Άγνωστα στοιχεία της ευρύτερης περιοχής της Αγιάς, έρχονται στο φως τα τελευταία χρόνια, μετά την έρευνα των αρχαιολόγων σε απομεινάρια του παρελθόντος, αναδεικνύοντας από τα βάθη του χρόνου σημαντικές πληροφορίες για την δραστηριότητα των ντόπιων, τη θέση που κατείχε στο πανελλήνιο η περιοχή και τη σημαντικότητά της.

«Διαβάζοντας» οι ειδικοί, τα έργα που άφησαν πίσω τους οι πρόγονοί μας, αποκαλύφθηκε μια σπουδαία πτυχή της ιστορίας της, σύμφωνα με την οποία, αποτελούσε τον τόπο παραγωγής μοναδικών έργων τέχνης στη μεταλλοτεχνία και στην ξυλογλυπτική, τα οποία μάλιστα θωρείται ότι πλήρωναν αδρά για να τα αποκτήσουν οι ενδιαφερόμενοι, λόγω της ιδιαίτερης τέχνης και τεχνικής των ντόπιων κορυφαίων καλλιτεχνών-τεχνιτών.

Τέλη του 16ου με τέλη του 18ου αιώνα, η περιοχή ήταν γνωστή στο πανελλήνιο ως μια σπουδαία «κυψέλη» παραγωγής έργων τέχνης, ως μια πηγή ανάπτυξης πολιτισμού, που έδωσε μοναδικά δείγματα, τα οποία άντεξαν στον χρόνο και έχουμε την ευκαιρία να δούμε σήμερα, είτε επειδή κοσμούν ναούς, είτε γιατί ορισμένα κινητά έργα οι ντόπιοι τα έσωσαν από την καταστροφική μανία και την αρπαγή των Γερμανών, κρύβοντάς τα σε καταπακτές.

Σύμφωνα με την προϊσταμένη της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας, αρχαιολόγο, κ. Σταυρούλα Σδρόλια, σε Αγιά, Μεγαλόβρυσο και Μεταξοχώρι, αναπτύχθηκαν από τα καλύτερα εργαστήρια μεταλλοτεχνίας και ξυλογλυπτικής στη χώρα, με δεξιοτέχνες «τρυποξυλάδες» και καλλιτέχνες μεταλλοτεχνίτες, που έχουν δημιουργήσει αριστουργήματα, μοναδικά στο πανελλήνιο και αξιόλογα έργα με πρωτότυπες τεχνικές. Επί χρόνια τα εργαστήρια ήταν για την περιοχή σημαντική κινητήρια δύναμη ανάπτυξης.

Αναλυτικότερα για τη λειτουργία των εργαστηρίων, τα έργα τους, αλλά και για τα στοιχεία που μαρτυρά η δράση τους γενικά για τη ζωή στην περιοχή, μας μίλησε η κ. Σδρόλια, η οποία κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: «Τέλη του 16ου με τέλη του 18ου αιώνα, είχε συγκεντρωθεί αρκετός πλούτος στην περιοχή της Αγιάς, με συνέπεια να ανακαινίζονται συνεχώς οι εκκλησίες της, οι οποίες τροφοδοτούσαν τα εργαστήρια μεταλλοτεχνίας και ξυλογλυπτικής… Ο πλούτος συγκεντρώθηκε από χορήγηση φορολογικών προνομίων της Οθωμανικής Πύλης, το 1540, ειδικά στην περιοχή. Σκεπτικό των Οθωμανών για την ελάφρυνση της φορολογίας της περιοχής, ήταν να δώσουν τη δυνατότητα στους κατοίκους της να παράγουν στην εύφορη γη της, ώστε να έχουν να λαμβάνουν φόρους. Στοιχείο που δείχνει την οικονομική της ανάπτυξη είναι ότι τον 16ο αιώνα στην Αγιά κατοικούσαν 300 οικογένειες και μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, ο πληθυσμός της αριθμούσε 1.000 οικογένειες».

Εργαστήριο μεταλλοτεχνίας στη Ρέτσιανη

Σύμφωνα με την κ. Σδρόλια, το εργαστήριο μεταλλοτεχνίας λειτουργούσε στη Ρέτσιανη (Μεταξοχώρι) και τα έργα που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα (πάνω από δέκα), είναι περίτεχνα καλύμματα Ευαγγελίων, ενώ δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο να βρεθούν κι άλλα σε μοναστηριακές συλλογές και εκτός Θεσσαλίας. Από την τέχνη των έργων του, αλλά και από τη διάρκεια της λειτουργίας του, κρίνεται ότι ήταν ένα από τα καλύτερα εργαστήρια που γνωρίζουμε στον Ελλαδικό χώρο, εκείνη την εποχή.

Όπως υποστήριξε η κ. Σδρόλια, δεν έχουν βρεθεί εργαστήρια μεταλλοτεχνίας στην Ελλάδα με τόση διάρκεια χρόνων —περί τα 150 χρόνια— που σημαίνει ότι διατηρούσε πάντα μεγάλη παραγωγή, γεγονός που μαρτυρά την αξιοπιστία του και την ποιοτική δουλειά του. Μάλιστα τόνισε ότι το πιο πιθανό είναι τα έργα τους να κόστιζαν ακριβά, καθώς καλύμματα Ευαγγελίων φιλοτεχνημένα από τεχνίτες του, τόσο περίτεχνα και με ακριβά υλικά, βρέθηκαν να κατέχουν μόνο από ένα κάθε εκκλησία.

Τα υλικά που δούλευαν ήταν ασήμι, χρυσός και ημιπολύτιμοι λίθοι, τα οποία πιθανόν εισήγαγαν. Πιθανολογείται ότι φιλοτεχνούσαν και κοσμήματα, στέφανα γάμου, καθώς κι άλλα εκκλησιαστικά είδη, όπως σταυρούς, δισκοπότηρα, λειψανοθήκες κ.ά.

Το πρώτο δείγμα έργων του, που βρέθηκε, χρονολογείται το 1663 και πρόκειται για κάλυμμα Ευαγγελίου. Στοιχεία που έδωσε η έρευνα των έργων του, όπως υποστηρίζει η κ. Σδρόλια, είναι και τα εξής: «Ήταν το μοναδικό στη Θεσσαλία εργαστήρι μεταλλοτεχνίας. Τον 17ο αιώνα πρωτοστατούσε σε αυτό ο χρυσοχόος Δήμος (υπέγραφαν με τα μικρά τους ονόματα τα έργα τους). Τα καλύτερα δείγματα αυτού του εργαστηρίου, που διασώθηκαν στους αιώνες χάρη στο ζήλο της τοπικής εκκλησίας, είναι τα έργα του χρυσοχόου Δήμου (1663-1673), από τα οποία έχουν εντοπισθεί μέχρι σήμερα τρία καλύμματα ευαγγελίων, ένα στο Μεταξοχώρι και δύο στην Αγιά. Με αυτά συγγενεύουν άλλα τρία καλύμματα αυτής της περιόδου, που ανήκουν στο ίδιο εργαστήριο, ενώ σε άλλα έργα μνημονεύεται το όνομα του χρυσοχόου Χρήστου, του Φώτη Πέρπιρα από την Αγιά και άλλων πέντε τεχνιτών, που αναφέρονται σε Ευαγγέλια του 18ου αιώνα. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι υπήρχε στο Μεταξοχώρι μια οργανωμένη δραστηριότητα μεταλλοτεχνίας, άγνωστη μέχρι σήμερα, παράλληλα με τη γνωστή κατεργασία του μεταξιού και την υφαντουργία. Το εργαστήριο αυτό ικανοποιούσε τις μεγάλες ανάγκες της τοπικής εκκλησίας, αφού είναι γνωστό ότι τον 17ο αιώνα παρατηρείται μεγάλη ανακαινιστική δραστηριότητα στους ναούς της ευρύτερης περιοχής.

»Ιδιαίτερα τα έργα του Δήμου, με την άριστη τεχνική και την ισορροπημένη κατανομή των διακοσμητικών στοιχείων αποτελούν αληθινά κομψοτεχνήματα και δεν αποκλείεται η έρευνα να εντοπίσει έργα του και σε απομακρυσμένες περιοχές, όπου θα ταξίδευαν μαζί με τα προϊόντα της τοπικής βιοτεχνίας. Η τεχνική με τα χυτά επίχρυσα πλακίδια που καρφώνονται στην ξύλινη στάχωση, απαντά και σε άλλα εργαστήρια του 17ου αιώνα. Το σήμα κατατεθέν του Δήμου αποτελεί ο δικέφαλος αετός, που τοποθετείται πάντα κάτω από τη Σταύρωση και συμβόλιζε στους συγχρόνους του την ανάμνηση της Χαμένης Βασιλείας, καθώς επίσης και ο τρόπος τοποθέτησης των χερουβείμ γύρω από το κεντρικό θέμα. Αλλά αυτό που απογειώνει κυριολεκτικά τα έργα του είναι η λεπτομερής τεχνική των συρματερών κοσμημάτων που καλύπτουν όλο το βάθος της σύνθεσης και προβάλλονται πάνω σε πολύχρωμα σμάλτα και ένθετα πετράδια, μια τεχνική που έρχεται από το Βυζάντιο. Τα πολυτελή υλικά που χρησιμοποιούνται και η ποικιλία των τεχνικών κατασκευής καθιστούν αυτά τα έργα μοναδικά και αντανακλούν την οικονομική επιφάνεια της κοινωνίας της Αγιάς στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα».

Εργαστήρια ξυλογλυπτικής

Κορυφαία έργα τέχνης, κρίνεται ότι φιλοτέχνησαν και «τρυποξυλάδες» εργαστηρίων ξυλόγλυπτων στην περιοχή και ειδικότερα σε δύο γνωστά εργαστήρια που λειτούργησαν το ένα στην Αγιά και το άλλο στο Μεγαλόβρυσο (Νιβόλιανη).

Όσον αφορά αυτό στο Μεγαλόβρυσο, η κ. Σδρόλια αναφέρει ότι: «Το πρωιμότερο των έργων που βρέθηκαν και φιλοτεχνήθηκε στο εργαστήριο, είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Ιεράς Μονής Παναγίας, στο Μεταξοχώρι που χρονολογείται το 1794. Ειδικευμένοι ξυλογλύπτες —μεταξύ αυτών παρουσιάζονται τα ονόματα Κωνσταντής και Δημήτρης— δημιούργησαν μοναδικά έργα τέχνης, σε πολλούς ναούς (τέμπλα κι άλλα ξυλόγλυπτα αντικείμενα), που ξεχωρίζουν για τη λεπτομέρειά τους, τα φυτικά κοσμήματα και τις σπάνιες εκκλησιαστικές σκηνές. Για παράδειγμα στο συγκεκριμένο τέμπλο υπάρχει το θέμα της εκδίωξης από το Παράδεισο, το οποίο ναι μεν δεν συναντάται συχνά, αλλά παράλληλα διαπιστώνεται ότι είναι και από τις καλύτερες εκτελέσεις σε ξυλόγλυπτο».

Όσον αφορά στο εργαστήριο ξυλογλυπτικής στην Αγιά, η κ. Σδρόλια αναφέρει ότι δημιουργούσε μόνο τέμπλα ναών και σήμερα έχουν βρεθεί οκτώ έργα του μεταξύ άλλων και στην Μονή Παντελεήμονα της Αγιάς (1579). Ξεχωρίζει η πρωτοτυπία των έργων του και συγκεκριμένα οι δημιουργίες του με ζωγραφιστό ξύλο και ξυλόγλυπτα τμήματα πάνω από εικόνες. Επίσης στα θέματά του διαπιστώνεται συνδυασμός θεολογικών συμβόλων με μορφές της οθωμανικής διακοσμητικής, γεγονός που σημαίνει ότι πιθανόν οι μάστορές του να ταξίδεψαν σε άλλους τόπους και να μετέφεραν αυτές τις επιρροές στην τέχνη τους.