Άγνωστες πτυχές της πόλης των Ιωαννίνων, της ιστορικότητάς της στον χώρο και τον χρόνο, μέσα από την έρευνα αρχειακών πηγών, παρουσιάστηκαν στο 1ο Επιστημονικό Πανηπειρωτικό Συνέδριο, με θέμα «Ιστορία – Λογιοσύνη: Η Ήπειρος και τα Ιωάννινα από το 1430 έως το 1913», που πραγματοποιήθηκε, πρόσφατα, στα Γιάννενα, υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας Κάρολου Παπούλια.

Για πρώτη φορά, παρουσιάστηκαν τεκμήρια που αφορούν τα πολεμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο 1912-13 και σχετίζονται τόσο με το ευρύτερο πεδίο των αναμετρήσεων στον βαλκανικό χώρο όσο και με ζητήματα που σχετίζονται με τη διπλωματική ιστορία.

Σπουδαίοι επιστήμονες, οι οποίοι έχουν επικεντρώσει τις αναζητήσεις τους στην πρωτογενή αρχειακή έρευνα, αποκάλυψαν, μέσα από τις ομιλίες και τις διαλέξεις τους, σημαντικές ιστορικές πτυχές για την Ήπειρο των περασμένων αιώνων. Πολλές ανακοινώσεις «άντλησαν» πληροφορίες από χειρόγραφα, τα οποία ασχολούνταν και εξέταζαν όψεις τόσο της κοινωνικής όσο και της οικονομικής ζωής του Βιλαετιού.

Οι καθηγητές Ιστορίας Ιάκωβος Μιχαηλίδης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και Ηλίας Σκουλίδας του ΤΕΙ Ηπείρου παρουσίασαν, για πρώτη φορά, στοιχεία από το Οθωμανικό Αρχείο Πρωθυπουργίας, τα οποία έχουν ήδη μεταφραστεί και αναμένεται να εκδοθούν.

Η ακαδημαϊκός, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας Χρύσα Μαλτέζου παρουσίασε έγγραφα, τα οποία αποτέλεσαν «Τόμο», ο οποίος επικυρώθηκε από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως και αφορούν οικογενειακές διενέξεις και ρύθμιση των διαπροσωπικών σχέσεων. Σύμφωνα με την τεκμηριωμένη έρευνα της ακαδημαϊκού, ο θεσμός της προίκας ρυθμίζεται στα τέλη του 17ου αιώνα, με εγκύκλιους του Μητροπολίτη Κλήμη και στη συνέχεια του Μητροπολίτη Γρηγορίου.

Ιδιαίτερη αναφορά υπήρξε σε ζητήματα Παιδείας, ενώ εξετάστηκαν οι σχέσεις μεταξύ Ιωαννίνων, Βενετίας και Κωνσταντινούπολης.

Οι ομιλητές σημείωσαν ότι οι πρώτες εμφανίσεις πυρήνων λογιοσύνης στην Ήπειρο διαπιστώνονται στα μέσα του 17ου αιώνα. Τότε, δίδασκε στα Γιάννενα ο Νικηφόρος Πριγγιλέας και ο Ζακυνθινός φιλόσοφος Νικόλας Κούρσουλας, χειρόγραφα των οποίων σώζονται ώς τις μέρες μας.

Η πρώτη Σχολή στα Γιάννενα ιδρύθηκε το 1674, με χορηγία του Εμμανουήλ Γκιόνμα. Σχολάρχης είχε οριστεί ο Γιαννιώτης λόγιος Βησσαρίων Μακρής, ο οποίος σπούδασε στην Πόλη δίπλα στον Φαναριώτη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Οι Ηπειρώτες έμποροι στη Βενετία, την ίδια περίοδο, «αξιοποίησαν κοινωνικά τον πλούτο τους» και ίδρυσαν φερώνυμα Σχολεία.

Με χορηγία του εμπόρου στη Βενετία Επιφάνιου Ηγουμένου, λειτουργεί μία νέα Σχολή, στην οποία δίδαξε ο Μελέτιος Μήτρου, γνωστός ως Μελέτιος Γεωγράφος, ο οποίος μετέφερε στην ελληνική σκέψη τις θέσεις του Κοπέρνικου για το ηλιοκεντρικό σύστημα.

Οι αδελφοί Μαρούτζη, ο Λάμπρος και ο Σίμος, Ηπειρώτες έμποροι, ίδρυσαν το 1742 Σχολή στην οποία διδάσκονταν ανωτέρα φιλοσοφικά μαθήματα, ενώ όρισαν ως πρώτο σχολάρχη τον Ευγένιο Βούλγαρη.

Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο έμπορος Ζώης Καπλάνης, που έφυγε πάμφτωχος από το χωριό του, το Γραμμένο, και πήγε στη Ρωσία, όπου πλούτισε, ίδρυσε την Καπλάνειο Σχολή, υπό τη σκέπη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, στην οποία δίδαξε ο διαφωτιστής φιλόσοφος Αθανάσιος Ψαλλίδας.

Η πνευματική ζωή στα Ιωάννινα του 19ου αιώνα περιστρέφεται γύρω από τη Ζωσιμαία Σχολή, δωρεά των έμπορων και ευεργετών αδελφών Ζωσιμά, οι οποίοι επίσης κατάγονται από το χωριό Γραμμένο. Η διευθύντρια του Ιστορικού Αρχείου Ηπείρου Μάρθα Παπαδοπούλου έκανε παρουσίαση των κανονισμών της Σχολής και της δυναμικής τους παρέμβασης στις εκπαιδευτικές, διοικητικές και κοινωνικές δομές. Το υψηλό επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης στη Σχολή διαπιστώνεται και από το γεγονός ότι, το 1860, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών αποφασίζει να κάνει δεκτούς τους αποφοίτους χωρίς εξετάσεις.

Επίσης, παρουσιάστηκαν από τους ομιλητές, σημαντικά στοιχεία για την Εκκλησιαστική Εκπαίδευση κατά το β’μισό του 19ου αιώνα, τη Θεολογική Επιστήμη στα Ιωάννινα, κατά τα μέσα του 18ου αιώνα, τη διαχείριση της μοναστηριακής περιουσίας, την ίδρυση της Σχολής Βελλάς και το δημοτικό τραγούδι στα ποιήματα του Κωστή Παλαμά.

Κατά τις εργασίες του συνεδρίου, υπήρξαν ανακοινώσεις, με τις οποίες επιχειρήθηκε να διερευνηθεί το φαινόμενο εξουσίας που συνδέεται με το όνομα του Αλή Πασά, ο οποίος κυριάρχησε στη Ήπειρο για 30 χρόνια.

Το 1ο Επιστημονικό Πανηπειρωτικό Συνέδριο διοργάνωσαν το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, το Ίδρυμα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού Χώρου, η Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών καθώς και το Ίδρυμα Ιωσήφ και Εσθήρ Γκάνη.