Στήνει τα αρχαιοελληνικά όργανα —πανδούρα, λύρα, φόρμιγξ (αρχαία κιθάρα) και άλλα— στη σκηνή του Αρχαιολογικού Πάρκου της Ακαδημίας Πλάτωνος ενώ ο κόσμος συρρέει όλο περιέργεια, ένα απόγευμα Σαββάτου στο πλαίσιο των δράσεων νέων στις γειτονιές.

Όχι, δεν περιγράφω —από το καλοκαίρι που μας πέρασε— μια φολκλόρ αναπαράσταση της αρχαίας ελληνικής μουσικής, ούτε για προγονόπληκτο εγχείρημα αναβίωσης με όχημα την Τέχνη. Ο άνθρωπος εξάλλου που με αγάπη μιλάει για το άγνωστο είδος και διευθύνει το μουσικό σύνολο είναι ένας άνθρωπος της μουσικής με τη δική του πορεία και τη δική του προσήλωση.

Στα 13 του πρωτόπαιξε σε Φιλαρμονική, με μουσικές σπουδές στο Ωδείο Αθηνών και στο τρομπόνι, με καθηγητή στα θεωρητικά ανάμεσα σε άλλους τον Κώστα Κυδωνιάτη. Προκρίθηκε το 1973 στην Παγκόσμια Ορχήστρα Νέων υπό τον —πολύ— Ζούμπιν Μέτα. Ήταν τρομπονίστας στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και μέλος της Ορχήστρας των Χρωμάτων του Μάνου Χατζιδάκι για πολλά χρόνια.

Ο Παναγιώτης Στέφος, ιδρυτής και εμπνευστής της ορχήστρας αρχαιοελληνικών οργάνων Λύραυλος, στράφηκε πριν από είκοσι χρόνια στην έρευνα και τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής μουσικής, αν και δεν αρκέστηκε σε αυτό. Προχώρησε και στην ανακατασκευή των αρχαίων μουσικών οργάνων ενώ μελετάει χρόνια τώρα και τους τρόπους παιξίματός τους. Μάλιστα με το σχήμα του έχει δώσει συναυλία στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης και έχει συνοδεύσει μουσικά τις 24 ραψωδίες της Οδύσσειας σε μαραθώνια ανάγνωση του ομηρικού έπους στις Βρυξέλλες και σε πολλά άλλα μέρη.

Ο ίδιος λύνει τις απορίες μου: «Οι μεγάλες πηγές για την αρχαία ελληνική μουσική είναι δύο. Εχουμε εικαστικές πληροφορίες και φιλολογικές μαρτυρίες από συγγραφείς. Αν μάλιστα συσχετίσουμε τις δύο πηγές, καταλήγουμε σε καλές προσεγγίσεις. Αν σε αυτά προσθέσεις και τον τομέα της εθνομουσικολογίας, η μελέτη γίνεται πιο ολοκληρωμένη» σημειώνει στα «Νέα» ο Παναγιώτης Στέφος. Και προσθέτει: «Έχουν διασωθεί κάποια υπολείμματα ή και ολόκληρα μουσικά όργανα στην Αίγυπτο, λόγω και της ξηρασίας του εδάφους. Στην Ελλάδα βέβαια έχουν διασωθεί θραύσματα και κάποιοι καλαμένιοι αυλοί ή μερικά καύκαλα χελώνας που χρησιμοποιούνταν για κρουστά».

Το νήμα για να καταδυθείς στην αρχαία ελληνική μουσική είναι τα όποια ευρήματα, οι αναπαραστάσεις από αγγεία, αμφορείς και νομίσματα, και βέβαια τα αποσπάσματα από αρχαίους συγγραφείς που περιγράφουν μουσικές δράσεις.

Το πιο ενδιαφέρον εύρημα ήταν αυτό που ξέθαψε ο Έλγιν από τάφο της Ιεράς Οδού, κοντά στην Ελευσίνα: μια λύρα, το καλύτερα διατηρημένο μουσικό όργανο που έχουμε — σήμερα φιλοξενείται στο Βρετανικό Μουσείο.

Ο Παναγιώτης Στέφος μιλάει με αγάπη για τη μουσική, μακριά από μια κακώς εννοούμενη αντίληψη για τους αρχαίους ημών προγόνους. «Μας ενδιαφέρουν αυτά τα όργανα ως εργαλεία επικοινωνίας με τον κόσμο, όχι ως μουσειακά είδη. Δεν είμαστε αρχαιολάγνοι, απλώς επαναπροσεγγίζουμε τη μουσική, την τοποθετούμε στη νεοελληνική πραγματικότητα» διασαφηνίζει.

Άλλος κρίκος —στην πολυετή έρευνά του— ήταν βέβαια η μελέτη των αρχαίων συγγραφέων: ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και βέβαια ο Αριστόξενος, μουσικός ο ίδιος, του οποίου έχει διασωθεί πλήθος εγχειριδίων για τη ρυθμοποιία.

Κάπως έτσι έγινε γνωστό ευρύτερα πως οι αρχαίοι Ελληνες είχαν όργανα όλων των ειδών: έγχορδα, πνευστά, κρουστά και τέτοια ήταν η λύρα, ο αυλός (ο δίαυλος, δηλαδή ο διπλός αυλός) και η κιθάρα με το ίδιο όνομα και το ίδιο περιεχόμενο με σήμερα.

Σώζονται όμως αρχαίες μελωδίες;

«Έχουν διασωθεί εξήντα μουσικά κομμάτια, γραμμένα σε πάπυρο και χαραγμένα σε μάρμαρο. Τα πέντε, δέκα από αυτά έχουν αρχή μέση και τέλος» σημειώνει ο κ. Στέφος. Ένα από αυτά ανήκει στον Σείκιλο. Το τραγούδι του συγκεκριμένου ποιητή βρέθηκε χαραγμένο σε επιτύμβια στήλη στο σημερινό Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, σήμερα φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο Κοπεγχάγης και ο Σείκιλος το είχε γράψει πενθώντας για τη γυναίκα του Ευτέρπη. Η ομοιότητα με ριζίτικο ή μοιρολόι —τουλάχιστον στον στίχο— είναι μεγάλη: «Όσο να ζεις να χαίρεσαι/ να λάμπεις, καθόλου μη λυπάσαι/ γιατί η ζωή γρήγορα περνάει».

Άλλο ένα —ενδεικτικά— είναι ο Ύμνος στη Νέμεση του Μεσομήδη, ενός κρητικού μουσικού που εργαζόταν στην αυλή του Αδριανού. Ένας δελφικός παιάνας (χαραγμένος σε μάρμαρο που φυλάσσεται σήμερα στον Θησαυρό των Αθηναίων στο Μουσείο των Δελφών) και μάλιστα με νότες γραμμένες σε αλφαβητική μουσική σημειογραφία.

Ένα ακόμη είναι ο πρωτοχριστιανικός ύμνος στην Αγία Τριάδα του 3ου αιώνα μ.Χ. «Πάντως δεν αρκούμαστε σε αυτά που διασώζονται. Εξάλλου, δεν είναι πολλά. Προχωράμε στην παραγωγή και νέων κομματιών εμπνευσμένων από την αρχαία ρυθμική. Επίσης, με την ορχήστρα μας κάνουμε συσχετισμούς με την παραδοσιακή μουσική, παίζοντας ένα ηπειρώτικο, ένα ριζίτικο, ένα θρακιώτικο στα οποία διακρίνονται και διασώζονται ρυθμοί από τα παλιά.

Στον ζωναράδικο, για παράδειγμα, υπάρχει ο τροχαϊκός ρυθμός. Είναι ρυθμός αρχαιοελληνικός όπως και στην ταραντέλα της Κάτω Ιταλίας» λέει ο Παναγιώτης Στέφος, ο οποίος υπογραμμίζει την εκπαιδευτική χροιά των δεκάδων συναυλιών που δίνει η ορχήστρα Λύραυλος (σσ.: 750 παραστάσεις σε σχολεία)