Ποιοι ήταν οι Φοίνικες; Η περίπτωση του εξαφανισμένου εδώ και αιώνες αρχαίου λαού της Μεσογείου αποτελεί μέχρι σήμερα γρίφο για τους επιστήμονες. Ήταν δεινοί ναυτικοί, έμποροι και τεχνίτες, αυτοί που επινόησαν το πρώτο αλφάβητο, αλλά και… επιτήδειοι, αναξιόπιστοι, πονηροί και άρπαγες, διακινητές προϊόντων και ανθρώπων με βασικό στόχο το κέρδος, σύμφωνα με τον Όμηρο.

Για πρώτη φορά οργανώνεται στην Ελλάδα, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, μία έκθεση που επιχειρεί να φωτίσει την αινιγματική παρουσία των Φοινίκων και τη σχέση τους με τους αρχαίους Έλληνες. Η έκθεση έχει τίτλο «Έλληνες και Φοίνικες στα σταυροδρόμια της Μεσογείου» και θα πραγματοποιηθεί από τις 20 Δεκεμβρίου ως τις 20 Ιουνίου 2012.

Στις αίθουσες του ΑΜΘ θα μεταφερθούν αρχαιότητες από ελληνικά μουσεία και εφορείες αρχαιοτήτων που είχαν εισαχθεί από τη Φοινίκη ή που μιμούνται ανατολικά πρότυπα, καθώς και αντικείμενα που προέρχονται από την Ελλάδα και έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στο Λίβανο.

Στα εκθέματα συμπεριλαμβάνεται χάλκινη φιάλη του 10ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στην Κνωσό και φέρει φοινικική επιγραφή με 12 γράμματα που δίνουν το όνομα και το πατρώνυμο του Φοίνικα ιδιοκτήτη της. Είναι η πρωιμότερη σωζόμενη αλφαβητική επιγραφή από το Αιγαίο. Επίσης θα παρουσιαστούν χάρτες που δείχνουν τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους της εποχής και καταγράφουν τι είδους προϊόντα διακινούνταν (πρώτες ύλες, αρώματα, μέταλλα, αγγεία). Η έκθεση θα πλαισιωθεί με εποπτικό υλικό από ανασκαφές, στην Ελλάδα (Ελεύθερνα, Ερέτρια, Λευκαντί) και στο Λίβανο (Ugarit, Al Mina) θέσεων που έχουν ενδιαφέρον ως προς τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στους Έλληνες και τους Φοίνικες.

Η έκθεση αρθρώνεται σε δύο άξονες: ο ένας θα ακολουθεί τη χρονολογική εξέλιξη των σχέσεων Ελλήνων-Φοινίκων από τις απαρχές τους, κατά τη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού, μέχρι την κατάλυση των πόλεων της Φοινίκης από τον Μ. Αλέξανδρο και τον εξελληνισμό της Ανατολής. Ο δεύτερος άξονας θα παρουσιάσει τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στον ελληνικό και το φοινικικό πολιτισμό.

Ενδεικτική του πόσο λίγα γνωρίζουμε για τους Φοίνικες είναι και η ασάφεια σχετικά με το πώς ακριβώς ονομάζονταν. Μέχρι και την Ύστερη Εποχή του Χαλκού γίνεται λόγος για Χαναανίτες, ενώ από την Εποχή του Σιδήρου μνημονεύονται ως Φοίνικες.

Επαφές από το 16ο αιώνα π.Χ.

Οι απαρχές των επαφών των Ελλήνων με το χώρο της Ανατολής ανιχνεύονται από το 16ο αιώνα π.Χ. Πτηνόμορφα αγγεία ανατολικής προέλευσης που βρέθηκαν σε πρωτομινωικούς τάφους στην Κρήτη περιλαμβάνονται ανάμεσα στα πρωιμότερα ευρήματα που υποδηλώνουν αυτές τις επαφές. Στη συνέχεια οι Μυκηναίοι παίρνουν στα χέρια τους το εμπόριο και συστηματοποιούν τις εμπορικές σχέσεις με την ανατολική Μεσόγειο ιδρύοντας και εμπορικούς σταθμούς στις ακτές του σημερινού Λιβάνου.

Από τα τέλη του 11ου αι. π.Χ. και μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού ανακτορικού πολιτισμού, οι Φοίνικες «αναδύονται» ως σημαντική εμπορική δύναμη και έως τον 6ο αι. π.Χ. κάνουν έντονη την παρουσία τους στο Αιγαίο. Τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν ότι περιορίζονται στις εμπορικές επαφές και δεν ιδρύουν αποικίες μέσα στο Αιγαίο, καθώς αυτό είναι ήδη μια «ελληνική θάλασσα» (εξαίρεση ο Κομμός, στην Κρήτη, όπου τα αρχαιολογικά δεδομένα καταδεικνύουν έντονη φοινικική παρουσία και ίσως την ύπαρξη εγκατάστασης Φοινίκων). Την ίδια περίοδο οι Φοίνικες στρέφονται στη δυτική Μεσόγειο, όπου, εκτός από εμπορικούς σταθμούς, ιδρύουν και αποικίες, με πιο σημαντική την Καρχηδόνα καθώς και άλλες στη Σαρδηνία και την Ιταλία.

Η άλωση της Τύρου (332 π.Χ.) από τον Μ. Αλέξανδρο, ύστερα από πολιορκία, αποτελεί ορόσημο στην ιστορία των Φοινίκων. Τότε ξεκινάει η περίοδος κατά την οποία η Φοινίκη και η ευρύτερη Ανατολή αποτελούν κομμάτι της ελληνιστικής οικουμένης. Τα φοινικικά λιμάνια συνεχίζουν να ρυθμίζουν το εμπόριο στη Μεσόγειο. Η περιοχή εντάσσεται στο ελληνιστικό βασίλειο των Σελευκιδών με όλα τα χαρακτηριστικά ελληνικής διοικητικής οργάνωσης και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Την ίδια εποχή, ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου και της νέας πραγματικότητας που διαμορφώνεται, στοιχεία της Ανατολής εισχωρούν στον ελλαδικό κόσμο σε τομείς όπως η θρησκεία.

Το αλφάβητο

Ειδικό θέμα στην έκθεση θα αποτελέσει η υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής, μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, πιθανότατα στα τέλη του 9ου με αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. Η προέλευση του ελληνικού αλφάβητου θεωρείται φοινικική όχι μόνο με βάση τις αναφορές του Ηροδότου στο μύθο του Κάδμου και στη σύνδεση αυτού με την καινούργια γραφή, αλλά και σύμφωνα με αρχαιολογικά δεδομένα.

Η έκθεση εντάσσεται στο πρόγραμμα του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού «Θεσσαλονίκη – Σταυροδρόμι Πολιτισμών».