Ξεσκόνισε τα καλά της βιβλία και τα έβαλε στις βιτρίνες. Έπλυνε τις σκάλες, ξεχορτάριασε τον κήπο, άναψε τα φώτα, έστειλε προσκλήσεις και περίμενε. Κάποιοι πήγαν από σεβασμό, η γηραιά κυρία του μεγαλόπρεπου μεγάρου στην οδό Πανεπιστημίου ήταν, έλεγαν, απόγονος του Καποδίστρια. Άλλοι πήγαν από περιέργεια, για να ανέβουν τη διπλή αναγεννησιακή κλίμακα και να δουν το εσωτερικό του σπιτιού της.

Με τα χρόνια ένας μύθος είχε αναπτυχθεί γύρω από το όνομά της. Έλεγαν πως τη μεγάλη σάλα στήριζαν υπέρκαλλοι ιωνικοί κίονες, πως τα μαντεμένια ράφια της είχε σχεδιάσει ο Τσίλλερ και πως τα υπόγειά της ήταν γεμάτα βιβλία, γάτες και ποντίκια. Έλεγαν πως οι θησαυροί της ήταν ανεκτίμητοι, αλλά εκείνη δεν ήξερε τι είχε. Κάποιοι έλεγαν μάλιστα πως είχε από χρόνια πεθάνει…

Ζαρωμένη εδώ και χρόνια στο νεοκλασικό της καύκαλο, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος είχε παραιτηθεί από τις ευθύνες της και οι Έλληνες είχαμε παραιτηθεί από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Τους τελευταίους μήνες όμως παρατηρούνται αλλαγές. Η Βιβλιοθήκη άνοιξε τις πύλες της και το κεντρικό αναγνωστήριο φιλοξένησε διαλέξεις, συνέδρια, λογοτεχνικές εκδηλώσεις και μια μεγάλη χριστουγεννιάτικη γιορτή για τα παιδιά, με προσέλευση που έφθασε τα 300 άτομα.

Μόνο τον Μάρτιο έγιναν τέσσερις εκδηλώσεις. Τυπώθηκε για πρώτη φορά ημερολόγιο και οι θησαυροί της Βιβλιοθήκης εκτέθηκαν σε προθήκες και παρουσιάστηκαν στο κοινό. Είναι κινήσεις πρωτάκουστες για την Εθνική Βιβλιοθήκη, οι οποίες εντάσσονται στην πολιτική εξωστρέφειας που υιοθετεί το νέο Εφορευτικό Συμβούλιο που διορίστηκε τον περασμένο Ιούλιο.

«Δεν θέλουμε η Βιβλιοθήκη να αποτελεί ένα ησυχαστήριο βιβλίων και τόπο συνάθροισης ολίγων και ερευνητών αλλά να γίνει εντευκτήριο στο οποίο θα προσέρχονται όλοι οι Έλληνες πολίτες. Φιλοσοφία της νέας διοίκησης είναι η εξωστρέφεια και η σύνδεση της Εθνικής Βιβλιοθήκης με την κοινωνία», λέει στο «Βήμα» η αναπληρώτρια γενική διευθύντρια Τόνια Αράχωβα. «Κάτι δεν υφίσταται αν δεν το ξέρουμε. Οι θησαυροί της Εθνικής Βιβλιοθήκης υφίστανται ως τεκμήρια, όταν όμως δεν κοινωνούνται στον Έλληνα πολίτη, όταν το παιδί δεν γνωρίζει ότι είναι πολύ φυσιολογικό να επισκέπτεται την Εθνική Βιβλιοθήκη, η Βιβλιοθήκη είναι αποκομμένη. Γι’ αυτό προσπαθούμε να δημιουργήσουμε γέφυρες».

Χορηγίες, δωρεές… και προβλήματα

Το μήνυμα «Η Εθνική Βιβλιοθήκη είναι εδώ» φαίνεται πως βρήκε ευήκοους αποδέκτες. Οι χρήστες της Βιβλιοθήκης έφθασαν τον Ιανουάριο τα 103 άτομα, διπλάσιοι από τον αντίστοιχο μήνα του περασμένου έτους. Στις υπηρεσίες της όμως παραμένει ακόμη πίσω, ακόμη και στις αυτονόητες απαιτήσεις της έρευνας. Με μόλις επτά υπολογιστές είναι εφοδιασμένο το κεντρικό αναγνωστήριο των 86 θέσεων.

«Τρεις επιπλέον έχουν ειδικό εξοπλισμό για άτομα με ειδικές ανάγκες», επισημαίνει η αναπληρώτρια διευθύντρια. Οι χρήστες μπορούν να προσέρχονται με τους φορητούς υπολογιστές τους, όμως Wi-Fi σύνδεση με το Διαδίκτυο δεν παρέχεται στη σάλα, «δεν τη σηκώνει το απηρχαιωμένο ηλεκτρολογικό δίκτυο».

Η σαθρή και επικίνδυνη κατάσταση του ηλεκτρολογικού δικτύου του ιστορικού κτιρίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης είναι κοινή γνώση δεκαετιών. Πότε επιτέλους θα αποκατασταθεί; Η εκπόνηση ολοκληρωμένης μελέτης και η αποκατάστασή του εκτιμώνται στα 500.000 ευρώ και χρήματα δεν υπάρχουν. «Έκκληση στην ευεργεσία των Ελλήνων» απευθύνει ο Χαράλαμπος Μουτσόπουλος, ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του νέου Εφορευτικού Συμβουλίου, και ζητεί «να αναζωογονηθεί το γονίδιο της φιλοπατρίας και της δωρεάς».

Βεβαίως μόνο στερημένη δεν υπήρξε η Εθνική Βιβλιοθήκη στην ιστορία της. Οι ομογενείς αδελφοί Βαλλιάνοι την προίκισαν το 1884 με μια γερή δωρεά για την κατασκευή του κτιρίου της Πανεπιστημίου από τον Θεόφιλο Χάνσεν. Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» θα της παραχωρήσει το 2015 ένα υπερσύγχρονο κτίριο, διά χειρός του φημισμένου Ρένζο Πιάνο, στο Κέντρο Πολιτισμού που σχεδιάζει στο Φαληρικό Δέλτα. Με χορηγίες και δωρεές έγιναν οι πρόσφατες εργασίες συντήρησης και απογραφής στο ιστορικό κτίριο. Φωταγωγήθηκε, καθαρίστηκαν η σκέπη του αναγνωστηρίου και τα μάρμαρα της εισόδου, αγοράστηκε ηλεκτρονικός εξοπλισμός και καθίσματα για εκδηλώσεις. Απαγορεύθηκε η άναρχη στάθμευση οχημάτων στο μικρό πάρκο πίσω από τη Βιβλιοθήκη και οι «Atenistas» ανέλαβαν εθελοντικά την αναμόρφωσή του. Έργα τέχνης και μουσειακά έπιπλα φωτογραφήθηκαν και καταλογογραφήθηκαν.

Αχαρτογράφητος θησαυρός

Τα βιβλία, η περιουσία της Βιβλιοθήκης, δεν είχαν την ίδια τύχη. Σκάνδαλο παραμένει το πώς και το γιατί επί περισσότερο από έναν αιώνα τώρα δεν υπάρχει ένα αξιόπιστο σύστημα καταγραφής του πλούτου της λεγόμενης κιβωτού της ελληνικής γνώσης, ένας πάγιος κατάλογος. Την έλλειψή του επεσήμαινε ως ένα από τα «βιβλιοφάγα έλκη εξ ων αδύνατος αποβαίνει η ανάρρωσις της βιβλιοθήκης» ο έφορός της Εμμανουήλ Ροΐδης σε έκθεσή του ήδη το 1880.

Αχαρτογράφητος, ο βιβλιακός θησαυρός της Εθνικής Βιβλιοθήκης εκτιμάται μεταξύ 700.000 και 1.500.000 τόμων και θα πρέπει να έχει απογραφεί πριν από τη μετακόμιση στο νέο κτίριο. Το κόστος της καταγραφής και της ηλεκτρονικής σήμανσης των τεκμηρίων, αναλόγως του πλήθους τους, ενδέχεται να ξεπεράσει το 1,5 εκατ. ευρώ. Θα δεχθεί το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» να αναλάβει και αυτή τη δαπάνη; Το Εφορευτικό Συμβούλιο της Εθνικής Βιβλιοθήκης ευελπιστεί.

Σε καλύτερη κατάσταση είναι το Τμήμα Χειρογράφων. Οι 4.500 χειρόγραφοι περγαμηνοί και χαρτώοι κώδικες έχουν καταλογογραφηθεί, οι κατάλογοι έχουν ψηφιοποιηθεί και έχουν αναρτηθεί στο Διαδίκτυο. Περίπου το 15% του συνόλου των χειρογράφων ψηφιοποιήθηκε με συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Κάνοντας χρήση του αποκτηθέντος εξοπλισμού, το τμήμα ικανοποιεί τώρα αιτήματα ψηφιοποίησης κατά παραγγελία, πράγμα που σημαίνει ότι ο όγκος του ψηφιοποιημένου υλικού διαρκώς αυξάνεται.

Τι γίνεται όμως με το σύνολο των αποκτημάτων της Βιβλιοθήκης που περιμένει στη σειρά; «Είμαστε σε καλό δρόμο, ώστε μεγάλος διεθνής οργανισμός να αναλάβει να ψηφιοποιήσει δωρεάν, χωρίς ανταποδοτικά οφέλη, τους πνευματικούς θησαυρούς της Βιβλιοθήκης», απαντά ο κ. Μουτσόπουλος.

Ψηφιοποιήσεις, προσωπικό και κονδύλια

Μέσα στο επόμενο δεκαπενθήμερο θα λειτουργήσει στο Διαδίκτυο η νέα σύγχρονη ηλεκτρονική πύλη της Βιβλιοθήκης, την οποία έχει σχεδιάσει η επιστημονική ομάδα του εφόρου Γιάννη Ιωαννίδη, καθηγητή Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επίσης, θα ικανοποιηθεί επιτέλους μια κύρια αποστολή της βιβλιοθήκης, η έκδοση της Εθνικής Βιβλιογραφίας, που είχε σταματήσει στο έτος 2000. «Δεσμευόμαστε», λέει η αναπληρώτρια διευθύντρια Τόνια Αράχωβα, «ότι μέσα στο καλοκαίρι θα εκδοθεί σε CD η Εθνική Βιβλιογραφία για τα έτη 2000-2007».

Ευχάριστα τα νέα για την Εθνική Βιβλιοθήκη. Μπορεί όμως να υλοποιήσει τα σχέδιά της; Με τον ενισχυμένο προϋπολογισμό των 650.000 ευρώ του περασμένου χρόνου «αποπληρώσαμε εκκρεμούσες οφειλές από το 2007 και κατορθώσαμε να κλείσουμε το οικονομικό έτος 2011 με μικρό πλεόνασμα», λέει ο πρόεδρος του εφορευτικού συμβουλίου Χαράλαμπος Μουτσόπουλος, ο οποίος διαπραγματεύεται με το υπουργείο Παιδείας τον σημαντικά μειωμένο προϋπολογισμό του 2012. Τουλάχιστον 600.000 ευρώ τον χρόνο χρειάζεται η βιβλιοθήκη για την εξυπηρέτηση του δανείου και των λειτουργικών εξόδων του κτιρίου που έχει αγοράσει στον Βοτανικό και τα έξοδα του Βαλλιάνειου. Για να αυξηθούν οι πόροι της εξετάζονται συμπληρωματικά διάφορες λύσεις: να επιβληθεί μικρή χρέωση για τη χορήγηση ISBN και τις υπηρεσίες ψηφιοποίησης που παρέχονται κατά παραγγελία, να αναζητηθούν συνδρομητές και νέοι χορηγοί.

Ανάπτυξη πάντως δεν επιτυγχάνεται χωρίς διοικητική αναδιάρθρωση, λένε όσοι παρατηρούν την ιστορία της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Αργοκίνητη, νωθρή, συντηρητική και φοβική, εσωστρεφής, αφιλόξενη και δυσλειτουργικά γραφειοκρατική, η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη που ίδρυσε ο Καποδίστριας το 1829 βρισκόταν πάντοτε στο έλεος αδιάφορων πολιτικών και στενόμυαλων και κουρασμένων δημοσίων υπαλλήλων. Μέρος του προσωπικού αντιδρά τώρα έντονα στις πρωτοβουλίες εξωστρέφειας του εφορευτικού συμβουλίου. Η αναπληρώτρια διευθύντρια περιορίζεται να πει ότι «σημαντική μερίδα συμμετέχει και στηρίζει» και τονίζει τους αριθμούς: 53 είναι οι μόνιμοι υπάλληλοι της ΕΒΕ και 22 αποσπασμένοι εκπαιδευτικοί ενώ η μελέτη του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» απαιτεί, με τα εγκαίνια στο νέο κτίριο, 140 άτομα για την εύρυθμη λειτουργία της βιβλιοθήκης.

Ήταν κάποτε ένα «τέρας» που δημοσιογράφοι, υπουργοί και έφοροι χαρακτήριζαν επισήμως «εθνικόν αίσχος, σαπρίαν, σταύλο, σκελετό, χάος και κυκεώνα» έγραφε ο Ροΐδης. Τώρα ξύπνησε από τον αιωνόβιο ύπνο του και βαδίζει τον δύσβατο δρόμο της εξυγίανσης. Για να ανταποκριθεί στον σύνθετο ρόλο μιας εθνικής βιβλιοθήκης και να αποτελέσει έναν σοβαρό και αξιόπιστο συνομιλητή στην εποχή της πληροφορίας χρειάζεται πολλή δουλειά. Ενάντια στις προβλέψεις των κακόπιστων, θα τα καταφέρει;