Το ξυπνητήρι χτυπά στις 6 το πρωί και οι ασυνήθιστοι στην πρωινή έγερση, όπως εγώ, νομίζουν απλώς ότι ακούν καμπάνες. Τι γιορτάζουμε σήμερα; Και αμέσως γύρισμα στο άλλο πλευρό. Στα Ανώγεια όμως οι άνθρωποι έχουν ήδη ξυπνήσει, ιδίως αυτοί που παίρνουν μέρος στην ανασκαφή ψηλά στη Ζώμινθο, 10 χλμ. από το χωριό. Πρωινό στα γρήγορα, ένα τσιγάρο, χαμηλές κουβέντες και γύρω στις 7 περί τα 50 άτομα μπαίνουμε στα αυτοκίνητα, που παίρνουν τον δρόμο για το βουνό.

Η φύση ξυπνάει γρήγορα στον Ψηλορείτη. Το φως της ημέρας δυναμώνει λεπτό προς λεπτό και ο παγωμένος αέρας τονώνει τις αισθήσεις. Αύγουστος, αλλά όλοι είμαστε με χοντρά μπουφάν. Ώσπου να βγει για τα καλά ο ήλιος, να ανέβει στον ουρανό για να ζεστάνει η μέρα. Στα 1.200 μ. όμως δεν κάνει ποτέ ζέστη, ούτε καν τις ημέρες του καύσωνα.

«Τι είναι το πρώτο που είδες;» με ρωτούν. «Η τρικοκκιά» απαντώ. Ένα γιγάντιο αιωνόβιο δέντρο που έχει κηρυχθεί Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης. Το καλοκαίρι βγάζει κάτι μικρούς κόκκινους καρπούς, που όταν ωριμάσουν γίνονται έξοχη μαρμελάδα με φίνα γεύση και λεπτό άρωμα. Στα αριστερά μου είναι η κρήνη με τους βασιλικούς της από δίπλα, ενώ η επόμενη συνάντηση είναι με το «κοπάδι» της ανασκαφής (τη Μαρίνα, τη Βαγγελιώ, τον Βάγγο και κάνα-δυο ακόμη), αρνάκια που τα φροντίζει ο φύλακας. Και επιτέλους, στον λόφο, στη θέση Άλωνες, το κτίριο.

Τεράστιοι τοίχοι, βαρείς, ογκώδεις, σαν να ξεπηδούν από τη γη, σε ύψος καμιά φορά πάνω από 2,5 μ., ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα ηλικίας 3.500 χρόνων στη μέση του πουθενά. «Αυτό το κτίριο, αν και απομακρυσμένο από τα μεγάλα μινωικά κέντρα, χτίστηκε συγχρόνως με τα ανάκτορα της Κνωσού», λέει η αρχαιολόγος Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, επικεφαλής της ανασκαφής, την οποία συνεχίζει μόνη της από πέρυσι, μετά τον θάνατο του σπουδαίου αρχαιολόγου Γιάννη Σακελλαράκη τον Οκτώβριο του 2010. Στο μεταξύ αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, συντηρητές, ο φωτογράφος και οι εργάτες έχουν πάρει τη θέση τους ξεκινώντας τη δουλειά από εκεί που την άφησαν χθες.

«Τι ήταν δηλαδή η Ζώμινθος;». «Ασφαλώς αποτελούσε ένα μεγάλο διοικητικό κέντρο. Η όλη δομή του κτιρίου δείχνει ότι δεν ήταν μια εποχική εγκατάσταση βοσκών, αλλά μια πολυτελής έδρα σημαντικών παραγόντων της μινωικής ζωής», απαντά η αρχαιολόγος. Με περισσότερους από 55 ισόγειους χώρους, με εμβαδόν άνω των 1.600 τ.μ. και με τουλάχιστον δεύτερο όροφο —ή και τρίτο σε μεγάλο μέρος του—, αυτό το κτιριακό συγκρότημα είναι η μινωική αποκάλυψη πάνω στα βουνά. Κτίστηκε με μεγάλους ογκόλιθους, μήκους ενός μέτρου, κι όλοι οι τοίχοι του είναι επιχρισμένοι, ενώ τα κονιάματα που κατέπεσαν από τον σεισμό με τα κίτρινα, πορτοκαλί, μπλε, κόκκινα και μαύρα χρώματά τους προδιαθέτουν για τοιχογραφίες ποικίλως διακοσμημένες.

Αυτό το κτίριο άλλωστε φαίνεται ότι σχεδιάστηκε από έμπειρο και ευφυή αρχιτέκτονα. Το αποδεικνύουν τα πλακόστρωτα δωμάτια, οι διάδρομοι, οι αυλές, οι φωταγωγοί, το μεγάλο κλιμακοστάσιο, το θυρωρείο, η δεξαμενή καθαρμών και άλλοι χώροι λατρείας και ομαδικών συγκεντρώσεων, τα εργαστήρια, οι πολυτελώς τοιχογραφημένοι ιδιωτικοί χώροι και οι κοιτώνες των αρχόντων.

Στρατηγικό σημείο

Άλλωστε η θέση του δεν είχε επιλεγεί τυχαία, όπως έλεγε ο Γιάννης Σακελλαράκης, ο οποίος παρά τις σημαντικές έρευνες και ανακαλύψεις του (Ιδαίον Άντρον, Αρχάνες, βασιλικό νεκροταφείο στο Φουρνί, ιερό της ανθρωποθυσίας στα Ανεμόσπηλια, ιερό κορυφής στα Κύθηρα) θεωρούσε τη Ζώμινθο ως την πιο σημαντική ανασκαφή της ζωής του. Σήμερα είναι φανερό πια ότι η ανασκαφή της Ζωμίνθου είναι μία από τις σημαντικότερες που γίνονται στην Ελλάδα. Τι σημαίνουν όμως αυτά;

Καθισμένη στην ξύλινη εξέδρα που φτιάχτηκε εφέτος για την καλύτερη εποπτεία του χώρου, η Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη αρχίζει να ξετυλίγει το κουβάρι του μύθου: «Η Ζώμινθος βρίσκεται στον δρόμο προς την Ίδα και το Ιδαίον Αντρον, το οποίο κατοικούνταν ήδη από τα Νεολιθικά χρόνια, ενώ λειτουργούσε ως λατρευτικό κέντρο από την εποχή των πρώτων ανακτόρων στην Κρήτη», λέει. «Αυτή η σχέση μεταξύ τους, η πολυτέλεια του κτιρίου και τα ευρήματα, μεταξύ των οποίων πολλά λατρευτικά αντικείμενα, φανερώνουν την εντελώς ιδιαίτερη χρήση του. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι το ιερατείο του Ιδαίου Άντρου, που απαρτιζόταν από ισχυρά γένη, δεν θα περιόριζε τη δραστηριότητα του σπηλαίου μόνο για τρεις περίπου μήνες, όσο το επέτρεπαν δηλαδή οι καιρικές συνθήκες. Ένα άλλο Κέντρο, προσιτό στους ιερείς και στους πιστούς, θα έπρεπε να λειτουργεί τους λοιπούς μήνες. Και η Ζώμινθος βρίσκεται σε σημείο που να επιτρέπει τόσο την πρόσβαση από άποψη κλίματος στο κτίριο όσο και τον φυσικό χώρο με τις εναλλαγές (νέφη, ομίχλη, εναλλαγή με ήλιο κτλ.) που θα επέτρεπαν τη σκηνική λειτουργία των δρωμένων από το ιερατείο».

Κολατσιό και απόδραση

Ώρα 11 το πρωί, με ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς να είναι ήδη πίσω. Το πρόγραμμα επιβάλλει στάση για κολατσιό, που το φέρνει καθημερινά ένα αυτοκίνητο από τα Ανώγεια. Ευκαιρία για απόδραση μέσα από ένα μονοπάτι που οδηγεί στο μητάτο, το κρητικό τυρόσπιτο των βοσκών που ο Γιάννης Σακελλαράκης με την Έφη συντήρησαν πριν από μερικά χρόνια για να βρίσκουν βοσκοί και αρχαιολόγοι καταφύγιο στη βροχή. Δίπλα του το περιβολάκι, που παλιά είχε φράουλες, αλλά εφέτος διαθέτει ζαρζαβατικά: ντομάτες, πιπεριές, κρεμμυδάκια θρεμμένα με τον αέρα του βουνού. Η πρώτη κιόλας ημέρα της εφετινής ανασκαφής ήταν ιδιαίτερα τυχερή, όπως αφηγείται η ανασκαφέας, αφού μόλις η ομάδα άρχισε να σκάβει ήρθε στο φως μια εκπληκτική σφραγίδα από στεατίτη με χαραγμένους σκορπιούς. Βρέθηκαν όμως και άλλες δύο σφραγίδες, μία με δύο υδρόβια πουλιά και η άλλη με λιοντάρι.

Ακόμη καλύτερη ημέρα ωστόσο ήταν εκείνη που βγήκε μέσα από το χώμα το δεύτερο χάλκινο ειδώλιο της Ζωμίνθου —πέρυσι ήταν το πρώτο—, από τα ωραιότερα της εποχής της ακμής της μινωικής τέχνης, όπως λέει η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη.

«Αν τα συνυπολογίσει κανείς με εκείνα που υφάρπαξαν αρχαιοκάπηλοι το 1960, είναι ήδη τέσσερα», λέει και διευκρινίζει: «Δύο χάλκινα ειδώλια, ένα ανδρικό και ένα γυναικείο, είχαν βρεθεί τότε από αρχαιοκάπηλους και στη συνέχεια πουλήθηκαν στο Ηράκλειο. Κατά μαρτυρίες μάλιστα Ανωγειανών ήταν από τον ίδιο χώρο όπου βρήκαμε και εμείς τα άλλα δύο».

Ιερό και τελετές

Αυτά τα ευρήματα μαζί με μερικά ακόμη υποδηλώνουν επίσημους χώρους τελετών, αλλά και σπουδαίο ιερό με ειδικά σκεύη και αναθήματα. Όπως οι δύο κύλικες που περιείχαν η πρώτη αστραγάλους (κότσια) τα οποία σχετίζονται με τελετές ενηλικίωσης ή άλλες μαγικές πράξεις και η δεύτερη κέρατο ελαφιού. Το «snake tube», δηλαδή ένας μεταλλικός κύλινδρος με χαραγμένα φίδια, το μαγικό σκήπτρο, κατά κάποιον τρόπο, του ιερέα. Τα θυμιατήρια, τα χάλκινα εγχειρίδια, ένα πολύτιμο χάλκινο κύπελλο, ρυτά σε σχήμα ζώου, κύπελλα κοινωνίας, αλλά και πολλά αναθήματα: περίτεχνες περόνες και περίαπτα, κοσμήματα, ακόμη και ένα χρυσό έλασμα τυλιγμένο, που φέρει χαραγμένη την εικόνα ενός μινωικού πλοίου.

Κοιτώντας ολόγυρα, καθώς η πολυπληθής ομάδα μαζεύει την ανασκαφή —είναι πια 3 μετά το μεσημέρι— αντιλαμβάνομαι τι εννοούσε ο Γιάννης Σακελλαράκης όταν μιλούσε για τη διάσταση των βουνών στην αρχαιολογία. Εδώ στην Κρήτη δεν άνθησαν μόνο τα πεδινά ανάκτορα, όπως πίστευαν όλοι ως σήμερα. Μια άλλη εικόνα, αυτή του μινωικού κόσμου στα βουνά, μας είχε διαφύγει. Δείχνει την εξουσία που διατηρούσαν οι άρχοντες της Ζωμίνθου, μια μεγάλη δύναμη η οποία στηριζόταν όχι μόνο στον φυσικό πλούτο του βουνού, αλλά και στη γειτνίαση και διαχείριση του ιερότερου σπηλαίου της Κρήτης, του Ιδαίου Άντρου, που η εμβέλειά του έφθανε σε Ανατολή και Δύση.

Ο Οθέλλος, το σκυλάκι της Έφης, θέλει να χαιρετήσει τα αρνάκια και τραβάει το λουρί. Τα ευρήματα συγκεντρώνονται προσεκτικά, ο χώρος κλείνει και τα αυτοκίνητα παίρνουν τον δρόμο της επιστροφής. Όλα λειτούργησαν άψογα, αλλά και η συνέχεια έχει δουλειά — στο χωριό πλέον, όπου θα γίνει η καταγραφή στο επίσημο ημερολόγιο της ανασκαφής, πριν ή μετά το φαγητό, που είναι ορισμένο στις 8 το βράδυ. Έτσι μια βόλτα στο μεϊντάνι σπανίζει, αλλά είναι σαν γιορτή, αφού συνοδεύεται από παγωτό. Τα Σαββατοκύριακα μάλιστα, και από το περίφημο γαλακτομπούρεκο των Ανωγείων.

«Το ζωντανότερο παράδειγμα καταστροφής από σεισμό»

Το κτίριο της Ζωμίνθου καταστράφηκε από σεισμό δύο φορές στα μινωικά χρόνια και μία στα ρωμαϊκά. Ο ειδικός σεισμολόγος μάλιστα που μελέτησε το κτίριο αποφάνθηκε ότι η Ζώμινθος είναι «το ζωντανότερο παράδειγμα καταστροφής από σεισμό», καθώς οι χώροι της καταστράφηκαν από «απολιθωμένες παλμικές σεισμικές κινήσεις». Οι άνθρωποι όμως κάθε φορά επέστρεφαν και ξανάχτιζαν και καθώς ο χρόνος περνούσε άλλαζαν και αυτοί. Πρώτα ήρθαν οι Μυκηναίοι, μετά οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί, οι Ενετοί και τέλος Τούρκοι. Όλοι άφηναν πίσω τους τα ίχνη τους.

Από τη γεωσκόπηση που έγινε εφέτος γύρω από το κτίριο αποδείχθηκε ότι υπάρχει οικισμός της ίδιας εποχής που δεν έχει ερευνηθεί ακόμα. Υπάρχει και το νεκροταφείο, δυστυχώς όμως συλημένο από τη δεκαετία του 1960, πιθανώς από τους ίδιους αρχαιοκάπηλους που είχαν κάνει τις λαθρανασκαφές στο κεντρικό κτίριο.

Μυκηναϊκός οικισμός, εκτεταμένος μάλιστα και με διώροφα κτίσματα, υπάρχει στη θέση Μνήματα κάτω από το λεγόμενο «Βενετσιάνικο» τυροκομείο. Από το τμήμα του που έχει ανασκαφεί έχουν έρθει στο φως πλήθος αντικειμένων κεραμικής, όπως τριποδικές χύτρες, λίθινοι τριπτήρες, υφαντικά βάρη και σφονδύλια, δηλώνοντας την κύρια δραστηριότητα των κατοίκων που προφανώς ήταν η υφαντική. Στη θέση Κουρουπητός εξάλλου έχει εντοπιστεί το μυκηναϊκό νεκροταφείο, με σημαντικότερο εύρημα έναν τάφο ο οποίος αποδίδεται σε Αχαιό πολεμιστή.