Το όνομά του σπάνια απαντάται σε αρχαίες πηγές. Ωστόσο, το γειτονικό νησάκι της Πάρου, Πρεπέσινθος κατά την αρχαιότητα και Δεσποτικό σήμερα, είχε λαμπρά οικοδομήματα.

Η Πάρος, μία από τις λαμπρότερες ελληνικές πόλεις, είχε ιδρύσει στο Δεσποτικό ένα μεγάλο ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα, που γνώρισε σημαντική ακμή τον 6ο και τον 5ο αιώνα π.Χ.

« Έχουν ανασκαφεί έντεκα κτίρια και στην άκρη της χερσονήσου διακρίνονται διάφορα άλλα κτίσματα, όπως ένας κυκλικός πύργος, που δεν έχουν ακόμα ανασκαφεί», είπε σε ομιλία του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος.

«Σε αυτά πρέπει να προστεθούν τα πέντε κτίρια στο Τσιμηντήρι που στην αρχαιότητα θα ανήκαν στο ιερό. Το ιερό γνώρισε μεγάλη ακμή στην Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο.

Τον πυρήνα του αποτελεί το λεγόμενο Βόρειο Τέμενος, δηλαδή ο λατρευτικός περίβολος, που περιλαμβάνει τρία κτίρια. Το λεγόμενο Νότιο Συγκρότημα έχει δύο κτιριακές ενότητες, ενώ έξω από τον λατρευτικό περίβολο βρίσκονταν άλλα βοηθητικά κτίρια για τις ανάγκες του ιερατείου και των επισκεπτών.

Η κατεξοχήν λατρευόμενη θεότητα ήταν ο Απόλλωνας, σύμφωνα με πολλά ενεπίγραφα τμήματα αγγείων του 6ου και 5ου αι.π.Χ., στα οποία αναγράφεται με εγχάραξη το όνομα ή τα αρχικά του θεού. Στην κλασική περίοδο (5ος-4ος αι. π.Χ.) λατρευόταν στο ιερό και η θεά Εστία με το επίθετο Ισθμία.

Σημαντικά είναι τα κινητά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν ακέραιες οκτώσχημες πόρπες από ελεφαντοστό, παρόμοιες με αυτές που έχουν βρεθεί στα ιερά της Εφέσου, της Σίφνου, της Δήλου και της Κύθνου και τρεις ελεφαντοστέινοι δίσκοι, παρόμοιοι με έναν από το Δήλιο της Πάρου.

Το αβγό

Ιδιαίτερο εύρημα, όπως είπε ο ανασκαφέας, είναι το αβγό στρουθοκαμήλου που βρέθηκε κομματιασμένο ανάμεσα στις πλάκες του δαπέδου.

«Κατά τον 7ο αι. π.Χ. παρόμοια αβγά συναντώνται σε πολλά ιερά του Αιγαίου. Μάλιστα, ακόμα και σήμερα οι ναυτικοί συνηθίζουν να αφιερώνουν αβγά στρουθοκαμήλου στις εκκλησίες», σημείωσε ο κ. Κουράγιος.

Άλλο σημαντικό εύρημα είναι το άνω τμήμα δαιδαλικού ειδωλίου γυναικείας μορφής. Σώζεται από τη μέση και πάνω με το κεφάλι, συνολικού ύψους 0,25 μ. Χρονολογείται γύρω στο 675-650 π.Χ. και ταυτίζεται με το πρωιμότερο λατρευτικό είδωλο του ιερού. Ίσως αναπαριστά τον Απόλλωνα ή τη δίδυμη αδελφή του την Άρτεμη.

Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα το ιερό έπαψε να λειτουργεί. Πάνω σε τμήμα του λατρευτικού Κτιρίου Α κατασκευάστηκε σε διάφορες φάσεις κτιριακό συγκρότημα αποτελούμενο από μονόχωρα δωμάτια.

Έγιναν πολλές μετασκευές και επεκτάσεις στην Υστεροβυζαντινή περίοδο, μέχρι και τον 17ο αιώνα, όταν και καταστράφηκε ολοσχερώς από πειρατές.