Μια επανάσταση βρίσκεται σε εξέλιξη στον χώρο της επιστήμης. Αυτή τη φορά δεν πρόκειται για κάποια μεγάλη ανακάλυψη, αλλά για την κατάκτηση ενός δικαιώματος: αυτού της δωρεάν πρόσβασης στην επιστημονική έρευνα.

Την αρχή έκανε τον περασμένο χρόνο η Ευρωπαϊκή ‘Ενωση. Σύμφωνα με σχετική οδηγία, από το 2016, επιστήμονες, ερευνητές και μελετητές θα μπορούν να συμβουλεύονται ελεύθερα τις έρευνες και τις μελέτες των συναδέλφων τους.

Πριν από λίγες μέρες ήρθε η σειρά των Ηνωμένων Πολιτειών να ακολουθήσουν το ευρωπαϊκό παράδειγμα. Δεν είναι ακριβώς αυτό που ζητούν οι ερευνητές. Πρόκειται, ωστόσο, για ένα σημαντικό βήμα: οι ενδιαφερόμενοι θα έχουν δικαίωμα δωρεάν πρόσβασης στις επιστημονικές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί με τα χρήματα των Αμερικανών φορολογούμενων έναν χρόνο μετά τη δημοσίευσή τους.

Ακόμη και γι’ αυτό το βήμα, πάντως, χρειάστηκε ένα κείμενο διαμαρτυρίας που υπέγραψαν 13.000 επιστήμονες παγώνοντας παράλληλα τις συνδρομές τους στις επιστημονικές επιθεωρήσεις αλλά και μια επιστολή υπέρ της δωρεάν πρόσβασης που υπέγραψαν 35.000 πολίτες. Η πίεση απέδωσε καρπούς. Οι 19 ομοσπονδιακές υπηρεσίες που χρηματοδοτούν την επιστημονική έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τουλάχιστον 100 εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο, θα πρέπει να καταλήξουν έως τον ερχόμενο Αύγουστο στη διαδικασία με την οποία θα δημοσιοποιούνται τα αποτελέσματα των επιστημονικών ερευνών.

Η επιστημονική έρευνα αποτελεί μια ανθηρή βιομηχανία με τζίρο πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων. Η ετήσια συνδρομή σε μια επιστημονική επιθεώρηση μπορεί να φτάσει ακόμη και τα 40.000 δολάρια, ενώ συνήθως δεν προσφέρεται η επιλογή της μηνιαίας συνδρομής.

Κάθε χρόνο δημοσιεύονται 1,8 εκατομμύρια άρθρα στις 25.000 επιστημονικές επιθεωρήσεις που κυκλοφορούν σε ολόκληρο τον κόσμο. Τη μερίδα του λέοντος κατέχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Καναδάς, η Βρετανία, η Ιαπωνία και η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία. Οι επιστήμονες που πραγματοποιούν τα πειράματά τους στα εργαστήρια αυτών των χωρών δημοσιεύουν κάθε χρόνο 900.000 άρθρα. Η παραγωγή των Κινέζων συναδέλφων τους είναι περίπου 150.000 άρθρα.

Ο ετήσιος τζίρος της βιομηχανίας της έρευνας φτάνει τα 10 δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο. Η πρόσβαση σε ένα και μόνο άρθρο μπορεί να στοιχίσει ακόμη και τα 30 δολάρια. Μόνο το πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ ξοδεύει κάθε χρόνο 3,75 εκατομμύρια δολάρια για συνδρομές σε επιστημονικές επιθεωρήσεις.

Παράλληλα με τις επίσημες αποφάσεις που ανοίγουν τον δρόμο στη δωρεάν πρόσβαση, δραστηριοποιείται κι ένα «κίνημα» ερευνητών για τον ίδιο σκοπό. Η γέννηση του κινήματος τοποθετείται στο 2003 όταν η έγκυρη επιστημονική επιθεώρηση «Public Library of Sciences» έριξε το σύνθημα της δωρεάν πρόσβασης έπειτα από την επιστολή διαμαρτυρίας ενός βιοχημικού από το πανεπιστήμιο του Στάνφορντ.

Τον περασμένο χρόνο η επιστολή διαμαρτυρίας που υπέγραψαν 13.000 επιστήμονες από την Ευρώπη οδήγησε στη δημιουργία τριών επιστημονικών επιθεωρήσεων η πρόσβαση στις οποίες είναι δωρεάν. Ανάμεσα σε αυτές είναι η επιθεώρηση eLife, η οποία χρηματοδοτείται από το βρετανικό ίδρυμα Wellcome Trust. Τα έσοδα αυτών προέρχονται, επίσης, από τη διαφήμιση αλλά και από τις δωρεές μη κερδοσκοπικών οργανώσεων.

Από την πλευρά τους, οι κοινότητες των φυσικών και των μαθηματικών συνεργάστηκαν για τη δημιουργία ενός ιστότοπου (www.arxiv.com) στον οποίο οι ερευνητές μπορούν να δημοσιεύσουν ελεύθερα τις μελέτες τους και ελεύθερα να συμβουλευθούν τις μελέτες των συναδέλφων τους. Κι όπως αναμένεται, σύντομα θα ακολουθήσουν και άλλοι επιστημονικοί κλάδοι.