Στις παρυφές του Αγίου Όρους, μόλις δύο χιλιόμετρα ανατολικά της Ουρανούπολης, σώζεται η περίφημη Μονή Ζυγού. Πρόκειται για παλιό βυζαντινό μοναστήρι του 10ου αιώνα, που σύμφωνα με έγγραφο της εποχής κατά την οποία ιδρύθηκε, φαίνεται ότι είναι πιο παλιό ακόμη και από την πρώτη μονή του Αγίου Όρους, τη Μεγίστη Λαύρα.

«Σύμφωνα με τις πηγές, η μονή υπήρχε ήδη το 990 μ.Χ. Από έγγραφο, όμως, του 958 συμπεραίνουμε ότι αυτή ήταν παλαιότερη και από την πρώτη χρονολογικά μονή του Αγίου Όρους, τη μονή Μεγίστης Λαύρας (963). Ο ιδρυτής της, ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης, φαίνεται πως ξεκίνησε τον ασκητικό του βίο εδώ, κοντά στο γέροντά του, στο Ζυγό», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο αρχαιολόγος Στέφανος Τσολάκης.

Στο κέντρο της Μονής διασώζεται ένα εκπληκτικό ψηφιδωτό, τμήμα του οποίου έχει- δυστυχώς- καταστραφεί, ενδεχομένως από πτώση τρούλου. Έχουν διασωθεί, ωστόσο, ίχνη στο υπόστρωμα, που μας δείχνουν ποιο ήταν το διακοσμητικό μοτίβο. Το ψηφιδωτό είναι παρόμοιο με φωτογραφία αντίστοιχου, που έχει ληφθεί από τη Μονή Ιβήρων.

Σε όλη τη διάρκεια του 11ου αιώνα, η Μονή Ζυγού ήταν ξεχωριστής σημασίας για την Αθωνική Πολιτεία. Το 1199 ήταν ήδη έρημη και παραχωρήθηκε, σαν μετόχι, από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ′ Άγγελο στη μονή Χιλανδαρίου. Γύρω στο 1206, μετά τη Δ′ Σταυροφορία, το κάστρο του Ζυγού καταλύθηκε από τους δυτικούς στρατιώτες και μετατράπηκε σε ορμητήριό τους. Γι’ αυτό το λόγο, τα ερείπια της Μονής είναι γνωστά σήμερα ως «Φραγκόκαστρο».

Στη διάρκεια της λειτουργίας της, η Μονή ήταν αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία, στον οποίο είναι αφιερωμένο και το Καθολικό αυτής.

Σήμερα, συντηρείται από τη 10η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και είναι επισκέψιμη.

Η αρχαιολογική σημασία της Μονής Ζυγού είναι μοναδική. Παλαιότερα, ήταν κομμάτι του Αγίου Όρους, προτού αυτό οριοθετηθεί στα νέα διοικητικά του σύνορα. «Αρχικά ήταν αγιορείτικο μοναστήρι, ανήκε στο Άγιο Όρος, γιατί τα σύνορα ήταν πιο κοντά στην Ουρανούπολη. Μετά, χαράχθηκαν αλλιώς τα όρια και βρέθηκε έξω από αυτό. Ανασκάφηκε και τώρα αναστηλώνεται και συντηρείται», επισημαίνει ο κ. Τσολάκης.

Η Μονή Ζυγού διαθέτει όλα τα αρχιτεκτονικά και λατρευτικά στοιχεία των μοναστηριών του Αγίου Όρους, με τη διαφορά ότι μια γυναίκα επισκέπτρια, η οποία δεσμεύεται από το άβατο του Άθωνα, μπορεί να το επισκεφθεί, αφού βρίσκεται εκτός των ορίων του Όρους. Κατά συνέπεια, είναι και η μόνη ευκαιρία για μια γυναίκα να επισκεφθεί ένα αυθεντικό αγιορείτικο μοναστήρι, έξω από την Αθωνική Πολιτεία.

Οι ανασκαφικές εργασίες έχουν ολοκληρωθεί και τα περισσότερα μέρη της Μονής Ζυγού, που στο βάθος των αιώνων είχαν θαφτεί κάτω από το χώμα, έχουν έρθει στην επιφάνεια. Οι αναστηλωτικές εργασίες και οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης συνεχίζονται για να πάρει το μοναστήρι την αρχική του εικόνα.

Όσο για το ψηφιδωτό στο δάπεδο, η ανάγκη για τη συντήρηση, αλλά και την ταυτόχρονη ανάδειξή του, οδήγησε τους ειδικούς να τοποθετήσουν ένα ειδικό γυαλί, ώστε οι επισκέπτες και να μην το φθείρουν και να μπορούν να θαυμάσουν την περίτεχνη όψη του.