“Heracles to Alexander the Great: Treasures from the Royal Capital of Macedon, a Hellenic Kingdom in the Age of Democracy”, 7 Απριλίου-29 Αυγούστου 2011, Μουσείο Ashmolean, Οξφόρδη
Οι οργανωτές της έκθεσης «Από τον Ηρακλή στον Αλέξανδρο: Θησαυροί από την βασιλική πρωτεύουσα της Μακεδονίας, ένα ελληνικό βασίλειο την εποχή της δημοκρατίας» δεν θα μπορούσαν να είχαν επιλέξει καλύτερη ημέρα για να εγκαινιάσουν το σημαντικό αυτό γεγονός. Μια ηλιόλουστη και ζεστή ημέρα χωρίς ούτε ένα σύννεφο στον ουρανό – σπάνιο για την Αγγλία – το νεοκλασικό Μουσείο Ashmolean έλαμπε στο φως όπως και οι ανακοινώσεις για την έκθεση που απεικονίζουν τη διάσημη χρυσή Μέδουσα από τον τάφο του Φιλίππου Β΄ στη Βεργίνα. Αισθάνεται κανείς ότι μεταφέρεται στον τόπο, τη Μεσόγειο, αλλά και το χρόνο, την αρχαία Μακεδονία.
Η έκθεση είναι το πρώτο σημαντικό γεγονός που πραγματοποιείται στο ανακαινισμένο Μουσείο Αshmolean. Αποτελείται από περισσότερα από 500 αντικείμενα, πολλά από τα οποία εκτίθενται εκτός Ελλάδος για πρώτη φορά. Επιμελητές είναι οι δρες Αγγελική Κοτταρίδη (διευθύντρια των ανασκαφών και του Μουσείου Βασιλικών Τάφων στις Αιγές – Βεργίνα), Susan Walker (έφορος του Τμήματος Αρχαιοτήτων του Μουσείου Ashmolean) και Γιάννης Γαλανάκης (ειδικός επιμελητής εκθέσεων για το Μουσείο Ashmolean). Την καθοδήγησή του επίσης σε όλες τις φάσεις της έκθεσης προέβαλλε ο Robin Lane Fox, ειδικός στον Μ. Αλέξανδρο, καθηγητής της Οξφόρδης και φιλέλληνας.
Η βασική ερώτηση για πολλούς είναι « γιατί στην Οξφόρδη;». Γιατί οι διοργανωτές επέλεξαν να παρουσιάσουν τόσο ιδιαίτερα ευρήματα στο Μουσείο Ashmolean; Την απάντηση δίνει ο διευθυντής δρ. Christopher Brown, δηλώνοντας ότι του Μουσείο είναι το «ιδανικό μέρος για τη διεξαγωγή της έκθεσης».
Η Οξφόρδη αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί πρωτοπόρο στις κλασικές σπουδές καθώς και εστία φιλελληνισμού. Το Ashmolean, ένα μουσείο με συλλογές ελληνικής τέχνης από όλη την αρχαιότητα, βρίσκεται δίπλα στο Ioannou Centre for Classical and Byzantine Studies καθώς και το Τμήμα Αρχαιολογίας. Όπως είπε ο Robin Lane Fox, ο ίδιος ο Μανόλης Ανδρόνικος, ανασκαφέας των Αιγών – γνωστότερων ως Βεργίνα – , σπούδασε κλασική αρχαιολογία στο Κολέγιο Trinity της Οξφόρδης το 1954 υπό την επίβλεψη του Sir John Beazley ενώ αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου το 1986 μετά την αποκάλυψη του τάφου του Φιλίππου Β΄ (1977). Έτσι, η Οξφόρδη, έχοντας τους στενότερους δεσμούς με το θέμα και τον αρχαιολόγο, είναι πραγματικά ιδανική για να φιλοξενήσει μια τέτοια μεγαλειώδη έκθεση.
Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του, ο Lane Fox ανέφερε συγκινημένος ότι «δεν έχω ξαναδεί τίποτα σαν κι αυτό ». Συνέχισε όμως, επεξηγώντας το πώς το «κλειδί» για να κατανοήσουμε τον Αλέξανδρο και το λαό του βρίσκεται στο έδαφος της Μακεδονίας και η πορεία της δυτικής τέχνης θα ήταν πολύ διαφορετική αν οι θησαυροί αυτοί είχαν αποκαλυφθεί την περίοδο της Αναγέννησης και είχαν μελετηθεί από τους μεγάλους καλλιτέχνες της περιόδου. Δήλωσε επίσης, με χιουμοριστικό τρόπο, ότι το Ανάκτορο του Μπάκιγχαμ μοιάζει με καλύβα μπροστά στο ανάκτορο του Φιλίππου Β΄ στις Αιγές, το οποίο ο ίδιος θεωρεί το σημαντικότερο ελληνικό αρχιτεκτόνημα μετά τον Παρθενώνα.
Η έκθεση καλύπτει μια περίοδο περίπου 1.000 ετών. Τα πρωιμότερα ευρήματα χρονολογούνται από το 1300 π.Χ. ενώ τα πιο όψιμα φτάνουν στα τέλη του 4ου αι., εποχή του Αλεξάνδρου Δ΄, γιου του Μ. Αλεξάνδρου και της Βακτριανής πριγκίπισσας Ρωξάνης. Όλα φιλοξενούνται σε τρεις μεγάλες αίθουσες στον τρίτο όροφο του μουσείου. Με την είσοδό του στο πρώτο δωμάτιο ο επισκέπτης συναντά δύο πρόσωπα που αποτελούν την «καρδιά» της έκθεσης: μια προτομή του Μ. Αλεξάνδρου από την Πέλλα και ένα αγαλματίδιο γνωστό ως «ο Ηρακλής του Ashmolean», ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού πρωτοτύπου που απεικονίζει τον ήρωα με τον δολοφονημένο Ερυμάνθιο Κάπρο. Εδώ είναι πού κάποιος αναρωτιέται: «πώς αυτοί οι δύο χαρακτήρες συνδέονται και γιατί είναι κεντρικοί στην έκθεση»; Η απάντηση δίνεται από τον ιστορικό Θουκυδίδη οποίος αναφέρει ότι η δυναστεία των Τημενιδών όπου ανήκαν ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος κατάγονταν από τον Τήμενο από το Άργος, εγγονό του Ηρακλή και μυθικό ήρωα-γενάρχη του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας.
Η πρώτη αίθουσα (Gallery 1, The King’s Gallery) περιλαμβάνει τα αρχαιότερα αντικείμενα της έκθεσης. Η πρώτη προθήκη περιέχει όπλα και αλάβαστρα της μυκηναϊκής περιόδου από την περιοχή γύρω από τις Αιγές, που χρονολογούνται στον 14ο αι. π.Χ. Στη συνέχεια παρουσιάζονται διάφορα ευρήματα από μια νεκρόπολη της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου καθώς και κοσμήματα από την αρχαϊκή και κλασική περίοδο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι μια μεγάλη προθήκη καλυμμένη με εκατοντάδες καρφιά και μεταλλικά σπαράγματα από την ξύλινη οικία που ηθελημένα κατασκευάστηκε για να καεί στην νεκρική πυρά της βασίλισσας Ευρυδίκης, μητέρας του Φιλίππου Β΄ (344/343 π.Χ.). Παρουσιάζονται επίσης ευρήματα από τάφους των Τημενιδών, μεταξύ των οποίων ξίφος και δύο ακόντια που ανήκαν στον Φίλιππο Β΄, χρυσά δισκάρια όπου απεικονίζεται το άστρο της Βεργίνας, σύμβολο του Οίκου της Μακεδονίας και μια χρυσή κεφαλή μέδουσας που κάποτε κοσμούσε έναν θώρακα. Η επόμενη προθήκη περιλαμβάνει το χρυσό στεφάνι από φύλλα βελανιδιάς που βρέθηκε το 2008 στην περιοχή του ιερού της Εύκλειας, και που αποτελεί το πιο πρόσφατο εύρημα που παρουσιάζεται στην έκθεση. Αλλού παρουσιάζονται σκηνές κυνηγιού και μαρμάρινα αγάλματα από το Γυμνάσιο των Αιγών τα οποία παρουσιάζουν κυνηγό να σκοτώνει αγριόχοιρο. Δύο στήλες επιφανών Μακεδόνων ολοκληρώνουν την έκθεση της πρώτης αίθουσας.
Η δεύτερη αίθουσα (Gallery 2, The Queen’s Gallery) είναι αφιερωμένη στις γυναίκες της αριστοκρατίας. Από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία εδώ είναι η «Κυρία των Αιγών», η ταφή δηλαδή της συζύγου του βασιλιά Αμύντα Α΄(περ. 500 π.Χ.). Η «κυρία» ήταν στολισμένη με 72 τμήματα χρυσού και συνοδευόταν από αργυρά, χάλκινα, κεραμικά και γυάλινα αγγεία και άλλα πολυτελή αντικείμενα. Τα σπειροειδή ελάσματα που στερέωναν κάποτε τα μαλλιά της ώθησαν την κυρία Κοτταρίδη να την παρομοιάσει χαριτολογώντας με την κινηματογραφική Ινδιάνα Ποκαχόντας! Κοντά στην «κυρία» παρουσιάζονται τέσσερις ακόμη γυναικείες ταφές της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου όπου, εκτός από τα άλλα αντικείμενα που τις συνόδευαν, ξεχώριζαν χάλκινα σκήπτρα με διπλούς πελέκεις, σύμβολο κυριαρχίας στη Μακεδονία που δείχνει αλληλεπιδράσεις με τη νότια Ελλάδα και συγκεκριμένα με την Κρήτη. Μια ακόμη ταφή βασίλισσας περιέχει αντικείμενα για σπονδές και πήλινα ειδώλια. Σε μια άλλη προθήκη παρουσιάζεται το χρυσό στεφάνι μυρτιάς που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δάνεια του Μουσείου των Αιγών και συνδέεται με τη βασίλισσα Μήδα, μια από τις επτά συζύγους του Φιλίππου Β΄ με καταγωγή από τη Θράκη. Στις επόμενες προθήκες παρουσιάζονται κοσμήματα, αττικές λευκές λήκυθοι, καθώς και αντικείμενα κόσμησης των γυναικών της αριστοκρατίας, αντικείμενα από το Ιερό των Διπλών Πελέκεων καθώς και πήλινα ειδώλια της Περσεφόνης, του Άδη, του Πάνα και άλλων θεοτήτων από την ταφή μιας βασίλισσας. Ιδιαίτερα σημαντική, τέλος, είναι η παρουσίαση οκτώ πήλινων κεφαλών ανδρών και γυναικών σε φυσικό μέγεθος και φυσιοκρατικό ύφος, οι οποίες βρέθηκαν σε ταφή από τη συστάδα των «βασιλισσών» στις Αιγές και που χρονολογούνται στο 480 π.Χ. Σύμφωνα με τον Lane Fox, οι κεφαλές, που αναπαριστούν πραγματικούς ανθρώπους ή δαίμονες, αποτελούν προπομπό των ρωμαϊκών «βεριστικών» πορτρέτων.
Στην τρίτη αίθουσα (Gallery 3, The Banquet Gallery) εκτίθενται στοιχεία εσωτερικής διακόσμησης, αρχιτεκτονικά μέλη του ανακτόρου των Αιγών καθώς και χρηστικά αντικείμενα που συνδέονται με τα συμπόσια των επιφανών Μακεδόνων. Ως κεντρικό αντικείμενο παρουσιάζεται ένα αργυρό αγγείο συμποσίου από τον τάφο του Φιλίππου Β΄, ενώ στην ίδια προθήκη εκτίθενται πέντε αντικείμενα συμποσίου από τον τάφο του Αλεξάνδου Δ΄. Η επόμενη προθήκη περιλαμβάνει δύο ελεφαντοστέινα ειδώλια, τέλεια στις λεπτομέρειές τους, που παρουσιάζουν αγριόχοιρο και γενειοφόρο άνδρα με εκτεταμένα τα χέρια του. Και τα δύο αντικείμενα, που εκτίθεται για πρώτη φορά, αποτελούσαν διακοσμητικά σε χρυσά και ελεφάντινα ανάκλιντρα και βρέθηκαν στους τάφους των Φιλίππου Β΄ και Αλεξάνδου Δ΄ αντίστοιχα. Τα αντικείμενα συμποσίων που παρουσιάζονται στις επόμενες προθήκες, πολλά από τα οποία εισηγμένα από την Κόρινθο και τα νησιά του Αιγαίου, περιλαμβάνουν κανθάρους και καλυκωτούς κρατήρες. Όσο για τα αρχιτεκτονικά μέλη του ανακτόρου, περιλαμβάνουν περίτεχνα ακροκέραμα, έναν μαρμάρινο ιωνικό ημικίονα προσαρτημένο σε πεσσό, καθώς και σχέδια – κατόψεις και φωτογραφίες από τον χώρο. Η τελευταία αυτή ενότητα της έκθεσης είναι ίσως λίγο ελλιπής, αν και η μεταφορά αρχιτεκτονικών μελών από τόσο μακριά είναι σίγουρα επικίνδυνη και δύσκολη. Γενικά όμως εδώ φαίνεται ότι οι βασιλιάδες της Μακεδονίας ήταν σπουδαίοι πάτρωνες της τέχνης και ενίσχυσαν το έργο των καλύτερων καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων και σίγουρα δραματουργών. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι οι Βάκχες του Ευριπίδη παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στη Μακεδονία, ίσως στο θέατρο των Αιγών.
Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης όπως η δική μας, ο πρώτος οικουμενικός πολιτισμός που δημιούργησε ο Μ. Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του έχει πολλά να μας διδάξει. Οι εκστρατείες και το όραμα του Αλέξανδρου κατέστησαν δυνατόν να διαπεράσει ο ελληνικός πολιτισμός την Ασία και να αναμειχθεί με τους πολιτισμούς τη Ανατολής. Όμως οι απαρχές των γεγονότων αυτών που σημάδεψαν την μεταγενέστερη ιστορία εντοπίζονται στο έδαφος της βόρειας Ελλάδας και σε αρκετούς αιώνες μοναρχίας. Σήμερα λοιπόν είναι η πρώτη φορά που ο κόσμος εκτός Ελλάδος γνωρίζει ουσιαστικά τη δυναστεία των Τημενιδών μέσα από μια σειρά συγκλονιστικών αντικειμένων που μαρτυρούν την άποψή της οικογένειας του Αλεξάνδρου για τη ζωή και το θάνατο.
Το ενδιαφέρον για τον ελληνιστικό κόσμο στη ολοένα και μεγαλώνει τον τελευταίο καιρό, τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε μη ακαδημαϊκό επίπεδο. Είναι ευτύχημα ότι παράλληλα με την έκθεση των «Μακεδόνων» προπατόρων του Μ. Αλεξάνδρου στο Ashmolean, το Βρετανικό Μουσείο φιλοξενεί θησαυρούς από τις ελληνιστικές θέσεις Αϊ Χανούμ και Τίλια Τεπέ στα πλαίσια της έκθεσής του «Afghanistan: Crossroads of the Ancient World» καλύπτοντας το ασιατικό μέρος της δραστηριότητας του μεγάλου στρατηλάτη. Επίσης, μετά το Ashmolean, μέρος της έκθεσης με τα ευρήματα των Αιγών πρόκειται να ταξιδέψει και στο Μουσείο του Λούβρου.
Μέχρι τότε, οι Μακεδόνες και ο κόσμος τους έχουν βρει έναν φιλόξενο χώρο στην Οξφόρδη όπου και θα παραμείνουν. Κατά τους πέντε μήνες που διαρκεί η έκθεση μάλιστα, συμπληρωματικά με αυτήν, θα διεξάγονται στην Οξφόρδη διάφορες εκδηλώσεις μεταξύ των οποίων σεμινάρια από ειδικούς επιστήμονες, προβολή ταινιών, θεατρικές και μουσικές παραγωγές σχετικές με τον ελληνικό πολιτισμό, αρχαιότερο και σύγχρονο. Ακόμη και το εστιατόριο του Μουσείου Ashmolean θα φιλοξενήσει μια «Ελληνική Περίοδο» με το μενού να αποτελείται από ελληνικές νοστιμιές! Φαίνεται λοιπόν ότι οι Έλληνες με οδηγό τους Μακεδόνες κατακτούν με την ιστορία και τον πολιτισμό τους την Οξφόρδη.
Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα του πρωθυπουργού Γ.Α. Παπανδρέου και του ΥΠΠΟΤ σε συνεργασία με το Μουσείο Ashmolean. Σπόνσορες είναι επίσης η συλλογή Γεωργίου Οικονόμου, το Ελληνικό Ίδρυμα, το ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη, οι Φίλοι του Μουσείου Ashmolean, η Meyveart Glass Engineering, το ίδρυμα Ωνάση και το ίδρυμα Malcolm Hewitt Wiener.
Anna Kouremenos
DPhil candidate in archaeology, University of Oxford
Απόδοση στα ελληνικά: Ζέτα Ξεκαλάκη
