Ποια ήταν τα γεγονότα που σημάδεψαν την ελληνική αρχαιολογία το 2011, μία δύσκολη, αλλά πολύ προσοδοφόρα από πολιτιστική άποψη, χρονιά; Η ζοφερή κατάσταση στην αρχαιολογική υπηρεσία μετά το καθεστώς της εφεδρείας, οι εκθέσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο στο Λούβρο και την Οξφόρδη, οι ανακαλύψεις στη Λακωνία, στην Κεφαλονιά και στο Μεγανήσι, αλλά και η δημιουργία της Ένωσης Ελλήνων Αρχαιολόγων «Ηώς», είναι μερικές από τις προτάσεις που έκαναν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τέσσερις αρχαιολόγοι, ανασκαφείς και καθηγητές Πανεπιστημίου, καταθέτοντας την προσωπική τους άποψη για το θέμα.

Σημαντικές εκθέσεις και ενδιαφέροντες τόμους ξεχώρισε για το 2011 η Όλγα Κακαβογιάννη, επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων. «Εξαιρετικά σπουδαίες ήταν οι εκθέσεις για την αρχαία Μακεδονία, που έγιναν στην Οξφόρδη και στο Λούβρο. Σημαντικές είναι πάντα οι εκθέσεις του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου («Μύθος και Νόμισμα. Η εικονογράφηση του μύθου») και της Θεσσαλονίκης («Το δώρο του Διονύσου. Η Μυθολογία του κρασιού στην Κεντρική Ιταλία και τη Βόρεια Ελλάδα», «Έλληνες και Φοίνικες στα σταυροδρόμια της Μεσογείου»). Ενδιαφέρον έχουν και πολλές νέες εκθέσεις μουσείων, που λειτουργούν σιωπηρά, χωρίς εγκαίνια, ήδη από πέρσι, όπως το Μουσείο Καρδίτσας, το «Προϊστορικό» και το Επιγραφικό Μουσείο της Ρόδου και η έκθεση των μεγάλων ψηφιδωτών, καθώς και της Νισύρου και της Καλύμνου», λέει η κ. Κακαβογάννη. Αναφέρει επίσης την έκθεση αρχαίων από τα νησιά της Άγονης Γραμμής (Καστελόριζο, Αλιμνιά, Σύμη, Τήλο, Νίσυρο) στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, που συνοδεύεται από ογκώδη κατάλογο, ενώ στα σημαντικά της χρονιάς που φεύγει συγκαταλέγει και την έκδοση μεγάλου τόμου για τη Μεσσήνη από τον καθηγητή Πέτρο Θέμελη, καθώς και τις πλούσιες εκδόσεις από το Ίδρυμα Λάτση για τα Μουσεία Θηβών και Πέλλας.

Δεν μένει, ωστόσο, μόνο στα θετικά, καθώς τονίζει ότι «δυστυχώς, τη χρονιά αυτή χαρακτήρισε η αποστέρηση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας από το έμπειρο και ως προς τους αρχαιολόγους κατά κανόνα υψηλής επιστημονικής στάθμης προσωπικό, το οποίο καρατομήθηκε λόγω του μέτρου της εφεδρείας, που εφαρμόσθηκε με περισσή προχειρότητα, με αποτέλεσμα να έχουν δημιουργηθεί επικίνδυνες καταστάσεις για την προστασία των αρχαίων. Και σαν συνέχεια υπήρξε και η ολοκληρωτική, μερικές φορές, περικοπή των κρατικών κονδυλίων για τις σωστικές ανασκαφές (που τις πληρώνουν ακόμη και μικροί ιδιοκτήτες), αλλά και τις συνοδευτικές εργασίες ( συντήρηση των ευρημάτων και τεκμηρίωση)».

Το θέμα της εφεδρείας επανέρχεται και από τον Αντώνη Βασιλάκη, μέχρι πρότινος Έφορο Αρχαιοτήτων στην 35η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κεφαλονιάς, Ζακύνθου και Ιθάκης. Ο κ. Βασιλάκης μίλησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για τη δική του πορεία, που τον οδήγησε στην παραίτηση για να αποφύγει το «ατιμωτικό», όπως χαρακτηρίζει, μέτρο της εφεδρείας.

«Για μένα δύο ήταν τα σημαντικότερα γεγονότα για το 2011. Το πρώτο αφορά την αρχή του τέλους της αρχαιολογικής υπηρεσίας, που την είχαν βάλει στο στόχαστρο από παλιά και την οποία αποτελειώνουν τώρα με την εφεδρεία. Προσωπικά μου ανέτρεψε τα πάντα: επιστημονικό, οικογενειακό, προσωπικό προγραμματισμό. Με μία νοοτροπία αποφασίζουμε και διατάζουμε, χωρίς οι αποφάσεις αυτές να έχουν κάποια οργάνωση, αρχή, μέση ή τέλος, δημιουργήθηκε ένα απαράδεκτο εργασιακό περιβάλλον», τονίζει.

Κι όλα αυτά, λίγο μετά τη σωστική ανασκαφή του στα Τζαννάτα του Πόρου Κεφαλληνίας, που έγινε τον περασμένο Οκτώβριο, μία από τις σημαντικότερες της χρονιάς. Η ανασκαφή αυτή έφερε στο φως ανέλπιστα μεγάλους μυκηναϊκούς τοίχους. Το αισιόδοξο πάντως είναι ότι, όπως όλα δείχνουν, η ανασκαφή θα συνεχιστεί από τον ίδιο, καθώς ως έφορος αρχαιοτήτων έχει αυτό το δικαίωμα.

Το δεύτερο αρχαιολογικό γεγονός που επισημαίνει είναι η ανασκαφή που συνεχίστηκε και φέτος στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου Ξηροκαμπίου, νότια της Σπάρτης. Η πολύ σημαντική αυτή θέση ερευνάται τα τελευταία χρόνια από την Αδαμαντία Βασιλογάμβρου, πρώην προϊσταμένη της 5ης Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Σπάρτης και νυν συνταξιούχος, που άφησε την υπηρεσία για τους ίδιους με τον κ. Βασιλάκη λόγους. «Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο. Στη Σπάρτη δεν έχει εντοπιστεί ακόμα το μέρος όπου βρισκόταν το παλάτι του Μενέλαου. Κάποιοι λένε ότι ήταν κοντά στη Σπάρτη, άλλοι βόρεια, άλλοι νότια αυτής. Η κ. Βασιλογάμβρου βρήκε πινακίδες με γραμμική Β, που είναι ανακτορικά ευρήματα, πάρα πολύ σημαντικά», επισημαίνει ο αρχαιολόγος.

Ο Πάνος Βαλαβάνης, καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ), συμφωνεί ότι το 2011 ήταν μία δύσκολη χρονιά, καθώς «στιγματίστηκε από την αποστρατεία πολλών μελών της αρχαιολογικής υπηρεσίας, λόγω της εφεδρείας. Ένα γεγονός που αποδυνάμωσε σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα ανταπόκρισης στις απαιτήσεις των καιρών», όπως λέει.

Δεν μένει όμως μόνο σ΄ αυτό. «Το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού κάνει μεγάλες προσπάθειες να εκμεταλλευτεί τα χρήματα του ΕΣΠΑ για την προστασία, συντήρηση και ανάδειξη πολλών μνημείων. Με τα προηγούμενα κοινοτικά πλαίσια η ανάδειξη και προστασία αφορούσε κυρίως κλασικά και προϊστορικά μνημεία. Τώρα στρέφεται και σε λιγότερα γνωστά, αλλά επίσης σημαντικά, που έχουν κι αυτά ανάγκη από τη φροντίδα της πολιτείας. Αυτό είναι μια επιτυχία που πιστώνεται στο υπουργείο, παρά τις δυσκολίες, τα προβλήματα και τις εγγενείς αδυναμίες της κρατικής μηχανής», δηλώνει, και τονίζει παράλληλα τον πολύ σημαντικό ρόλο των αρχαιολόγων, που λειτουργούν ως φορείς αξιών. «Σ΄ αυτήν την προσπάθεια ανάδειξης, που περιλαμβάνει ένα σωρό μελέτες που έρχονται συνεχώς στο ΚΑΣ, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη δουλειά που κάνουν οι άνθρωποι στις κεντρικές και περιφερειακές υπηρεσίες, οι οποίοι με μισθό 1.200 ευρώ, 30 χρόνια υπηρεσίας και διδακτορικά, δεν λουφάρουν πίσω από την αντίληψη δεν με πληρώνουν, άρα δεν δουλεύω», καταλήγει με έμφαση.

Η Νένα Γαλανίδου, αρχαιολόγος, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ξεχωρίζει τρία αρχαιολογικά ευρήματα μέσα στο 2011. Το πρώτο αφορά στην αποκάλυψη που έκανε ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Νίκος Ευσταθίου, στην Πίνδο, στην περιοχή της Σαμαρίνας Γρεβενών. Τα λίθινα αντικείμενα ηλικίας έως και 50.000 χρόνων, που βρέθηκαν σε υψόμετρο τουλάχιστον 1.700 μ., δηλώνουν την παρουσία Νεάντερταλ σε ορεινές θέσεις ασυνήθιστες για το προγονικό αυτό είδος του ανθρώπου, που κυνηγούσε σε χαμηλότερα ύψη. Νεάντερταλ όμως δεν βρέθηκαν μόνο στα όρη. Μία άλλη έρευνα, από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Κρήτης αυτή τη φορά (με επικεφαλής την κ. Γαλανίδου), εντυπωσίασε φέτος με τα συμπεράσματά της ως προς τους Νεάντερταλ, οι οποίοι πριν από 100.000 χρόνια, σε μια περίοδο που οι αρχαιολόγοι ονομάζουν Μέση Παλαιολιθική εποχή, τριγυρνούσαν στις περιοχές του Ιονίου Πελάγους, όπως το νησιωτικό σύμπλεγμα του Μεγανησίου. Η ίδια στέκεται στο Ιόνιο και για δύο ακόμα λόγους: Για τις έρευνες του Αντώνη Βασιλάκη στην Κεφαλονιά, αλλά και της Ολυμπίας Βικάτου, έφορο της 36ης Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η οποία ανακάλυψε προϊστορικούς τάφους στο Μεγανήσι, ευρήματα που συμπληρώνουν το μυκηναϊκό παρελθόν του Ιονίου.

Η ανασκαφή του μεγάλου ρωμαϊκού θεάτρου της Γόρτυνας στην Κρήτη, από την Αθανασία Κάντα, προϊσταμένη της ΚΓ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, έχει για την κ. Γαλανίδου ιδιαίτερη σημασία, καθώς πρόκειται για ένα επιβλητικό μνημείο, που σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Ευτυχώς οι ανασκαφές προχωρούν ταχύτατα και η αποκατάστασή του, με τη βοήθεια του «Διαζώματος», αναμένεται να αναδείξει ένα από τα σημαντικότερα ρωμαϊκά μνημεία της Ελλάδας.

Τέλος, δύο όψεις της αρχαιολογικής δραστηριότητας, η δημιουργία της Ένωσης Ελλήνων Αρχαιολόγων «Ηώς» και η ιστοσελίδα της Εταιρείας Προϊστορικής Αρχαιολογίας «Αιγεύς» (http://www.aegeussociety.org), διαμόρφωσαν -κατά την καθηγήτρια- έναν νέο τρόπο πολιτιστικής έκφρασης και επικοινωνίας. «Είναι πολύ σημαντικό να έχουμε τέτοια φόρα επικοινωνίας, συνεννόησης και συνέργειας. Η αρχαιολογία πρέπει μέσα στο 2012 να πάψει να είναι ένα κλειστό επάγγελμα κι αυτό δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο μέσα από τη συνομιλία, τη συνεργασία και την κοινή δράση. Για εμάς που εκπαιδεύουμε αρχαιολόγους πρέπει να υπάρχει μια διέξοδος, που δεν χαράζεται από πολιτικές ηγεσίες και κόμματα, αλλά από ανθρώπους οι οποίοι είναι αφοσιωμένοι στο επάγγελμα», τονίζει με έμφαση για το Σωματείο, που για πρώτη φορά συγκεντρώνει όλους τους αρχαιολόγους και τους Πανεπιστημιακούς της Αρχαιολογίας κάτω από την ίδια στέγη.