Ένα εκτεταμένο δίκτυο κάστρων, άγνωστο στο ευρύ κοινό παρά το μεγάλο ενδιαφέρον που παρουσιάζει, σώζεται από την πρωτοβυζαντινή περίοδο στη Θεσσαλία, όπως επισημαίνει η αρχαιολόγος της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Σταυρούλα Σδρόλια.

Το δίκτυο αυτό είναι ενταγμένο στις κύριες γεωγραφικές διαδρομές της επαρχίας, στην πλειοψηφία τους διαχρονικές. Απ’ αυτές ξεχωρίζουν η κύρια διαδρομή βορρά-νότου, η οποία περνούσε από τα Τέμπη και φυλασσόταν από το Κάστρο της Ωριάς, εκείνη που διερχόταν από την Ελασσόνα και το Δαμάσι και η διαδρομή Ανατολής-Δύσης, που ένωνε τη Θεσσαλία με την Ήπειρο και τη Δυτική Ελλάδα.

Όλες διασταυρώνονταν στη Λάρισα που ήταν από την αρχαιότητα το κέντρο της Θεσσαλίας και φυλασσόταν από ενιαία σειρά κάστρων. Κεντρικό ρόλο έπαιζε το κάστρο του Γριζάνου που επόπτευε μεγάλο μέρος του κάμπου της Θεσσαλίας και προστάτευε από τους επιδρομείς, που έρχονταν τόσο από το βορρά όσο και από τη δύση.

Μεγάλη σημασία είχε ακόμη η παραλιακή διαδρομή, που οδηγούσε με συντομία στη νότια Ελλάδα, μέσω του Όρους των Κελλίων, παρακάμπτοντας τα Τέμπη, καθώς και μεγάλη σειρά κάστρων στο Πήλιο, που προστάτευαν μεμονωμένες πόλεις και επέβλεπαν τους επιδρομείς από τη θάλασσα.

Ακόμη μια σειρά κάστρων διατασσόταν διαγώνια στον κάμπο της Θεσσαλίας και επόπτευε την οδό που οδηγούσε από την Πίνδο προς τα Φάρσαλα-Βελεστίνο και Νότια Ελλάδα.

Τα περισσότερα από αυτά τα κάστρα έπαιζαν διπλό ρόλο, τόσο της προστασίας των πληθυσμών από τους επιδρομείς όσο και του ελέγχου των διαβάσεων, ώστε να διατηρείται ανοικτό το συγκοινωνιακό δίκτυο της περιοχής.

Πολλά κτίζονται πάνω σε αρχαία, όπως συμβαίνει στις μεγαλύτερες πόλεις της Θεσσαλίας και άλλα αποτελούν νέα δημιουργήματα της πρωτοβυζαντινής περιόδου και η κατανομή τους μαρτυρεί κεντρικό σχεδιασμό για την άμυνα της Θεσσαλίας, που οφείλεται στη μέριμνα των βυζαντινών αυτοκρατόρων.

Παραλιακή διαδρομή

Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει, σύμφωνα με την κ. Σδρόλια, στην παραλιακή διαδρομή της Θεσσαλίας, που παρέκαμπτε τα Τέμπη και ένωνε τη βόρεια με τη νότια Ελλάδα, μέσω της Αγιάς.

Στην πορεία αυτής της διαδρομής σώζονται αρκετά φρούρια, με πρώτο εκείνο στον Παλαιόπυργο Στομίου, που έλεγχε συγχρόνως και το λιμάνι των εκβολών του Πηνειού. Εκτεταμένη οχύρωση της πρωτοβυζαντινής περιόδου σώζεται στο Κόκκινο Νερό, σε παραλιακό λόφο, που ελέγχει όλη τη διαδρομή και μπορεί να ταυτιστεί με το κάστρο των αρχαίων Ευρυμενών, που ανακαίνισε ο Ιουστινιανός.

Στη συνέχεια, υπήρχε ένα μικρό οχυρό στη θέση Βίγλα, πάνω από το ακρωτήριο Δερματάς, και τέλος σημαντικά οχυρά στη Βελίκα και τη Σκήτη. Το τελευταίο παρέχει ευρύτατη εποπτεία του χώρου, αφού ελέγχει όλο το λεκανοπέδιο της Αγιάς, ενώ τη στροφή της οδού προς το Βόλο, που περνούσε δίπλα από τη λίμνη Κάρλα, παρακολουθούσαν τα κάστρα στο Καστρί, την Έλαφο και τα Κανάλια.

Στα περισσότερα από αυτά σώζονται ενδιαφέροντα μνημειακά σύνολα, που επισκευάστηκαν πολλές φορές και προσφέρονται για περιηγήσεις και γνωριμία με την ιστορία και το θεσσαλικό τοπίο.

Σημαντικό ρόλο στη διαδρομή αυτή έπαιζε το κάστρο Βελίκας, που σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε πρόσφατα, στο 3ο Συνέδριο-Αντάμωμα Θεσσαλών που πραγματοποιήθηκε στην Αγιά του νομού Λάρισας, ο λέκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Γιάννης Βαραλής, χτίστηκε τον 6ο αιώνα, πάνω σε παλαιότερη οχύρωση.

Εκεί, βρισκόταν η βυζαντινή Μελίβοια, η αρχική φάση της οποίας εντοπίζεται στο λόφο πάνω από το λιμάνι του Αγιοκάμπου. Καταστράφηκε από τους Ρωμαίους.

Το κάστρο Βελίκας είναι ένα οχυρό 21 στρεμμάτων, με τείχη ύψους 2-3μ., που περικλείουν πυκνά λείψανα οικισμού. Αποκαλύφθηκε τα τελευταία 3 χρόνια, με ανασκαφική έρευνα της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με τη συμμετοχή του Δήμου Μελιβοίας και φέτος άρχισαν εργασίες ανάδειξης των τειχών μέσω των συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων Ελλάδας-Ευρωπαικής Ένωσης (ΕΣΠΑ).

Συγχρόνως, άρχισε ανασκαφική έρευνα στην εκκλησία του κάστρου από την Εφορεία και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας), με σημαντικά μέχρι στιγμής ευρήματα.