Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης των Ιωαννίνων, το εβραϊκό νεκροταφείο, χαρακτηρίστηκε ιστορικός τόπος, κατά τη χτεσινή συνεδρίαση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού. Με την απόφαση αυτή αναδεικνύεται η σημασία του χώρου αυτού, ενώ παράλληλα έρχεται ως απάντηση σε όσους κατά καιρούς τον έχουν βανδαλίσει.

«Για μας είναι μια θετική εξέλιξη αφού η απόφαση αυτή προασπίζει το εβραϊκό νεκροταφείο και το σηματοδοτεί σαν έναν χώρο όπου διαφαίνεται η μακρόχρονη παρουσία της εβραϊκής κοινότητας στην πόλη», τονίζει στον «Ηπειρωτικό Αγώνα» ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων και δημοτικός σύμβουλος Μωυσής Ελισάφ.

Τον σχετικό φάκελο στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων συνόδευαν και πολλά στοιχεία απόδειξης της ιστορικότητας του νεκροταφείου. Τον τελευταίο χρόνο, η Ισραηλιτική Κοινότητα σε συνεργασία με αρχαιολόγους του Ισραήλ έκανε εκτεταμένη έρευνα στον χώρο. Στο νεκροταφείο, υπήρχαν κάποιοι παλιοί τάφοι πάνω στους οποίους αναγράφονταν ημερομηνίες αλλά δεν ήταν εύκολο να διαβαστούν. Κι αυτό όχι μόνο εξαιτίας της φθοράς αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι οι ημερομηνίες ήταν γραμμένες με εβραϊκά γράμματα. Οι αρχαιολόγοι από το Ισραήλ κατάφεραν να τα μεταφράσουν. Οι τάφοι αυτοί είναι του 15ου αιώνα με τον παλιότερο να χρονολογείται το 1426. Η ύπαρξη αυτών των τάφων υποδεικνύει ότι στην περιοχή υπήρχε παλιότερο εβραϊκό νεκροταφείο, καθώς στην πινακίδα έξω από τον χώρο αναγράφεται η ημερομηνία 1830. Οι περισσότεροι τάφοι πάντως χρονολογούνται από το 1866 έως το 1940.

Όσον αφορά τον χαρακτηρισμό του ιστορικού τόπου, αυτός δεν αφορά όλο το νεκροταφείο, αλλά το βορειοανατολικό τμήμα, εκεί που είναι οι παλιοί τάφοι. Το υπόλοιπο κομμάτι, όπου γίνονται σήμερα οι ταφές, δεν χαρακτηρίστηκε. Αν χαρακτηριζόταν, η Ισραηλιτική Κοινότητα θα χρειαζόταν άδεια από το υπουργείο Πολιτισμού για οποιαδήποτε ταφή, δημιουργώντας πρακτικά προβλήματα.

Η απόφαση λοιπόν του χαρακτηρισμού ήταν αναμενόμενη, αν και άργησε λίγο. Εξάλλου το ίδιο το υπουργείο Πολιτισμού ήταν αυτό που το 2008 κίνησε τη διαδικασία για την απόδοση του χαρακτηρισμού του ιστορικού τόπου, η οποία αποτέλεσε ταυτόχρονα έναν τρόπο άμυνας απέναντι στους βανδαλισμούς και σε όσους έχουν επιλεκτική μνήμη. Και η ίδια πόλη, όμως, εκείνη την εποχή ανέπτυξε τις άμυνές της, με μια συμβολική πράξη, Δεκάδες Γιαννιώτες «αγκάλιασαν» το νεκροταφείο Ιωαννίνων στις 18 Δεκεμβρίου του 2009 και υπενθύμισαν με αυτόν τον τρόπο την ιστορία και τον πολιτισμό της πόλης.

Ο πιο δύσκολος αγώνας πάντως που έδωσε η Ισραηλιτική Κοινότητα για αυτόν τον χώρο, ήταν να τον κατοχυρώσει ως εβραϊκό νεκροταφείο γενικότερα. Μετά τον πόλεμο, οι διάφορες δημοτικές αρχές έβλεπαν τον χώρο ως «φιλέτο» για διάφορες δράσεις, μέχρι και για νοσοκομείο. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 ξεκίνησαν δίκες κατά της Κοινότητας με ενάγοντα το Ελληνικό Δημόσιο, που διεκδικούσε τον χώρο. Κι όλα αυτά επειδή δεν υπήρχαν τίτλοι ιδιοκτησίας… από τα βάθη του χρόνου. Οι δίκες τελικά τελείωσαν με ερημοδικία του Ελληνικού Δημοσίου τη δεκαετία του ’80. Εκείνη τη δεκαετία άρχισαν ενέργειες για παραχώρηση χώρου ταφής των Εβραίων στο νεκροταφείο του Αγίου Νικολάου Κοπάνων. Οι ενέργειες αυτές ποτέ δεν τελεσφόρησαν. Το 1988 επί δημαρχίας Φίλιππα Φίλιου έγινε συμφωνία σύμφωνα με την οποία ο Δήμος αποδέχτηκε την κυριότητα της Ισραηλιτικής Κοινότητας όπως και να καθαρίζει τον χώρο, με αντάλλαγμα την παραχώρηση εκ μέρους της Κοινότητας διπλανής έκτασης για τη δημιουργία πάρκου (το σημερινό πάρκο Ούλοφ Πάλμε). Το πάρκο έγινε αλλά ξαφνικά διαπιστώθηκε ότι στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της πόλης είχε «περαστεί» ο χώρος του νεκροταφείου ως κοινόχρηστος, προορισμένος για σχολεία. Χρειάστηκαν πάνω από 10 χρόνια για να γίνει τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της περιοχής, με τη δημοτική αρχή Νίκου Γκόντα να επιχειρεί να το χαρακτηρίσει άλσος, υπό την πίεση περιοίκων.

Η όλη υπόθεση, μετά από δεκαετίες, έκλεισε οριστικά στις 4 Αυγούστου του 2009 με τη δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της τροποποίησης του ρυμοτομικού σχεδίου: «Αποφασίζουμε τη διατήρηση του οριοθετημένου χώρου του Εβραϊκού Νεκροταφείου όπως είναι διαμορφωμένος σήμερα με μόνιμη λιθόχτιστη περίφραξη, ως “χώρου λατρείας, διατηρητέου μνημείου, εβραϊκού νεκροταφείου’, καταργώντας κάθε ρυμοτομία επ’ αυτού, διότι ολόκληρη η έκταση του Ισραηλιτικού Νεκροταφείου όπως οριοθετείται σήμερα ανήκει ως πράγμα θρησκευτικών σκοπών (νεκροταφείο και χώρος λατρείας των Ισραηλιτών) στα εκτός συναλλαγής και αναπαλλοτρίωτα πράγματα».

Μέσα σε μια τριετία δηλαδή, και μετά από αγώνες δεκαετιών, το εβραϊκό νεκροταφείο έγινε μνημείο και ιστορικός τόπος. Οι τοπικοί φορείς, αν και με κάποιες παλινωδίες, και το υπουργείο Πολιτισμού το προστάτεψαν, γνωρίζοντας ότι έτσι προστατεύουν και την ιστορία της πόλης. Το θέμα πια είναι πώς θα το προστατέψουν από τον αντισημιτισμό.