Ο Μουαμάρ Καντάφι αρεσκόταν να τονίζει τη σχέση ανάμεσα στη χώρα του και στην υποσαχάρια Αφρική. Παρ’ όλα αυτά, έδειχνε πολύ μικρότερο ενδιαφέρον στο να εξυμνεί τον αφρικανικό πολιτισμό που ανθούσε για περισσότερα από 1.500 χρόνια μέσα σε αυτό που σήμερα είναι τα λιβυκά σύνορα, και που αγνοήθηκε σχεδόν επί Καντάφι.

Τώρα, ωστόσο, ερευνητές που ασχολούνται με τον Γαράμαντες –έναν «χαμένο» πολιτισμό της Σαχάρας που άνθησε πολύ πριν την ισλαμική περίοδο- ελπίζουν ότι η νέα κυβέρνηση της Λιβύης θα αποκαταστήσει τον πολεμικό πολιτισμό, που αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (Ιστορίαι, Δ, 174) , στη θέση που του αρμόζει μέσα στην ιστορία της Λιβύης.

Ενώ τα εντυπωσιακά ρωμαϊκά ερείπια στη Σαμπράθα και στη Λέπτις Μάγκνα –θέσεις και οι δύο που συγκαταλέγονται στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς- είναι πολύ γνωστά, ο άλλος πολιτισμός της Λιβύης, εκείνος που συνυπήρχε με τους Ρωμαίους αποίκους, έχει ξεχαστεί.

Μια νέα έρευνα τον έφερε ξανά στο προσκήνιο, η οποία (με τη βοήθεια δορυφορικών λήψεων) υποστηρίζει την άποψη ότι ο πολιτισμός Γαράμαντες ήταν πολύ πιο σημαντικός απ’ ό,τι πιστευόταν ως τώρα. Η έρευνα επιβεβαιώνει την άποψη του Ηροδότου ότι οι Γαράμαντες ήταν ένας πολύ σπουδαίος λαός.

Κατοικώντας μια περιοχή γύρω από τα πιο σημαντικά αρχαία εμπορικά σταυροδρόμια της Σαχάρας, οι Γαράμαντες ανέπτυξαν τους οικισμούς τους σε τρεις παράλληλες ζώνες οάσεων, που σήμερα είναι γνωστές με τις ονομασίες Wadi al-Ajal, Wadi ash-Shati και Zuwila-Murzuq-Burjuj με πρωτεύουσα την Jarmah.

Ήταν μανιώδεις χτίστες υπόγειων στοών, όπως ο Καντάφι. Ενώ όμως ο Καντάφι έσκαβε τη γη για να φτιάξει τεράστια, δαιδαλώδη καταφύγια, οι Γαράμαντες αντλούσαν υπόγεια ύδατα για να αρδεύσουν τις καλλιέργειές τους.

Οι Γαράμαντες βασίζονταν σε μεγάλο βαθμό στο εργατικό δυναμικό που προερχόταν από την υποσαχάρια Αφρική, στους σκλάβους δηλαδή, για να οικοδομήσουν και να στηρίξουν τον πολιτισμό τους. Μάλιστα, πιστεύεται ότι αντάλλασσαν σκλάβους ως εμπόρευμα για τα αγαθά πολυτελείας που εισήγαγαν.

Σε ένα άρθρο για το περιοδικό Libyan Studies, το οποίο συνυπογράφει, ο καθηγητής David Mattingly του Πανεπιστημίου του Leicester ισχυρίζεται ότι οι ανακαλύψεις δείχνουν πως το ανθηρό εμπόριο στη Σαχάρα υπήρχε πολύ πριν την ισλαμική περίοδο.

Παρά την αναγνώριση από ολοένα περισσότερους επιστήμονες της σημασίας του χαμένου πολιτισμού της Λιβύης, ο Καντάφι λίγο ενδιαφέρον έδειξε για τις εξελίξεις αυτές. «Ξέρουμε ότι το υλικό που ετοιμάζαμε για τους Λίβυους έφτανε μέχρι το γραφείο του Καντάφι», λέει ο Mattingly, που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της περασμένης δεκαετίες ερευνώντας την αρχαιολογία του πολιτισμού Γαράμαντες. «Ωστόσο, δεν συνέβαινε ποτέ τίποτα. Δεν τον ενδιέφερε και δεν υπήρχε καμία αναφορά στους Γαράμαντες στη σχολική διδακτέα ύλη της Λιβύης».

Όλα αυτά θα αλλάξουν, όπως ελπίζει ο Mattingly, όπως και ότι θα έρθουν στο φως νέα στοιχεία που θα τεκμηριώνουν την εμβέλεια και τη σημασία του πολιτισμού Γαράμαντες.

Καταλαμβάνοντας μια έκταση περίπου 250.000 τετραγωνικών μιλίων, οι Γαράμαντες, τους οποίους ο Ηρόδοτος περιγράφει γλαφυρά ως «οπισθονόμους», που κυνηγούσαν τους Αιθίοπες Τρωγλοδύτες από τα άρματά τους, όπως γνωρίζουμε τώρα, είχαν εφεύρει ευρηματικές γεωργικές μεθόδους.

Η ίδια η επιβίωση όμως του πολιτισμού της ερήμου βασιζόταν στη χρήση των υπόγειων στοών άντλησης νερού – γνωστών ως foggara στους Βερβέρους, ενός από τους λαούς από τους οποίους κατάγονταν οι Γαράμαντες- η κατασκευή των οποίων απαιτούσε σκληρή εργασία και μεγάλο αριθμό σκλάβων.

Ο πολιτισμός των Γαράμαντες ήταν μοναδικός. Θεωρείται ότι η ανάπτυξή τους σηματοδοτεί την πρώτη φορά στην ιστορία που μια άνυδρη περιοχή (μια περιοχή χωρίς ποταμό δηλαδή), εν μέσω μιας τεράστιας ερήμου κατοικήθηκε από μια σύνθετη οργανωμένη κοινωνία που σχεδίαζε τις πόλεις της και εισήγαγε αγαθά πολυτελείας.

Μάλιστα, τα εκλεπτυσμένα στο σχεδιασμό τους κτίρια των Γαράμαντες –όπως και των οχυρώσεών τους- ίσως να αντιγράφηκαν από τους Ρωμαίους, φρούρια των οποίων στη βόρεια Αφρική παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα με των πρώτων.

«Η τελευταία μας δουλειά, στην οποία χρησιμοποιήσαμε τεχνολογία δορυφόρου, αποκάλυψε εκατοντάδες νέα χωριά και πόλεις. Είναι συγκλονιστικό» λέει ο Mattingly. «Το πιο σημαντικό είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι επρόκειτο για έναν αγροτικό πολιτισμό μόνιμης εγκατάστασης, ο οποίος υπήρχε στο κέντρο της Σαχάρας». «Γνωρίζουμε, επίσης, ότι οι Γαράμαντες έκαναν εμπόριο. Κάθε χρόνο, υπήρχαν καραβάνια με εκατοντάδες καμήλες».

Ο Mattingly πιστεύει ότι εάν η θέση του πολιτισμού Γαράμαντες στην αφρικανική ιστορία υποτιμήθηκε από τους αρχαίους, παρότι αναφερόταν από τον Τάκιτο και τον Πλίνιο, το γεγονός εξηγείται λόγω της ρωμαιο-κεντρικής, αποικιοκρατικής οπτικής της αρχαίας ιστορίας η οποία κυριαρχούσε.

Τι απέγινε λοιπόν ο πολιτισμός αυτός; Στο τέλος, φαίνεται πως οι Γαράμαντες εξάντλησαν τις δυνατότητες αξιοποίησης του περιβάλλοντός τους.

Στους έξι αιώνες που ευδοκίμησαν, οι Γαράμαντες άντλησαν, όπως υπολογίζεται, περί τα 30 δισεκατομμύρια γαλόνια νερό μέσω του συστήματος των foggara.

Κατά τον 4ο αιώνα, ωστόσο, τα αποθέματα νερού άρχισαν να εξαντλούνται και για να σκάψουν πιο βαθιά και πιο μακριά αναζητώντας νέες πηγές νερού, θα χρειάζονταν περισσότεροι σκλάβοι απ’ όσους μπορούσε να φέρει η στρατιωτική δύναμη των Γαράμαντες.

Έφτασαν λοιπόν σε ένα ανώτατο «όριο νερού». Όταν το ξεπέρασαν, οι Γαράμαντες –αυτό ο πολύ μεγάλος λαός- ήταν καταδικασμένοι να παρακμάσουν.