ο οποίος ειδικεύεται στη χαρτογραφία των Ελλήνων και των Ρωμαίων, μπορεί να είχε ως στόχο να εντυπωσιάσει τους υπηκόους και τους επιφανείς καλεσμένους του αυτοκράτορα.

Αντίγραφό του βρέθηκε τον 17ο αιώνα και ήταν για πολλά χρόνια στην κατοχή του Κόνραντ Πέτινγκερ, διπλωμάτη των Αψβούργων και συλλέκτη χαρτών. Αυτή τη στιγμή, βρίσκεται στην Αυστριακή Εθνική Βιβλιοθήκη στη Βιέννη.

Η διευθύντρια εκθέσεων του Ινστιτούτου για τη Μελέτη του Αρχαίου Κόσμου και ειδική στη ρωμαϊκή γλυπτική, Τζένιφερ Τσι, υπογράμμισε ότι η χαρτογραφία ήταν εργαλείο προπαγάνδας, καθώς πολλά ρωμαϊκά νομίσματα δείχνουν τον αυτοκράτορα Αύγουστο, Οκταβιανό ή Διοκλητιανό να κρατάει την υδρόγειο, σύμβολο ολόκληρου του κόσμου που βρίσκεται υπό την εξουσία του. Πρόσθεσε, δε, ότι ιδιαίτερα ο Αύγουστος «προωθούσε την εξουσία του με πολλά και διαφορετικά μέσα και ακόμα και οι αναλφάβητοι καταλάβαιναν τον συμβολισμό της υδρογείου».

Από τους αρχαίους Έλληνες τη μεγαλύτερη επιρροή άσκησε ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, ο σπουδαιότερος μελετητής στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, τον 2ο αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με το σημείωμα που συνοδεύει την έκθεση η «Γεωγραφία» του Πτολεμαίου παρείχε άφθονες πληροφορίες για την τοποθεσία των αρχαίων εδαφών και πόλεων, δίνοντας τη δυνατότητα στους χαρτογράφους της Αναγέννησης να ετοιμάσουν τους πρώτους σχετικά σύγχρονους χάρτες του κόσμου, «Mappa Mundi».

Ακόμα και τα λάθη του Πτολεμαίου άσκησαν επιρροή. Ο γεωγράφος υποτίμησε το μέγεθος της Γης και η εκτίμηση αυτή –αντί για την ακριβέστερη του Ερατοσθένη– «όπλισε» τον Κολόμβο με το απαραίτητο θάρρος για να σαλπάρει δυτικά με προορισμό την Κίνα ή την Ινδία για να φτάσει τελικά στις σημερινές Μπαχάμες. Πιθανόν δεν αποτελεί σύμπτωση ότι η ανακάλυψη της ελληνορωμαϊκής γεωγραφίας έδωσε ώθηση στην εξερεύνηση. Μετά το ταξίδι του Κολόμβου, το 1492, υπήρχαν νέοι κόσμοι για να μετρηθούν και να χαρτογραφηθούν. Μετά από δύο αιώνες, επισημαίνεται στο σημείωμα της έκθεσης, «η πρωτοκαθεδρία της αρχαίας γεωγραφικής γνώσης και χαρτογραφίας έλαβε τέλος».

Νέες ανακαλύψεις και τεχνολογίες κατέστησαν την ελληνορωμαϊκή γεωγραφία ξεπερασμένη. Αλλά η επιρροή της βοήθησε στη διαμόρφωση του τρόπου που βλέπουμε –ακόμη και σήμερα– τον κόσμο.