Δημήτριος Κουτρούμπας, Η Φαρμακολογία του Γαληνού.
Σκοπός της διδακτορικής διατριβής είναι να επισημανθούν και να παρουσιαστούν τα σημαντικότερα σημεία της συμβολής του Γαληνού της Περγάμου στην ανανέωση της Αρχαίας Φαρμακολογίας. Ο Γαληνός (129 – 216 μ.Χ.) αποτελεί τη σημαντικότερη ιατρική φυσιογνωμία της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου και είναι ο μεγαλύτερος γιατρός της αρχαιότητας, μετά τον Ιπποκράτη.
Εκτός από χαρισματικός γιατρός, ο Γαληνός συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της φαρμακολογίας. Η βαθιά του γνώση σχετικά με τα φάρμακα απαντάται σε αρκετά τμήματα έργων του, όπως, για παράδειγμα, στις πραγματείες: Θεραπευτικὴ μέθοδος, Περὶ κράσεων, Ὑγιεινῶν κ.α. Όμως, το μεγαλύτερο μέρος της διαπραγμάτευσης του Γαληνού σχετικά με τη μελέτη των φαρμάκων εντοπίζεται στα ακόλουθα συγγράμματα: Περὶ τὴς τῶν καθαιρόντων φαρμάκων δυνάμεως, Τίνας δεῖ ἐκκαθαίρειν καὶ ποίοις καθαρτηρίοις καὶ πότε, Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους, Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη, Περὶ ἀντιδότων, Πρὸς Πίσωνα περὶ τῆς θηριακῆς, Περὶ θηριακῆς πρὸς Παμφιλιανόν, Περὶ εὐπορίστων, Περὶ ἀντεμβαλλομένων.
Αναντίρρητα το πιο σημαντικό φαρμακολογικό έργο που συνέθεσε ο Γαληνός είναι το Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων, εφόσον με αυτό τίθενται για πρώτη φορά οι θεωρητικές βάσεις της φαρμακολογίας και παράλληλα ενσωματώνεται ο θεραπευτικός μηχανισμός των φαρμάκων στο φυσιολογικό – παθολογικό σύστημα της ιατρικής του διδασκαλίας. Αποτελεί, επομένως, ένα έργο προορισμένο για την μελέτη της θεωρητικής φαρμακολογίας και αποτελεί προϊόν μακροχρόνιας συγγραφικής προσπάθειας, η οποία διήρκησε περί τα είκοσι χρόνια.
Κομβικό σημείο στην γαληνική φαρμακολογία αποτελεί ο ορισμός της έννοιας του φαρμάκου όπου φαίνεται ότι ο Γαληνός αποδέχεται την αρκετά ρευστή αριστοτελική διάκριση ανάμεσα στο φάρμακο και την τροφή και σε αντιδιαστολή με την ιπποκρατική ταύτισή τους. Σύμφωνα με τον Γαληνό, ως φάρμακο ορίζεται κάθε ουσία που δεν εξομοιώνεται με τον ανθρώπινο οργανισμό και επιδρά σε αυτόν, μεταβάλλοντας μια ή περισσότερες από τις πρωταρχικές ποιότητες θερμότητα, υγρότητα, ψυχρότητα, ξηρότητα, που τον συγκροτούν, ενώ αντίστοιχα η τροφή προσδιορίζεται ως οποιαδήποτε ουσία εξομοιώνεται με τον ανθρώπινο οργανισμό και συμβάλει στην αύξησή του. Κάθε φάρμακο, καθώς παραμένει αναλλοίωτο από το ανθρώπινο σώμα, μπορεί είτε να ωφελήσει είτε να βλάψει, και στη δεύτερη αυτή περίπτωση ονομάζεται δηλητήριο.
Τα φάρμακα διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τα απλά φάρμακα και τα σύνθετα φάρμακα. Απλά ονομάζονται τα φάρμακα που είναι ουσίες «αυτοφυείς», δηλαδή βρίσκονται στη φυσική τους κατάσταση, όπως υπάρχουν και συλλέγονται ελεύθερα από τη φύση. Αντίθετα, τα σύνθετα φάρμακα είναι φαρμακευτικά σκευάσματα που παρασκευάζονται από την ανάμειξη δύο ή περισσοτέρων φαρμακευτικών ουσιών.
Εμφανώς επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη, ο Γαληνός εισάγει στη μελέτη των απλών φαρμάκων την πραγματική και τη δυνητική έννοια του φαρμάκου, διακρίνοντας το ἐνεργείᾳ από το δυνάμει φάρμακο. Συνεπώς, κάθε ουσία που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως φάρμακο διακρίνεται σε ἐνεργείᾳ, που σημαίνει ότι το φάρμακο πραγματώνει την επίδραση του και δυνάμει που σημαίνει με σύγχρονους όρους ότι «έχει τη δυνατότητα» να λειτουργήσει ως φάρμακο, εφόσον δεν παρεμβληθεί κάποιος εξωτερικός παράγοντας.
Περαιτέρω οι φαρμακευτικές ιδιότητες και κατ’ επέκταση τα φάρμακα διακρίνονται σε καθ᾿ αὑτὰ, και κατὰ συμβεβηκὸς. Τα καθ᾿ αὑτὰ εμφανίζουν τις κατά την φύση τους φαρμακολογικές ιδιότητες. Αποτελούν, δηλαδή, απλές φαρμακευτικές ουσίες, οι επιδράσεις των οποίων στον ανθρώπινο οργανισμό είναι αποτέλεσμα των αρχικών ιδιοτήτων που εκπορεύονται από τη φύση τους, χωρίς να έχουν επηρεαστεί ή μεταβληθεί από οποιοδήποτε εξωτερικό παράγοντα.
Στον αντίποδα, ως κατὰ συμβεβηκὸς χαρακτηρίζονται εκείνες οι ιδιότητες των φαρμάκων που συμπτωματικά ή κατά τύχη έχουν προσλάβει τα φάρμακα λόγω κάποιας επίκτητης ποιότητας και τότε αυτά συμπεριφέρονται περιστασιακά σύμφωνα με τις ιδιότητες της επίκτητης κράσης.
Παρά τις αριστοτελικές επιρροές, ο Γαληνός παραμένει πιστός στην ιπποκρατική διδασκαλία των τεσσάρων χυμών, όπως διατυπώνεται στην πραγματεία Περὶ φύσιος ἀνθρώπου της Ιπποκρατικής Συλλογής. Προσπαθεί να ενσωματώσει στα φάρμακα και κυρίως στις δυνάμεις που αυτά εμπεριέχουν τις τέσσερεις ποιότητες: θερμότητα, ψυχρότητα, ξηρότητα και υγρότητα από τις οποίες συγκροτούνται οι τέσσερεις ιπποκρατικοί χυμοί: αίμα, φλέγμα, κίτρινη και μαύρη χολή.
Σύμφωνα με τον ορισμό που διατυπώνει ο Γαληνός, η δύναμη των φαρμάκων είναι η δραστική αιτία η οποία ευθύνεται για τα αποτελέσματα που έχει η λήψη των φαρμάκων στον ανθρώπινο οργανισμό. Δηλαδή, η δύναμη ενός φαρμάκου είναι το ενεργό αίτιο που προκαλεί τη μεταβολή της υπάρχουσας κατάστασης του οργανισμού. Έτσι θεωρεί ότι μια φαρμακευτική ουσία έχει τόσες δυνάμεις όσες και οι ενέργειες που εμφανίζει. Για παράδειγμα, η αλόη παρουσιάζει ταυτοχρόνως μια πληθώρα φαρμακευτικών δυνάμεων, όπως καθαρτική και τονωτική του στομάχου, παραλλήλως όμως εμπεριέχει και δύναμη κολλητική των τραυμάτων, επουλωτική των ελκών, και ξηραντική δύναμη που περιορίζει την υγρότητα των βλεφάρων. Γενικώς μπορεί να λεχθεί ότι μια φαρμακευτική ουσία εμπεριέχει τόσες δυνάμεις όσες και οι δράσεις που εκδηλώνονται κατά τη χρήση της ουσίας στον οργανισμό.
Οι δυνάμεις σχετίζονται άμεσα με τις ιπποκρατικές ποιότητες (θερμό, ψυχρό, υγρό και ξηρό), καθώς θεωρεί ότι σε αυτές τις βασικές ποιότητες εδράζεται η ουσία της δραστικής δύναμης που εμπεριέχει το κάθε φάρμακο και η οποία γίνεται αντιληπτή από την επίδραση που ασκεί μέσω της θέρμανσης, ψύξης, ξήρανσης ή ύγρανσης στο ανθρώπινο σώμα. Οι τέσσερεις ιπποκρατικές ποιότητες που ο Γαληνός τις ονομάζει και πρωταρχικές είναι κοινές για όλα τα έμβια όντα και αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους συγκροτούν, επίσης, την ουσία κάθε έμβιου οργανισμού και είναι υπεύθυνες για την εκδήλωση του συνόλου των φαρμακευτικών ιδιοτήτων μιας ουσίας.
Ο κόσμος των γαληνικών φαρμακολογικών δυνάμεων συγκροτείται από ένα μεγάλο πλήθος διαφορετικής έντασης ακόμα και αντιτιθέμενων δυνάμεων, που κάτω από ορισμένες συνθήκες είναι δυνατό να μεταβληθούν. Σε αυτή τη μάλλον χαοτική κατάσταση και στην απίστευτη πανσπερμία δυνάμεων ο Γαληνός αποφασίζει να βάλει τάξη περιορίζοντας τον αριθμό τους και καθορίζοντας την ισχύ με την οποία επιδρούν όταν εφαρμόζεται ένα φάρμακο στο ανθρώπινο σώμα, μέσω της ταξινόμησης της έντασής τους. Για τον Γαληνό δεν έχει μόνο σημασία να γνωρίζει ο ιατρός το γένος της ποιότητας που συγκροτεί την οντότητα του φαρμάκου και άρα καθορίζει και το είδος των δυνάμεων που εμπεριέχει, αλλά θα πρέπει να γνωρίζει επ’ ακριβώς και την ένταση της δύναμης τους. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της διαβάθμισης της ποιότητας κάθε απλού φαρμάκου σε τέσσερεις βαθμούς, έχοντας ως βάση τον πρώτο βαθμό και ακρότατο όριο τον τέταρτο βαθμό.
Η δωδεκαβάθμια κλίμακα κατάταξης των φαρμάκων ανάλογα με την ισχύ τους διατυπώνεται για πρώτη φορά στην Ιστορία της Φαρμακολογίας από το Γαληνό και ως θεωρία απολάμβανε καθολική αποδοχή για περισσότερο από 1600 χρόνια. Μόλις στα μέσα του 19ου αιώνα η φαρμακολογία υπό την επίδραση των φυσικών επιστημών έθεσε νέες βάσεις που προέρχονταν από το χώρο της χημείας και της βιολογίας και εγκατέλειψε οριστικά το σύστημα των ποιοτήτων και των βαθμών έντασης των φαρμάκων που εισήγαγε ο Γαληνός.
Παράλληλα άξιο αναφοράς είναι και το γεγονός ότι η πραγματεία Περί τῆς τῶν ἁπλῶν φαρμάκων κράσεως καί δυνάμεως επιδεικνύει έμπρακτα την επιστημονική ευρηματικότητα του Γαληνού, με τη θέσπιση γενικών αρχών και κανόνων που πρέπει να διέπουν την εξέταση των φαρμακευτικών ιδιοτήτων κάθε ουσίας. Ο Γαληνός ορίζει, επίσης, για πρώτη φορά στην Ιστορία της Φαρμακολογίας, τις πρώιμες μορφές των μεθοδολογικών αρχών που πρέπει να διέπουν την εξέταση των φαρμάκων δίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην απόλυτη ανάγκη να αποκτήσει ο ιατρός μια άμεση επαφή με το φάρμακο.
Αφετηρία της θεωρητικής θεμελίωσης του πειραματικού ελέγχου ενός φαρμάκου αποτελεί το αξίωμα ότι ο ερευνητής θα πρέπει να ξεκινά από τα φανερά φαρμακολογικά δεδομένα που παρέχονται μέσω των αισθήσεων του και, αφού εξασκηθεί στις προφανείς ιδιότητες ενός φαρμάκου, στη συνέχεια θα κατορθώσει να προσεγγίσει με μεγαλύτερη ευκολία ζητήματα που είναι πιο πολύπλοκα και με περισσότερο δυσδιάκριτα όρια. Τούτο αποτελεί μια γενική αρχή που πρέπει απαρέγκλιτα να ακολουθεί ο ερευνητής και ο Γαληνός δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει συνεχώς την απαίτησή του ότι κατά τον έλεγχο ενός φαρμάκου, θα πρέπει να είναι απαλλαγμένο από κάθε ισχυρή επίκτητη ποιότητα.
Τα φαρμακολογικά έργα του Γαληνού εμφανίζουν ένα συγγραφικό μοτίβο που συνδυάζει την έξυπνη εκλογίκευση της λεπτομερούς παρατήρησης και της εμπειρικής δοκιμασίας μαζί με ένα έντονο πάθος διόρθωσης λαθών των λοιπών φαρμακολόγων, σύγχρονων και προγενέστερων. Πράγματι κατά τη μελέτη και διατύπωση των φαρμακολογικών του απόψεών ο Γαληνός σαφέστατα επηρεάστηκε από σημαντικές μορφές της αρχαίας ελληνικής επιστήμης, όπως τον Αριστοτέλη, τον Ιπποκράτη, τον Διοσκουρίδη, τον Κρατεύα, τον Ηρακλείδη τον Ταραντίνο και άλλους.
Ο Γαληνός είναι ένα ελεύθερο και ανήσυχο πνεύμα, δεν είναι εξαρτημένος από κανένα ιατρικό δόγμα, αρνείται πεισματικά να ενταχθεί σε οποιαδήποτε ιατρική αἵρεσιν και να μιλά αποκλειστικά επ’ ονόματί της. Δηλώνει για τον εαυτό του ὡς ἐλευθέριόν τε καὶ παρ᾿ ὅλον τὸν βίον ἀλήθειαν σπουδάσαντα ενώ το σύγγραμμα Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο θρίαμβος του ορθολογισμού κατά της αυθαίρετης εισαγωγής υπερφυσικών δυνάμεων, αποκρυφιστικών στοιχείων και άλλων δοξασιών από τη μαγική παράδοση της Μέσης Ανατολής.
Με τον Γαληνό επιτελείται στον χώρο της Φαρμακολογίας μια σαρωτική αλλαγή στον τρόπο μελέτης και χρήσης των φαρμάκων, αφού διαμέσου των γαληνικών συγγραμμάτων πραγματοποιείται η μετάβαση από τις εμπειρικές περιγραφές των φαρμακευτικών ιδιοτήτων προς την επιστημονική φαρμακολογία. Αναντίρρητα ο Γαληνός αποτελεί ορόσημο στην εξέλιξη της φαρμακευτικής σκέψης και οδηγεί την αρχαία Φαρμακολογία από την απλή γνώση οργανικών και ανόργανων ουσιών με ιατρική χρήση προς την επιστήμη των φαρμάκων.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Hankinson, R.J. (επιμ.) (2008) The Cambridge companion to Galen, Cambridge: Cambridge University Press.
Jouanna, J. & Boudon, V. (1997) ῾Remarques sur la place d’ Hippocrate dans la pharmacologie de Galien᾽, στο: Debru (επιμ.) 1997a, 213-234.
Debru, A. (επιμ.) (1997a) Galen on pharmacology. Philosophy, history, and medicine, Studies in Ancient Medicine 16, Leiden: Brill.
Nutton, V. (1972) ῾Galen and medical autobiography᾽, Proceedings of the Cambridge Philological Society 18, 50-62.
___ (1973) ῾The chronology of Galen’s early career᾽, Classical Quarterly, 23, 158-171.
___ (επιμ.) (1981) Galen: Problems and prospects, London: The Wellcome Institute.
___ (1985) ῾The drug trade in antiquity᾽, Journal of the Royal Society of Medicine, 78, 138-45.
___ (2004) Ancient medicine, London: Routledge.
Scarborough, J. (1982) ῾Roman pharmacy and the eastern drug trade: Some problems as illustrated by the example of aloe᾽, Pharmacy in History, 24, 135-143.
___ (1983a) ῾On medications for burns in classical antiquity᾽, Clinics in Plastic Surgery, 10, 603-610.
___ (1983b) ῾Theoretical assumptions in Hippocratic pharmacology᾽, στο: Lasserre, F. & Mudry, P. (επιμ.), Formes de pensée dans la Collection hippocratique: Actes du IVe Colloque international hippocratique (Lausanne 1981), Geneva: Droz, 307-325.
___ (επιμ.) (1984a) Symposium on Byzantine medicine, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Papers.
___ (1984b) ῾Early Byzantine pharmacology᾽, στο: Scarborough (επιμ.) 1984a, 213-232.
___ (1987a) ῾Texts and sources in ancient pharmacy, Pt. 1: Ancient Near Eastern and Greek texts᾽, Pharmacy in History, 29, 81-84.
___ (1987b) ῾Texts and sources in ancient pharmacy, Pt. 2: Hellenistic pharmacy, toxicology, and medical entomology᾽, Pharmacy in History, 29, 133-139.
___ (1989) ῾Pharmaceutical theory in Galen’s Commentaries on the Hippocratic Epidemics: Some observations on Roman views of Greek drug lore᾽, στο: Baader, G. & Winau, R. (επιμ.) (1989) Die hippokratischen Epidemien: Theorie-Praxis-Tradition. Verhandlungen des Ve Colloque international hippocratique, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 270-282.
Touwaide, A. (1990) ῾Le traité de matière médicale de Dioscoride: Pour une nouvelle lecture᾽, Bulletin du Cercle du Benelux d’ histoire de la pharmacie, 78, 32-39.
___ (1991a) ῾Les poisons dans le monde antique et byzantin: Introduction à une analyse systémique᾽, Revue d’ histoire de la pharmacie, 290, 265-281.
___ (1996b) ῾Theoretical concepts and problems of Greek pharmacology in Arabic medicine: reception and re-elaboration᾽, Forum, 6, 321-39
___ (1997) ῾La thérapeutique médicamenteuse de Dioscoride á Galien: du pharmaco-centrisme au médico-centrisme᾽, στο: Debru (επιμ.) 1997a, 255-282.
___ (1998) ῾Therapeutic Strategies: Drugs᾽, στο: Grmek, M. D. (επιμ.) (1998), Western medical thought from antiquity to the Middle Ages, Cambridge, Massachusetts, London, England: Harvand University Press, 259-272.
Για τη διατριβή
Τίτλος: Η Φαρμακολογία του Γαληνού.
Τύπος: Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Επόπτες καθηγητές: Παπαδόπουλος Γιώργος, Αναπληρωτής Καθηγητής Φαρμακολογίας, Ζωή Παπαδοπούλου-Νταϊφώτη, Καθηγήτρια Φαρμακολογίας – Διευθύντρια Μορφολειτουργικού Τομέα Ιατρικής Σχολής Αθηνών, Χριστίνα Τεσσερομάτη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Φαρμακολογίας.
Διάρκεια: Απρίλιος 2007 – Μάιος 2010
Υποστήριξη: 20 Ιουλίου 2010
Περιγραφή: τόμος 1, σελίδες 343
Γλώσσα: Ελληνικά
Δημήτρης Κουτρούμπας
DKoutroumpas@gmail.com
