Μία αρχαία γέφυρα στην ανισόπεδη διασταύρωση της εθνικής οδού Αθηνών- Κορίνθου με το δρόμο που οδηγεί προς την Ελευσίνα. Εντυπωσιακά τμήματα ρωμαϊκού υδραγωγείου που έρχονται στο φως μέσα στην πόλη. Θέρμες και παραθαλάσσια λουτρά. Η αρχαία Ιερά οδός, το λατομείο, το νεκροταφείο… Η αρχαία Ελευσίνα μπορεί να είναι γνωστή για το σπουδαίο ιερό της, που αποτελεί εδώ και χιλιετίες πόλο έλξης επισκεπτών –αν και για διαφορετικούς λόγους σήμερα–, δεν είναι όμως αυτός ο μοναδικός αρχαιολογικός χώρος της πόλης.

Ο μετασχηματισμός της από μια κωμόπολη με αγροτική οικονομία, που ήταν ως και τον 19ο αιώνα, σε βιομηχανική πόλη με μεγάλη συγκέντρωση εργατικού πληθυσμού –και με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη αλλά και την αλλοίωση σε μεγάλο βαθμό του φυσικού τοπίου– είχε συνέπειες και στις αρχαιότητες. Πολλά από τα μνημεία της όμως υπάρχουν ακόμη, αρκεί κανείς να τα «ανακαλύψει».

Αυτόν το ρόλο αναλαμβάνουν δύο γυναίκες: μία αρχαιολόγος αφοσιωμένη εδώ και χρόνια στην προστασία, στη μελέτη και στην ανάδειξη της αρχαίας Ελευσίνας και μία αρχιτέκτων ειδικευμένη στην αναστήλωση μνημείων. Ενώνουν τις δυνάμεις τους με κοινό όραμα την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων που βρίσκονται διάσπαρτοι μέσα στην πόλη και χαράσσουν διαδρομές επίσκεψης, επισημαίνουν τα μνημεία, συντάσσουν χάρτες, βάζουν προτεραιότητες και προσδιορίζουν τα έργα που απαιτούνται ώστε να ενταχθούν στη σύγχρονη ζωή, ενώ παράλληλα αναζητούν χρηματοδότες.

Πρώτη κίνηση της αρχαιολόγου κυρίας Πόπης Παπαγγελή και της αρχιτέκτονος κυρίας Λιάνας Χλέπα είναι η διοργάνωση μιας έκθεσης για τις «Μεταμορφώσεις του ελευσινιακού τοπίου και τις αρχαιότητες στη σύγχρονη πόλη», που θα εγκαινιασθεί στις 5 Ιουλίου στο πολιτιστικό κέντρο «Λεωνίδας Κανελλόπουλος». Στόχος, η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης αλλά και των εν δυνάμει χορηγών, οι οποίοι καλούνται με τον τρόπο αυτό να «υιοθετήσουν» ένα ή περισσότερα έργα. Υποστηρικτές άλλωστε είναι ήδη ο κ. Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος και η ΑΕ Τσιμέντα «Τιτάν», καθώς και το Ίδρυμα Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου στη διοργάνωση της έκθεσης και στην έκδοση καταλόγου.

Χάρτες, φωτογραφίες, πολεοδομικά και άλλα σχέδια (μεταξύ των οποίων το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Ελευσίνας του 1835 από τον Στάουφερτ (που φυσικά δεν υλοποιήθηκε), αεροφωτογραφίες, χαρακτικά, υλικό από το Αρχείο Τραυλού, καθώς και νέα σχέδια για την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων επιστρατεύονται για την ανάπτυξη του θέματος.

«Οι αλλαγές του τοπίου της Ελευσίνας στα νεότερα χρόνια υπήρξαν δραματικές, με μόνα σταθερά σημεία πλέον το θαλάσσιο μέτωπο και το λόφο στον οποίο βρίσκεται το ιερό της Δήμητρας με την ακρόπολη της αρχαίας πόλης και τον οικισμό της στην κορυφή του. Η υπόλοιπη λοφοσειρά έχει χαθεί» λέει η αρχαιολόγος κυρία Παπαγγελή. Τι μπορεί να γίνει;

«Ένα δίκτυο αρχαιολογικών διαδρομών που θα συνδέει όλα τα τοπόσημα του χώρου» απαντά η κυρία Χλέπα. Με την προϋπόθεση, όπως λέει, ότι «η δημιουργία αυτού του δικτύου θα συναρτάται άμεσα με την προστασία και την αποκατάσταση των μνημείων και του τοπίου, καθώς και με τη σημειακή ανάδειξή τους, ώστε να αποτελέσουν ψηφίδες για την ανασύνθεση της εικόνας του παρελθόντος της πόλης και την αρμονική ένταξή του στο παρόν». Και οι δύο διαβεβαιώνουν εξάλλου ότι πρόκειται για μια ρεαλιστική πρόταση, αφού λαμβάνει υπόψη τις υπάρχουσες συνθήκες, όσο δυσμενείς και αν είναι.

Τέσσερις διαδρομές χαράσσονται έτσι. Ενώνουν μνημεία διαφόρων εποχών, μέσα από τα οποία αναδεικνύονται όλες οι φάσεις της ιστορίας της πόλης και καθεμία από αυτές συνδέεται με ιστορίες που έρχονται από το παρελθόν και αφορούν απλούς, ανώνυμους ανθρώπους, τους θεούς τους, αλλά και ιστορικές προσωπικότητες.

Tέσσερις ιστορίες από τα αρχαία χρόνια

Η αρχαία Ιερά οδός και τα Ελευσίνια: Από την Αθήνα ως την είσοδο του ιερού της Ελευσίνας η απόσταση είναι 21 χλμ., όσο και το μήκος της Ιεράς οδού. Αυτήν ακολουθούσαν οι μύστες εν πομπή, κρατώντας κλαδιά μυρτιάς και με τη συνοδεία τιμητικού στρατιωτικού αποσπάσματος και μουσικής. Προπορευόταν το Ιερατείο, το οποίο μετέφερε το άγαλμα του Ίακχου, γιου της Δήμητρας, στολισμένο με μυρτιές και με ένα δαυλό στο χέρι και τα ιερά των Μυστηρίων τοποθετημένα μέσα σε κίστες. Η αρχαιολογική διαδρομή προτείνει την εκκίνηση των σημερινών επισκεπτών από τη γέφυρα του Κηφισού, που σώζεται στη ρωμαϊκή της φάση. Εκεί οι προσκυνητές σταματούσαν για το έθιμο των «γεφυρισμών», που ήταν χοντροκομμένα αστεία –σκώμματα και αστεϊσμοί– τα οποία εκτοξεύονταν από το συγκεντρωμένο σε εκείνο το σημείο πλήθος, ενώ αυτοί απαντούσαν με «τα εξ αμάξης». Η Ιερά οδός, πλάτους 5,5 μ., που ήταν σε χρήση τουλάχιστον ως τον 6ο αιώνα μ.Χ. και τμήματά της έχουν έρθει σήμερα στο φως σε πολλά σημεία της διαδρομής, κατέληγε στην πλατεία του ιερού, ενώ άλλο τμήμα της έφθανε ως τον κυρίως ναό της Δήμητρας, το Τελεστήριο. Σε αυτό το εντυπωσιακό κατά την αρχαιότητα κτίριο συνέβαιναν τα Μυστήρια. Στο κέντρο του υπήρχε ένα δωμάτιο που ονομαζόταν «Ανάκτορον», με λειτουργία παρόμοια με εκείνη του ιερού βήματος στις χριστιανικές εκκλησίες, όπου μόνο ο ιεροφάντης μπορούσε να μπει γιατί εκεί φυλάγονταν τα ιερά των Μυστηρίων.

Νύχτα που φωτιζόταν μόνο από τις αναμμένες δάδες γινόταν η μύηση με τα «λεγόμενα»,τα «δρώμενα» και τα «δεικνύμενα».

Ποια ήταν αυτά; Οι μυημένοι κράτησαν το στόμα τους κλειστό μέσα στους αιώνες, γιατί διαφορετικά η θεά θα τους τιμωρούσε με θάνατο. Αν και, όπως φαίνεται, το ιερότατο αντικείμενο που έδειχνε ο ιεροφάντης ήταν ένα θερισμένο στάχυ.

Οι επτά επί Θήβας: Ο βασιλιάς του Άργους Άδραστος, ο υπερφίαλος Τυδέας, ο νεαρός Παρθενοπαίος, γιος της Αταλάντης, ο προκλητικός Καπανέας, ο Ιππομέδοντας, ο συνετός και προβληματισμένος μάντης Αμφιάραος και ο Πολυνείκης. Αυτοί ήταν οι επτά πολέμαρχοι που στα προϊστορικά χρόνια –τότε που γεννιούνται όλοι οι μύθοι– εκστράτευσαν από το Άργος εναντίον της Θήβας, όπως τους περιγράφει ο Αγγελιαφόρος στην τραγωδία του Αισχύλου. Και τους τάφους τους «αναγνώρισαν» πολύ αργότερα, τον 8ο αιώνα π.Χ., οι κάτοικοι της Ελευσίνας, αφού γραπτές πηγές μαρτυρούσαν ότι μετά την ήττα τους είχαν ταφεί εκεί.

Στο Προϊστορικό Νεκροταφείο της Ελευσίνας, όπως λέγεται σήμερα, περιφραγμένο μεν αλλά όχι προσβάσιμο για τους επισκέπτες, μια συστάδα τάφων περικλεισμένη από λιθόκτιστο περίβολο, που δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε έκτοτε, ως άβατος χώρος, θεωρήθηκε από τον αρχαιολόγο Γιώργο Μυλωνά το σημείο ταφής των επτά μυθικών ηγετών. Ακριβές ή όχι δεν έχει σημασία. Και μόνη η υπόθεση για την ύπαρξή του καθιστά αυτό το νεκροταφείο (1800-1190 π.Χ.) μοναδικό.

Ένας ρωμαίος αυτοκράτορας χτίζει ξανά την πόλη: Λάτρεψε το ελληνικό πνεύμα, μυήθηκε στα Μεγάλα Μυστήρια της Ελευσίνας και ευεργέτησε πολλαπλώς την πόλη: η Γέφυρα του Ελευσινιακού Κηφισού και το Υδραγωγείο του Θριάσιου Πεδίου θεωρούνται έργα του Αδριανού. Μήκους πολλών χιλιομέτρων, το Αδριάνειο Υδραγωγείο μετέφερε καλής ποιότητας νερό από την Πάρνηθα και ήταν ένα τεράστιο τεχνικό έργο. Για την κατασκευή του θα πρέπει να εργάστηκαν τμήματα του στρατού υπό την καθοδήγηση μηχανικών εξειδικευμένων στην υδραυλική. Σήμερα οι κάτοικοι της Ελευσίνας το συναντούν μέσα στην πόλη τους κατά μήκος της οδού Δήμητρας με κατεύθυνση προς το Ιερό, το οποίο όμως δεν ήταν το μόνο ευεργετημένο.

Δημόσιες κρήνες, λουτρά, βιομηχανικές εγκαταστάσεις και ό,τι άλλο απαιτούσε μεγάλη ποσότητα νερού, όπως οι υδρόμυλοι, δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν χάρη στο υδραγωγείο. Ανάμεσά τους οι Θέρμες, ένα δημόσιο λουτρικό συγκρότημα (2ος αιώνας μ.Χ.),ερείπια του οποίου σώζονται στην πλατεία Αγίου Γεωργίου, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του φαίνεται ότι βρίσκεται κάτω από την πλακόστρωση της πλατείας και τις οδούς Περικλέους και Παγκάλου. Η τελευταία υδάτινη στάση είναι στο λιμάνι, στην οδό Κανελλοπούλου, όπου σώζονται τα ίχνη ενός ακόμη βαλανείου. Ναυτικοί που έφθαναν στην πόλη, έμποροι και προσκυνητές του Ιερού της Δήμητρας μπορούσαν να εξυπηρετηθούν εκεί. Ένας χώρος κοινής ωφελείας από όπου πέρασαν κάποτε χιλιάδες άνθρωποι.

Ο πλούσιος ιερέας της θεάς Δήμητρας: Ποιος θα μπορούσε να χτίσει το σπίτι του σε επαφή με το τείχος της ακρόπολης, σε θέση προνομιακή; Και ποιος θα μπορούσε να το κοσμήσει με τόσο πλούσια δάπεδα και τοιχογραφίες; Το όνομα του ιδιοκτήτη της έπαυλης της ρωμαϊκής εποχής που σώζεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης, μπορεί να είναι άγνωστο. Από το σπίτι του και μόνο όμως πολλά μπορεί να πει κανείς. Όπως λέει η αρχαιολόγος κυρία Παπαγγελή, ένας στρωτήρας από την κεράμωση της στέγης που φέρει την επιγραφή «Ιερά Ελευσίνος» οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εκεί κατοικούσε μια εξέχουσα προσωπικότητα του ιερατείου. Η οικία διέθετε χώρους εστίασης και υποδοχής των επισκεπτών γύρω από ένα μεγάλο τετράγωνο αίθριο με μικρή δεξαμενή στο κέντρο του, επενδυμένη με μαρμάρινες πλάκες. Από το αίθριο ο ιδιοκτήτης του σπιτιού ανέβαινε μέσω ενός ξύλινου κλιμακοστασίου στον όροφο, στο νότιο άκρο του οποίου διαμορφωνόταν ένας εξώστης με μικρό κήπο από άνθη και θάμνους. Από εκεί μπορούσε να δει τους αγώνες που τελούνταν στο στάδιο ή απλώς να περάσει ευχάριστα το χρόνο του. Και μέσα στο σπίτι άλλωστε τα ψηφιδωτά δάπεδα ήταν διακοσμημένα με γεωμετρικά μοτίβα από ασπρόμαυρες ψηφίδες, ενώ στους τοίχους υπήρχε ζωγραφικός διάκοσμος. Όλα αυτά περί τον 2ο αιώνα μ.Χ.