Ψηλός και επιβλητικός, ο νεαρός χάλκινος άνδρας που προβάλλει διαγώνια το δεξί του χέρι σαν να κρατάει ένα αντικείμενο — Απόλλωνας, «Λόγιος» Ερμής ή Ηρακλής, τι σημασία έχει, είναι φανερό ότι πρωταγωνιστεί στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Ο Έφηβος των Αντικυθήρων μοιάζει να δίνει το πρόσταγμα σε αυτό το παραμύθι που ξετυλίγεται στο πρώτο μουσείο της χώρας αποκαλύπτοντας τα μυστικά και τους θησαυρούς ενός πολύτιμου φορτίου. Του διάσημου ναυαγίου των Αντικυθήρων (75-50 π.Χ.) που εντόπισαν Σύμιοι σφουγγαράδες στις βορειοανατολικές ακτές των Αντικυθήρων το 1900.

Και αν κάποια από τα ευρήματα που ανελκύστηκαν τότε είχαν το προνόμιο να εκτεθούν ξεχωριστά, για πρώτη φορά συναντιούνται τώρα όλα μαζί σε δύο μεγάλες αίθουσες «μιλώντας μας» για όσα πέρασαν. Για την τέχνη, το εμπόριο, τη διακίνηση των καλλιτεχνημάτων στον δικό τους καιρό, το μεγάλο ταξίδι, το ναυάγιο και τις περιπέτειες ανέλκυσης αιώνες αργότερα. Τις πρώτες έρευνες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και το Βασιλικό Ναυτικό και ύστερα τη δεύτερη προσπάθεια το 1976 με τη βοήθεια του Ζακ Ιβ Κουστό και της φημισμένης «Καλυψώς» του. Χάλκινα αγάλματα, μοναδικά γλυπτά, πολυτελή γυάλινα σκεύη, αγγεία, χρυσά κοσμήματα ακόμη και ανθρώπινα οστά, μέρος όλα ενός πολύτιμου φορτίου, μαζί με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Οι μαρμάρινοι δαίμονες

Το «Ναυάγιο των Αντικυθήρων» είναι η πιο εντυπωσιακή περιοδική έκθεση δημόσιου μουσείου την τελευταία δεκαετία. Με άποψη, αισθητική, επιστημονική κατάρτιση και κυρίως συναίσθημα, κλέβει τις καρδιές των επισκεπτών της, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις μας για την αρχαία ελληνική τεχνολογία, το γούστο των παραγγελιοδοτών της εποχής και τις προτιμήσεις των αγοραστών, φωτίζοντας συγχρόνως το φαινόμενο της εμπορίας έργων τέχνης, της πρώτης στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού.

Όσο ο επισκέπτης αναρωτιέται βλέποντας τις πιθανές διαδρομές στον χάρτη από πού ξεκίνησε το σκαρί στα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα, τότε που ανθούσαν οι θαλάσσιες εμπορικές συναλλαγές και η μεταφορά έργων τέχνης από την ανατολική Μεσόγειο προς την Ιταλία, τα επιφωνήματα θαυμασμού των μαθητών του Δημοτικού σε προετοιμάζουν για κάτι ξεχωριστό. Τα νομίσματα που ανελκύστηκαν το 1976 σε μάζες με προϊόντα της θάλασσας, το τμήμα ενός μαδεριού από το εξωτερικό κέλυφος πλοίου της εποχής, αλλά και διάφορα εξαρτήματά του, μας ξεναγούν με τη βοήθεια της φαντασίας στον δικό μας… «Τιτανικό». Το πρώτο αρχαίο ναυάγιο από το οποίο συλλέχθηκαν ανθρώπινα οστά, ενός άνδρα 25 ετών, μιας ενήλικης γυναίκας και πιθανόν ενός 15χρονου.

Αν τα χρυσά κοσμήματα, όπως το ζευγάρι χρυσών ενωτίων (σκουλαρίκια) του 2ου-1ου αι. π.Χ., αποσπούν τον γυναικείο θαυμασμό ακόμη κι αν προέρχεται από μικρές μαθήτριες, τα αγαλματίδια αθλητών (ξεχωρίζει ο πυγμάχος με τους ιμάντες στα χέρια) και ειδικά τα πολυτελή γυάλινα σκεύη σαν τον υπέροχο σκύφο με τα φύλλα ελιάς που προοριζόταν για τις αγορές της Ρώμης, κερδίζουν το ενδιαφέρον του προσεκτικού κοινού.

Ο ειδικός φωτισμός, μια τεράστια φωτογραφία, τα χρώματα, οι οξυπύθμενοι αμφορείς μαζί με έναν μαρμάρινο κορμό αλόγου και διάφορα χάλκινα ευρήματα βυθισμένα στην άμμο δημιουργούν την αίσθηση ενός πλούσιου βυθού στη διπλανή αίθουσα. Αλλά τίποτα δεν είναι σαν τους βασανισμένους «δαίμονες» που υψώνονται ανάμεσά μας κόβοντας τις ανάσες. «Τι έπαθαν;», ρωτάει με αγωνία ο πιτσιρικάς τη δασκάλα και πριν εκείνη απαντήσει, τον προσγειώνει η γυναικεία σκληρότητα της συμμαθήτριάς του: «Αρχαία ζόμπι, δεν βλέπεις;».

Η λάσπη του βυθού διατήρησε τη διαυγή όψη του παριανού μαρμάρου μόνο στα σημεία που έκρυβε, ενώ το νερό και οι μικροοργανισμοί παραμόρφωσαν την ομορφιά κάνοντάς τους να μοιάζουν σαν δαίμονες από εφιάλτη.

Κάποιοι από αυτούς έστεκαν χρόνια στο αίθριο του μουσείου αλλά κανείς μας δεν τους έδινε σημασία. Τώρα συγκεντρωμένοι στην πιο εντυπωσιακή αίθουσα της έκθεσης παίρνουν… το αίμα τους πίσω. Το άγαλμα του αγοριού συγκινεί τους πιτσιρικάδες ενώ ο Ερμής με το όμορφο πρόσωπο και το «φαγωμένο» σώμα στέκεται λυπημένος και πρωταγωνιστής. Όπως οι ομηρικοί ήρωες, καλλιτεχνικές δημιουργίες των ύστερων ελληνιστικών χρόνων, χωρίς προηγούμενο στην ελληνική τέχνη.

Περιήγηση 3D

Με την ενότητα του Μηχανισμού ολοκληρώνεται η έκθεση από την οποία όλοι φεύγουν ευχαριστημένοι. Πλούσια διαδραστικά μέσα, εποπτικό υλικό, γυαλιά 3D και στη μέση το αστρονομικό όργανο με τους οδοντωτούς τροχούς, τις κλίμακες, τους άξονες και τους δείκτες. Ο αρχαιότερος πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής με τον οποίο προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης, ίσως και των πέντε γνωστών στην αρχαιότητα πλανητών. Τα 82 θραύσματα που σώζονται και όλες αυτές οι πληροφορίες τριγύρω, μοιραία, προσγειώνουν στο σήμερα. Ίσως ο θορυβώδης θαυμασμός γι’ αυτόν τον έξυπνο πρώτο μηχανικό υπολογιστή. Όμως η σκέψη τρέχει στους δαίμονες, την έκπληξη της έκθεσης. «Δεν χορταίνεις να βλέπεις», κλέβω τα λόγια της 9χρονης Μυρσίνης από το βιβλίο των επισκεπτών. Αλλά και την ενήλικη παρατήρηση πάνω από τα αρχικά Δ.Τ.: «Μας χρειαζόταν μια τέτοια εμπειρία για να ανακτήσουμε το πεσμένο ηθικό». Και ύστερα, αμέτρητες σελίδες επαίνων σε διάφορες γλώσσες που γεμίζουν με αισιοδοξία το πρωινό στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

«Η επέκταση παραμένει εφικτή»

Όπως και να ‘ναι, το ηθικό ανεβαίνει όταν τα βλέπεις όλα αυτά. Ουρές έξω από την αίθουσα περιοδικών εκθέσεων, ενθουσιασμός, ανταπόκριση. Μια καλή διοργάνωση σε ένα δημόσιο μουσείο. Ειδικά όταν μαθαίνεις ότι η έκθεση δεν κόστισε πολλά. «Δεν είχαμε δάνεια από άλλα μουσεία (με εξαίρεση την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και το Νομισματικό Μουσείο) για να μας πιέζει το κόστος μεταφοράς και ασφάλισης. Η έκθεση αυτή καθεαυτήν κόστισε περίπου 180.000 ευρώ τα οποία έδωσε η ελβετική ωρολογοποιία Hublot». Αλλά και μια σειρά άλλων χορηγών που βοήθησαν για να υλοποιηθεί.

«Μια έκθεση που διηγείται πολλές ιστορίες». Κάποιες έμειναν στον βυθό. Μαζί με τα ευρήματα που δεν ανελκύστηκαν. «Βλέπετε, δίπλα από εκεί που εντοπίστηκε το αρχαίο ναυάγιο, υπάρχει μεγάλο βάραθρο στο οποίο έπεσαν πολλά αντικείμενα. Μάλιστα έχουμε και αφηγήσεις από την πρώτη ανέλκυση που έγινε με τη βοήθεια του Βασιλικού Ναυτικού. Συγκεκριμένα, για ένα από τα τέσσερα άλογα του τεθρίππου το οποίο, δεμένο γερά με σχοινιά, ανέβαζαν σιγά σιγά με τον γερανό που υπήρχε στη φορτηγίδα. Το βάρος του, όμως, ανάγκασε τα μέλη της αποστολής να κόψουν τα σχοινιά για να μην ανατραπεί ο γερανός. Έτσι χάθηκε στο βάραθρο». Μια έρευνα τότε ήταν δύσκολη υπόθεση. Σήμερα η τεχνολογία και τα ειδικά ρομπότ ξεπερνούν τέτοια εμπόδια.

Με αυτή τη διοργάνωση κλείνει την καριέρα του —λόγω συνταξιοδότησης— στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ο Νικόλαος Καλτσάς. Με μια εντυπωσιακή περιοδική έκθεση άλλωστε —την «Εύθραυστη πολυτέλεια»— ξεκίνησε ως διευθυντής το 2002. «Έχω πολλά στον νου μου», λέει για το μέλλον. «Μελέτη, συγγραφή και τη συνέχεια τουλάχιστον για μία πενταετία της ανασκαφής κοντά στη Ναύπακτο».

Δεν πρόλαβε βέβαια την επέκταση του πρώτου μουσείου της χώρας, ένα έργο για το οποίο φλυάρησαν πολλοί. Ανέφικτο σχέδιο χωρίς προοπτική στους καιρούς της δυσκολίας; «Είναι εφικτό, άλλωστε εγκρίθηκε το 2008 το κτιριολογικό πρόγραμμα από το ΚΑΣ». Ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός δεν έγινε κι ας δόθηκαν λεπτομερείς προδιαγραφές. «Το πρόβλημα ήταν οικονομικό. Χρειάζονταν 50 εκατ. ευρώ για την ολοκλήρωση του έργου μαζί με τις εκθέσεις. Δυστυχώς δεν προχώρησε. Επέκταση του μουσείου σημαίνει εξυγίανση της περιοχής».