«Ιερά αιλουροειδή: γάτες της Αρχαίας Αιγύπτου» («Divine Felines: Cats of Ancient Egypt»). Αυτός είναι ο  τίτλος μιας νέας έκθεσης που ξεκίνησε με μεγάλη επιτυχία την περασμένη εβδομάδα στο Μουσείο του Μπρούκλιν στη Νέα Υόρκη.

Οι κάτοικοι της αρχαίας Αιγύπτου αναγνώρισαν στα αιλουροειδή, εξημερωμένα και μη, έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, συχνά δύστροπο και άγριο, που ενσαρκωμένο σε θεότητα θα μπορούσε να προχωρήσει στις πιο σκληρές νουθεσίες προς τους ανθρώπους. Έτσι, αν και οι όποιοι αποκλειστικά λεοντόμορφοι ή λεοντοκέφαλοι αρσενικοί θεοί στο αιγυπτιακό πάνθεον είναι ελάσσονος σημασίας -το λιοντάρι απαντά στην εικονογραφία περισσότερο ως σύμβολο δύναμης ή ως το σώμα της γνωστής Σφίγγας -, η γυναικεία διαίσθηση έπαιρνε ισχυρές θεϊκές διαστάσεις στη γενική όψη ή το κεφάλι ενός θηλυκού λιονταριού: οι θεές Σέχμετ (μέλος της θεϊκής “Τριάδας της Μέμφιδας” ή και υπόσταση της θηβαϊκής Μουτ, συζύγου του Άμμωνα) και Τεφνούτ (θεά της υγρασίας και μέλος της θεϊκής”Εννεάδας της Ηλιούπολης”) απεικονίζονται με κεφάλι λέαινας, καθώς ως υποστάσεις άλλων θεοτήτων(π.χ. της Αθώρ) σχετίζονται μεταξύ τους. Συναφής όμως με τις παραπάνω, και πάλι ως υπόσταση της Αθώρ είναι και η γατόμορφη Μπαστ ή Μπαστέτ.

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι μπορεί να λάτρεψαν τη γατόμορφη θεότητα -και όχι το ίδιο το ζώο- ωστόσο δεν ήταν εκείνοι που εξημέρωσαν τη γάτα. Έρευνες που έγιναν το 2007 έδειξαν ότι τα αξιαγάπητα κατοικίδια κατάγονται από το είδος Felis silvestris, που έζησε στην Εγγύς Ανατολή (την περιοχή της Εύφορης Ημισελήνου) πριν από τουλάχιστον 9.000 χρόνια. Όπως και να είναι, οι θεότητες αυτές, και επομένως οι ζωόμορφες απεικονίσεις τους στην τέχνη, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς.

Στη μυθολογία, η δράση της λεοντοκέφαλης Σεχμέτ, ως κόρης θεού ήλιου Ρα, είναι ίσως η πιο βίαιη εκδοχή. Όταν ο Ρα της ζήτησε να δώσει ένα μάθημα στους ανθρώπους που ήθελαν να εκθρονίσουν εκείνον και τους υπόλοιπους θεούς, η Σεχμέτ έδειξε μια τόσο άγρια πλευρά, που εξέπληξε ακόμα και τον ίδιο τον πατέρα της. Η θεά κατέσφαξε σχεδόν όλη την ανθρωπότητα, πίνοντας το αίμα των ανθρώπων, και μόνο η επέμβαση του Ρα που τη μέθυσε δίνοντάς της να πιει κόκκινη σαν το αίμα μπύρα, σταμάτησε την τελική καταστροφή. Σ’ αυτόν τον παραλίγο αφανισμό τους ήταν αφιερωμένες και οι ετήσιες γιορτές που γίνονταν στους ναούς της Σέχμετ, όπου οι συμμετέχοντες κατανάλωναν μπύρα μέχρι τελικής πτώσεως.

Από την άλλη, η Μπάστετ είχε πιο ήπια συμπεριφορά, προσωποποιώντας τη μητρικού τύπου προστασία. Ένα χάλκινο μικρό γλυπτό που ανήκει στην πτολεμαϊκή περίοδο (332-330 π. Χ.) και απεικονίζει μια γατόμορφη γυναίκα, ένα άλλο με μια γάτα σκαρφαλωμένη στην κορυφή ενός λωτού, παραστάσεις με το γνωστό κατοικίδιο να θηλάζει τα μικρά του ή με μια ενήλικη γάτα που έχει στα αυτιά της χρυσά βασιλικά σκουλαρίκια εμφανίζονται στην έκθεση του Μπρούκλιν.

Στα τελευταία αντικείμενα, ο συσχετισμός με τα χαρακτηριστικά του αιλουροειδούς είναι σαφής. Το ίδιο και στην ξυλόγλυπτη απεικόνιση γάτας, πάλι της πτολεμαϊκής περιόδου, που πιθανότατα είχε προσφερθεί από πιστό σε ναό της Μπάστετ. Η παράσταση, που φέρει ίχνη επιχρύσωσης και οπές εκεί που κάποτε ήταν ένθετα μάτια, είναι από μασίφ ξύλο σε αντίθεση με κάποια άλλα γλυπτά που έχουν κούφιο εσωτερικό όπου τοποθετούσαν το μουμιοποιημένο σώμα μιας γάτας. Κάποια από αυτά προσφέρονταν στη μνήμη αγαπημένων κατοικίδιων. Κάποια άλλα ωστόσο έκρυβαν λιγότερους συναισθηματισμούς. Η ζήτηση έτοιμων αναθηματικών γλυπτών για προσφορές στην Μπάστετ και στις άλλες αιλουρόμορφες θεότητες αυξήθηκε με τη διάδοση της λατρείας τους (αρχές της 1ης χιλιετίας). Έτσι, πολλοί ιερείς εξέτρεφαν γάτες τις οποίες, όπως απέδειξαν σύγχρονες ακτινογραφικές μελέτες, θανάτωναν και τοποθετούσαν μέσα στα γλυπτά, τα οποία πωλούνταν στους προσκυνητές.

Στοιχεία από αιλουροειδή όμως εμφανίζονται και σε ανδρικές θεότητες μη επίσημου χαρακτήρα, με πιο γνωστούς τους Μπες και Τούτου, προστάτη των γυναικόπαιδων και φύλακα των ονειροπόλων αντίστοιχα. Ο Μπες είχε λιονταρίσια χαίτη και έκανε γκριμάτσες που προσομοίαζαν το άγριο ζώο, ενώ ήταν η προσωποποίηση του καλού. Βρισκόταν δίπλα σε όποιον τον είχε ανάγκη, ήταν κεφάτος, χόρευε, τραγουδούσε, έπαιζε φλάουτο, με δυο λόγια έκανε τη ζωή πιο χαρούμενη, γι’ αυτό και η δημοτικότητά του ξεπέρασε όχι μόνο την εποχή του αλλά και τα σύνορα της χώρας του: ως ‘Αγιος Bessus έφτασε μέχρι την Ιταλία, ενώ η ονομασία της Ίμπιζα των Βαλεαρίδων Νήσων προέρχεται από εκείνον (δικαιώνοντας το όνομά της μέχρι σήμερα!). Ο θεός Τούτου, από την άλλη, που προστάτευε τους κοιμισμένους αλλά και τους ονειροπαρμένους, είχε φοβερό ταλέντο στο να αναποδογυρίζει τις ζωές των ανθρώπων, η δε απεικόνισή του ξεφεύγει από τη γνωστή εικόνα με το κεφάλι της αιλουροειδούς θεότητας: σε ασβεστολιθικό γλυπτό του 1ου αι. μ. Χ. εμφανίζεται ως σφίγγα, το πλάσμα με κεφάλι ανθρώπου και σώμα λιονταριού.