Η Ηλιούπολη, ο χώρος της αρχαίας Ιούνου (βιβλικά Ων), είναι ο μόνος ακόμη ορατός αρχαιολογικός χώρος του Καΐρου. Η θέση τοποθετείται στα ΒΑ του Καίρου, σε άμεση γειτνίαση με το σημερινό προάστιο της Ηλιούπολης ή Μασρ ελ-Γκεντίντα. Στην αρχαιότητα ήταν η πρωτεύουσα του 13ου Νομού της Κάτω Αιγύπτου και ήταν περίφημη για τους ναούς των θεών Ρα, Ρα-Ατούμ και Ρα-Χοράχτυ, που την κατέστησαν σημαντικό θρησκευτικό κέντρο ήδη από την Προδυναστική περίοδο.

Κατά την Πτολεμαϊκή περίοδο, ο Ρα αναφερόταν ως Ήλιος, οπότε η πόλη μετονομάστηκε σε Ηλιούπολη ενώ και το σύγχρονο αραβικό της όνομα Άιν Σαμς προέρχεται από εκεί. Το ιερατείο του ναού εκεί δημιούργησε την ηλιουπολιτική κοσμογονία (διήγηση για τη δημιουργία του κόσμου) όπου ο θεός Ατούμ έπαιζε το ρόλο του δημιουργού. Η θέση θεωρούνταν ότι ταυτιζόταν με τον χώρο όπου αναδύθηκε το προγονικό όρος Μπένμπεν από τον ωκεανό Νουν κατά τη δημιουργία. Ως υποστάσεις του Ρα λατρεύονταν στην περιοχή το πτηνό Μπενού (φοίνικας) και ο ταύρος Μνέβις, ενώ η Αθώρ, Δέσποινα του Χέτπετ λατρευόταν επίσης εκεί ως η θηλυκή θεότητα της περιοχής.

Το παλαιότερο νεκροταφείο της περιοχής χρονολογείται κατά την περίοδο Νακάντα Ι και ΙΙ (4000-3000 π.Χ.). Η κεραμική της περιοχής παραλληλίζεται με σύγχρονή της των θέσεων Μάαντι και Ουάντι Ντέγκλα. Η θέση έχει επίσης χαρακτηριστικά μνημεία που χρονολογούνται από την 3η δυναστεία (2649-2575 π.Χ.) μέχρι και την Ύστερη Περίοδο (712-332 π.Χ.).

Το σημαντικότερο μνημείο που παραμένει στη θέση είναι ο οβελίσκος του Σέσωστρι Ι από το Μέσο Βασίλειο (2010-1640 π.Χ.), ενώ χαρακτηριστικά είναι ενεπίγραφες θύρες και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη στη θέση Άραμπ ελ-Χισν, που χρονολογούνται κατά τη Ραμσιδική περίοδο.

Τάφοι διαφορετικών Μεγάλων Ιερέων της Ηλιούπολης από την 6η και 19η Δυναστεία και την Ύστερη Περίοδο έχουν βρεθεί, ειδικά στο σημείο της θέσης με το όνομα Αρντ ελ-Νάαμ.

Κατά την Ελληνορωμαϊκή Περίοδο (332 π.Χ.-395 μ.Χ.), η περιοχή άνθισε ως τόπος διαφύλαξης βασιλικών κειμένων […]. Ήταν επίσης γνωστή για της Σχολές θεολογίας και Αστρονομίας απ’ όπου παραδίδεται ότι είχαν περάσει σε παλαιότερες φάσεις ο Πλάτων, ο Πυθαγόρας και άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι. Παρά τη σημασία της θέσης όμως για τη γνώση, ο Καίσαρας Αύγουστος, απειλούμενος από την εξουσία των ιερέων ξεκίνησε να μεταφέρει τους οβελίσκους και άλλα μνημεία της στην Αλεξάνδρεια, απ’ όπου τελικά μεταφέρθηκαν στα νεότερα χρόνια στη Ρώμη, το Παρίσι και τη Ν. Υόρκη. Αυτή ήταν και η αρχή της σύλησης της Ηλιούπολης, μιας πρακτικής που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

Η σύγχρονη αστικοποίηση επηρέασε επίσης αρνητικά. Το προδυναστικό νεκροταφείο που ανέσκαψε ο Φερνάν Ντεμπόνο κατά την δεκαετία του ’50 έχει ήδη χαθεί από τότε. Η περιοχή του ναού του Ατούμ, πίσω από τον οβελίσκο του Σέσωστρη Α΄χρησιμοποιείται σήμερα ως πάρκινγκ και αποθέτης οικοδομικού υλικού.

Ένα μικρό μέρος της θέσης έχει απομείνει ανέπαφο στα Δ του ναού που ολοκλήρωσε ο Ραμσής Β, πίσω από το επονομαζόμενο σήμερα Σουκ ελ Χαμίς ελ Γκεντίντ (Νέα Αγορά της Πέμπτης). Το ίδιο το Σουκ,  ένα δημόσια χρηματοδοτούμενο κατασκευαστικό πρόγραμμα που ξεκίνησε το 2010, έχει οδηγήσει στην απώλεια σημαντικού μέρους της θέσης.

Από την επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου του 2011, ο κάτοικοι της περιοχής έχουν αρχίσει να καταλαμβάνουν τη γη και να χτίζουν μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Ακριβώς δίπλα στον οβελίσκο του Σέσωστρη Α έχουν ξεκινήσει ήδη να χτίζονται δύο κατασκευές ενώ έχουν σκαφτεί θεμέλια για άλλες δύο. Δύο μεγάλα κτίρια επίσης ορθώνονται και δίπλα στο Σουκ.

Απέναντι από την αγορά, άλλη μια σειρά δέκα κτιρίων κατασκευάζεται και πάλι μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Το οικοδομικό υλικό (μπάζα) από τις κατασκευές αυτές βρίθει αρχαιολογικών καταλοίπων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και μια στήλη ταφικού χαρακτήρα που βρέθηκε σε έρευνες του Υπουργείου Επικρατείας για τις Αρχαιότητες το 2012.

Πίσω από την αγορά, ακριβώς απέναντι από το σημείο γνωστό ως Αμπού ελ Χολ (από την παρουσία μικρού αγάλματος σφίγγας) βρίσκεται μια άλλη περιοχή που έχει πλήρως καταληφθεί και έχει μετατραπεί σε γήπεδο ποδοσφαίρου. Τρεις σύγχρονοι τάφοι υπάρχουν επίσης εκεί.

Στην άλλη πλευρά του Αμπού ελ Χολ, προς τη θέση Άραμπ ελ Χισν, ένα άλλο τμήμα γης που βρίσκεται ακριβώς δίπλα σε αποθήκη αρχαιοτήτων έχει καταληφθεί από πενταώροφο κτίσμα. Οι κάτοικοι επιμένουν ότι το κτίριο είναι θρησκευτικό καθίδρυμα, αν και στο σχέδιο μοιάζει να απαρτίζεται από καταστήματα ενώ προσφέρει εύκολη πρόσβαση στην αποθήκη αρχαιοτήτων.

Ένας τοίχος προστατεύει το Άραμπ ελ Χισν, τμήμα ναού του Ραμσή Β αφιερωμένου στον Ρα, αν και δεν ήταν αρκετός για να αποτρέψει απόπειρα καταστροφής της στήλης του Νεμπμαατρέ, γιου του Ραμσή Ι που έφερε τον τίτλο “Μέγιστος Προφήτης” του ναού. Έχουν υπάρξει επίσης απόπειρες καταστροφής της πύλης του Ραμσή Β καθώς και εμπρησμού του χώρου. Η περιοχή Β του Άραμπ ελ Χισν περιλαμβάνει μερικές πρόχειρες εγκαταστάσεις και στα Δ ορισμένοι χωρικοί χρησιμοποιούν μέρος της περιοχής του ναού ως αγροτεμάχια για γεωργικές εργασίες.

Το Άραμπ ελ Χισν είναι η μεγαλύτερη σχετικά προστατευμένη περιοχή από τον ευρύτερο χώρο όπου επιβιώνουν κατάλοιπα της Ηλιούπολης. Σήμερα η θέση απειλείται άμεσα καθώς η έλλειψη φύλαξης επιτρέπει στον καθένα να καταλάβει μέρος της. Αρκετές φορές έχουν συμβεί απόπειρες για κάτι τέτοιο αν και μέχρι στιγμής έχουν πληγεί μόνο τα όρια της θέσης αυτής. Κυκλοφορούν μάλιστα φήμες ότι οργανωμένη μαφία στοχεύει να καταπατήσει την περιοχή κατά τη διάρκεια των προγραμματισμένων διαδηλώσεων της 30ης Ιουνίου.

Ο μόνος τρόπος διάσωσης της αρχαίας Ηλιούπολης, που αυτή τη στιγμή μεταβάλλεται σε επικίνδυνη περιοχή διακίνησης ναρκωτικών και όπλων, είναι να αποκατασταθεί ως επισκεπτόμενος αρχαιολογικός χώρος. Είναι ο κοντινότερος αρχαιολογικός χώρος στο αεροδρόμιο του Καΐρου, και είναι ιδιαίτερα προσβάσιμος λόγω και της παρουσίας σταθμού μετρό σε απόσταση ενός χιλιομέτρου.

Η θέση χρειάζεται επειγόντως σωστές και μελετημένες ανασκαφές, καθώς και σχέδιο διαχείρισης όπου θα εμπλέκεται και η κοινότητα, η οποία σήμερα νοιώθει απομονωμένη από την κληρονομιά της. Η κοινότητα επίσης πρέπει να καταλάβει ότι η τουριστική αξιοποίηση της θέσης μπορεί να ωφελήσει οικονομικά αλλά και κοινωνικά.

Μικρές δράσεις που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση για την Ηλιούπολη έχουν προγραμματιστεί, με πρώτη εκείνη της 22ης Ιουνίου. Στο πλαίσιο της δράσης αυτής, εθελοντές θα κληθούν, μαζί με τους επιμελητές της θέσης, να καθαρίσουν το Άραμπ ελ Χισν.