Έγγραφα οικοδομικών αδειών του 19ου αιώνα στα τοπικά ιστορικά αρχεία Κεφαλονιάς και Ιθάκης και η συμβολή τους στη μελέτη της κατοικίας
Χριστίνα Φραγκούλη
Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ
Υποψήφια Διδάκτωρ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Εισαγωγικά
Τα τελευταία δείγματα της μακραίωνης σειράς κατοικιών της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης, που η αρχή της χάνεται στα χρόνια της Ενετοκρατίας —πολλά κτισμένα εκ βάθρων μετά τους σεισμούς του 1867— καταστράφηκαν σε μεγάλο ποσοστό κατά τους σεισμούς του 1953 και τις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν, χωρίς ποτέ να μελετηθούν σε βάθος και έκταση (εικ. 1).
Το μεγαλύτερο μέρος της ντόπιας αρχιτεκτονικής —τεκμήριο των πολιτιστικών καταβολών αυτών των νησιών που βρέθηκαν τετρακόσια χρόνια κάτω από την κυριαρχία των Βενετών και μισό και πλέον αιώνα υπό «αγγλική προστασία», γνωρίζοντας μια πρωτοφανή ακμή, προτού ενωθούν με την Ελλάδα— χάθηκε οριστικά (εικ. 2-3). Κι ενώ ο χρόνος που πέρασε έχει αμβλύνει τη μνήμη και έχει περιορίσει τη δυνατότητα ανεύρεσης επιτόπιων στοιχείων, ένα πλήθος από πληροφορίες για κτίρια που καταστράφηκαν ή δεν αναγνωρίστηκαν, λανθάνει ακόμα σε διάφορα δημοσιεύματα και αρχεία.

Το υλικό
Αποτέλεσμα της εφαρμογής του διατάγματος που δημοσιεύτηκε στο φύλλο 86ο της Gazzetta Degli Stati Uniti delle Isole Ionie του 1819 [σημ. 1] και απαγόρευε ρητά οποιαδήποτε οικοδομική εργασία χωρίς άδεια της κυβέρνησης [σημ. 2] —θέτοντας ως προϋπόθεση γι’ αυτήν την κατάθεση σχεδίων— είναι ένα πλήθος εγγράφων συνοδευόμενων από σχέδια, τα οποία σώζονται στα Τοπικά Ιστορικά Αρχεία της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης. [σημ. 3]
Πρόκειται για εκατοντάδες υποθέσεις της περιόδου 1818-1865, [σημ. 4] που αφορούν αιτήσεις προς τις αρμόδιες υπηρεσίες του Ιόνιου Κράτους για χορήγηση άδειας οικοδομής, συνοδευόμενες από τα σχετικά σχέδια.
Οι περισσότερες από τις υποθέσεις, όπως προκύπτει από την επεξεργασία υποσυνόλου αυτών, [σημ. 5] τοποθετούνται χρονικά σε μία μόνο δωδεκαετία, μεταξύ 1838 και 1849, κατά την οποία ενδεχομένως συντελέστηκε και το κορύφωμα της οικοδομικής δραστηριότητας στα νησιά. [σημ. 6] Οι συνηθέστερες οικοδομικές εργασίες για τις οποίες ζητείται άδεια αφορούν κατοικίες — ανέγερση νέας, μετασκευή παλαιάς, κατεδάφιση παλαιάς και ανέγερση νέας στη θέση της, επέκταση καθ’ ύψος, οριζόντια επέκταση, προσθήκη βοηθητικών χώρων, επέμβαση στις όψεις, προσθήκη περίφραξης.
Καθώς ακολουθούν τις προδιαγραφές που είχαν τεθεί στα άρθρα 3 και 4 του διατάγματος, [σημ. 7] τα σχέδια παρουσιάζουν τυποποίηση. Συνήθως πρόκειται για κατόψεις ενταγμένες στο τοπογραφικό του οικοπέδου, με ενδείξεις των όμορων ιδιοκτησιών, συνοδευόμενες σε αρκετές περιπτώσεις από μία ή περισσότερες όψεις. Σε λίγες όμως υποθέσεις [σημ. 8] δίνονται στοιχεία για την εσωτερική διαρρύθμιση —διάταξη εσωτερικών τοίχων, ανοιγμάτων και σκάλας ανόδου— αφού αυτό δεν ζητείται από τις προδιαγραφές, γεγονός που περιορίζει τη συμβολή τους στην τυπολογική διερεύνηση.
Παρ’ όλα αυτά, τα σχέδια στο σύνολό τους, αν και αρκετά απλοϊκά, έως και στοιχειώδη (εικ. 4), συγκροτούν μαζί με τα συνοδευτικά τους κείμενα, ένα πλούσιο δείγμα για επεξεργασία και εξαγωγή στατιστικών συμπερασμάτων σχετικά με τις οικοδομικές και αρχιτεκτονικές πρακτικές στην περίοδο της Αγγλοκρατίας. Δεν αποτελούν απλά ένα ακόμα μέσο ανασύνθεσης της εικόνας της απολεσθείσας αρχιτεκτονικής των νησιών, αλλά και πολύτιμα τεκμήρια της εξελικτικής πορείας και των μετασχηματισμών της κατοικίας για πέντε περίπου δεκαετίες – οι οποίες συνέπεσαν με μια περίοδο εξαιρετικής ακμής και έντονης οικοδομικής δραστηριότητας.

Συμβολή στη μελέτη της κατοικίας 
Η ύπαρξη ενός τόσο μεγάλου αριθμού σχεδίων με ακριβή χρονολόγηση είναι βαρύνουσας σημασίας για τη μελέτη της κατοικίας και την τυπολογική της διερεύνηση, αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι η αντίστοιχη χρονολόγηση αποτυπωμένων παραδειγμάτων είναι μία υπόθεση δύσκολη, επαγωγική, βασισμένη συχνά σε εκτιμήσεις και υποθέσεις, και ότι διατυπώνεται με σχετική βεβαιότητα μόνο όταν υπάρχουν αξιόπιστες μαρτυρίες ή/και αναγραφή της χρονιάς κατασκευής στα κτίρια.
Ύστερα από μεθοδική καταγραφή και επεξεργασία των παρεχόμενων πληροφοριών, η υπάρχουσα χρονική ακολουθία των εγγράφων και σχεδίων των οικοδομικών αδειών που εκδόθηκαν το διάστημα 1820-1865:
• αποτυπώνει στο χρόνο την οικοδομική δραστηριότητα και τις επικρατούσες πρακτικές της συγκεκριμένης περιόδου, τη συχνότητα εφαρμογής αυτών —με τις σχετικές κατά διαστήματα εξάρσεις, πυκνώσεις και αραιώσεις—, τις διαφαινόμενες τάσεις που ενδεχομένως καθόρισαν την επακόλουθη αρχιτεκτονική παραγωγή των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, καθώς και τις επιπτώσεις που επέφεραν οι πρακτικές αυτές στο υφιστάμενο —ως τότε— κτιστό περιβάλλον.
• καθιστά εφικτή τη χρονική τοποθέτηση, την επιβεβαίωση —και ενδεχομένως την χρονική επιμήκυνση προς τα πίσω— της εφαρμογής κάποιων σωζόμενων σήμερα τύπων, κτιριακών μοντέλων, [σημ. 9] ή διατάξεων, [σημ. 10] σε εποχές που ενδεχομένως προηγήθηκαν της οικοδόμησης του σωζόμενου σήμερα αναλόγου. [σημ. 11]
• Μέσω της «παρασκηνιακής» παρουσίας κτισμάτων που απεικονίζονται στο περιθώριο του αντικειμένου μερικών οικοδομικών αδειών —προϋπάρχοντα κτίρια για τα οποία ζητείται προσθήκη, ίχνη παλαιών κτιρίων που ακολουθούνται κατά την ανέγερση νέων, ίχνη παλαιών κτιρίων που κατεδαφίζονται, ή ακόμα και υφιστάμενα γειτονικά κτίρια— συντελεί στην ανάδυση κάποιων άλλων παλαιότερων τύπων, κτιριακών μοντέλων, ή διατάξεων για τα οποία δεν αιτείτο εκείνη την εποχή άδεια, ή τουλάχιστον όχι με μεγάλη συχνότητα και δεν σώζονται σήμερα παρά σε περιορισμένο βαθμό.
• Μέσω της ταύτισης κτιρίων που επανεμφανίζονται με χρονική απόσταση σε διαφορετικές υποθέσεις οικοδομικών αδειών και μέσω του εντοπισμού των διαδοχικά συντελούμενων επεμβάσεων και μετατροπών σ’ αυτά, αποκαλύπτει τους πολυδιάστατους μετασχηματισμούς στην παραγωγή της κατοικίας, αποτυπώνοντας την πορεία μετάβασης από το αρχικό στο τελικό αποτέλεσμα, και θέτοντας ταυτόχρονα τους όρους για μια κατ’ αναλογία ερμηνεία της «σε φάσεις» δημιουργίας κάποιων αντίστοιχων, σωζόμενων σήμερα περιπτώσεων.
• Παρέχει ένα ευρύτατο δείγμα κατοικιών το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί τόσο ανεξάρτητα όσο και συμπληρωματικά —δίπλα σε αποτυπωμένα παραδείγματα— στην εξαγωγή στατιστικών συμπερασμάτων και στην τυπολογική διερεύνηση. Τα στοιχεία που αντλούμε από την πλειονότητα των οικοδομικών αδειών περιορίζονται στη γεωμετρία του κελύφους των κτισμάτων και την οργάνωση των όψεων, και είναι ιδιαίτερα φτωχά —πλην κάποιων πολύτιμων εξαιρέσεων— όσον αφορά στην πληροφόρηση για την εσωτερική λειτουργική οργάνωση των κτισμάτων. Παρ’ όλα αυτά, οι πληροφορίες που αφορούν στο κέλυφος —διαστάσεις κάτοψης, ύψος, μορφή στέγης, ανοίγματα— με τις διαπιστούμενες διαφοροποιήσεις του μεγέθους του κελύφους και της ευρύτητας εφαρμογής ή εναλλαγής των διαφόρων περιπτώσεων στο χρόνο, αφενός υποβοηθούν την ανασύνθεση της εικόνας του χτισμένου περιβάλλοντος των οικισμών, με τις εναλλαγές που είχε στο χρόνο, ως αποτέλεσμα της εφαρμογής στο χώρο ενός συνόλου από επαναλαμβανόμενους πρισματικούς όγκους —τα κελύφη— με τα δεδομένα —μεγέθη, μορφές, συχνότητα επανάληψης και εύρος διάδοσης— που αποκαλύπτονται από την επεξεργασία του δείγματος. Αφετέρου, καθώς τα κελύφη ορίζουν το πεδίο εγγραφής των τύπων —οι οποίοι αποκαλύπτονται κυρίως μέσα από επεξεργασία αποτυπωμένων παραδειγμάτων— διαφαινόμενοι συσχετισμοί μεταξύ των δύο, χωρίς σε καμία περίπτωση η σχέση κελύφους-τύπου να μπορεί να θεωρηθεί μονοσήμαντη, υποβοηθούν και ενισχύουν την πιθανολογία για τη συχνότητα επανάληψης και το εύρος εφαρμογής των επικρατέστερων τύπων.
Με λίγα λόγια, η συμβολή της χρονικής ακολουθίας των αυθεντικών σχεδίων των οικοδομικών αδειών έγκειται:
• στην αποκάλυψη των πρακτικών που καθόρισαν την οικοδομική δραστηριότητα, της συχνότητας εφαρμογής αυτών και των επιπτώσεων που είχαν στο προϋπάρχον και το επακόλουθο κτιστό περιβάλλον,
• στην τεκμηρίωση της παλαιότητας κάποιων ευρέως σωζόμενων σήμερα τύπων, κτιριακών μοντέλων, ή διατάξεων που εντοπίζονται σε αυτές,
• στη γνωστοποίηση και ανάδυση —μέσω της «παρασκηνιακής προβολής» κτιρίων προγενέστερων του χρόνου έκδοσης της άδειας— ορισμένων πιο παλαιών τύπων, κτιριακών μοντέλων, μορφών ή διατάξεων που δεν αναπαράγονταν πια, ή τουλάχιστον όχι με μεγάλη συχνότητα,
• στην αποκάλυψη των πολυδιάστατων μετασχηματισμών στην παραγωγή της κατοικίας,
• στην παροχή ενός πλούσιου δείγματος κατοικιών που αξιοποιούμενο τόσο ανεξάρτητα όσο και συμπληρωματικά, δίπλα στα σωζόμενα και τα αποτυπωμένα παραδείγματα, υποβοηθά και ενισχύει την τυπολογική διερεύνηση και την ανασύνθεση της εικόνας του κτιστού περιβάλλοντος.

Ταύτιση κτηρίων που εμφανίζονται με χρονική απόσταση σε διαφορετικές υποθέσεις και επεξεργασία δεδομένων
Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή κατοικίας στο Βαθύ της Ιθάκης που παρουσιάζεται στις υποθέσεις 8 (1822) και 64 (1845), στα «Οικιστικά της Ιθάκης». [σημ. 12]
Το 1822 η κατοικία ανήκει στον Διονύσιο Πεταλά και είναι ισόγεια, με κάτοψη σε σχήμα Γ, που βλέπει σε δύο δημόσιους δρόμους, προς μαΐστρο (βορειοδυτικά) και γρέγο (βορειοανατολικά). Το αίτημα αφορά στην προσθήκη ορόφου. Στην όψη της μακράς πλευράς του ορόφου προς γρέγο, προβλέπονται από δύο παράθυρα τοποθετημένα εκατέρωθεν πόρτας και μικρού εξώστη στο μέσο της όψης. Στην πλευρά προς μαΐστρο προβλέπονται δύο παράθυρα (εικ. 5).
Το 1845, η διώροφη πια κατοικία έχει περάσει στα χέρια των τριών αδελφών Καραβία-Ζαμπέλη, [σημ. 13] οι οποίοι υποβάλλουν αίτημα για επέμβαση στις δύο όψεις προς γρέγο και μαΐστρο. Στα σχέδια των δύο όψεων, σημειώνονται αναλυτικά οι προβλεπόμενες επεμβάσεις [σημ. 14] και οι διαφοροποιήσεις των ανοιγμάτων (εικ. 6).
Με βάση τις πληροφορίες που αντλούμε από τα κείμενα και τα σχέδια των δύο αδειών για τη συγκεκριμένη κατοικία, μπορούμε να αποτυπώσουμε σχεδιαστικά στις δύο όψεις της, τους μετασχηματισμούς της στο χρόνο, από το 1822 μέχρι το 1845, ανασυνθέτοντας και τις όψεις της προ του 1822 ισόγειας κατοικίας (εικ. 7).
Η κατοικία που παρέμεινε ισόγεια μέχρι το 1822, έχοντας ενδεχομένως κατασκευαστεί τον 17ο αιώνα, ακολουθεί το σχήμα περιγράμματος κάτοψης Γ, το οποίο δεν αναπαράχθηκε τις επόμενες δεκαετίες παρά σε περιορισμένη έκταση —όπως προκύπτει από την επεξεργασία του υλικού του αρχείου των οικοδομικών αδειών αλλά και από την επιτόπια έρευνα και αποτύπωση κατοικιών Κεφαλονιάς και Ιθάκης— και επιβιώνει ως τις μέρες μας σε ελάχιστα, κυρίως διώροφα παραδείγματα, αντίστοιχα της μεταγενέστερης φάσης της, μετά το 1845, όταν μετατράπηκε σε διώροφη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα διώροφης κατοικίας σχήματος Γ (sette), ανάλογου μεγέθους, αποτελεί η ερειπωμένη σήμερα κατοικία στον Πλατυμπόρο Παλικής στην Κεφαλονιά, η οποία ίσως κατασκευάστηκε τον 18ο αιώνα [σημ. 15] (εικ. 8, 11).
Η προσθήκη εξωτερικής κλίμακας, και μάλιστα από τον δημόσιο δρόμο, υποδηλώνει απαίτηση ανεξαρτητοποίησης του ισογείου από τον όροφο, που πιθανώς εξηγείται από το γεγονός ότι η κατοικία πέρασε στα χέρια περισσότερων του ενός ιδιοκτητών.
Η προσπέλαση του ορόφου από εξωτερική κλίμακα και πλατύσκαλο εισόδου, είναι μια λύση αρκετά διαδεδομένη, ιδιαίτερα στα χωριά, όπου το ισόγειο εξυπηρετεί αποκλειστικά βοηθητικές χρήσεις. Διατάσσεται όμως κατά κανόνα στο μέσο της πίσω όψης, απ’ όπου διαμορφώνεται συνήθως η είσοδος μέσω πλατύσκαλου, ενώ στο μέσο της κύριας όψης υπάρχει εξώστης. Στην υπόθεση 64, εμφανίζεται ο μη συνήθης συνδυασμός του εξώστη και της σκάλας ανόδου στην κύρια όψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ανάλογου μεγέθους κατοικίας με σκάλα ανόδου στον όροφο στην κύρια όψη, είναι εκείνη κατοικίας από την Κοντογενάδα [σημ. 16] στην Παλική της Κεφαλονιάς (εικ. 9, 10). Στην περίπτωση αυτή όμως, έχει εφαρμοσθεί η εφαρμογή του πλατύσκαλου εισόδου με βόλτο. [σημ. 17]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Τα 12 άρθρα του διατάγματος έχουν δοθεί σε μετάφραση από την Α. Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη (βλ. «Η αστική κατοικία στην αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα και οι επτανησιακοί όροι δομήσεως», Κερκυραϊκά χρονικά, τ. 26, Κέρκυρα 1982, σ. 431-434, και Κέρκυρα. Αστική αρχιτεκτονική περιόδου αγγλοκρατίας, Αθήνα 2002, σ. 13,17).
[2] Η διαδικασία που θα ακολουθείτο για την έκδοση της οικοδομικής άδειας είχε διατυπωθεί στα άρθρα 2, 4, 5, 6, και 7 του διατάγματος. Επίσης έχει περιγραφεί συνοπτικά από την Σ. Ζαπάντη (βλ. «Οικοδομικές άδειες κατά τον 19ο αιώνα», στο Αρχιτεκτονική κατοικιών στην Κεφαλονιά από τον 16ο μέχρι τον 21ο αιώνα, Αθήνα 2008, σ. 121-123).
[3] Αντίστοιχο αρχειακό υλικό σώζεται στο Ιστορικό Αρχείο Κερκύρας (Ι.Α.Κ.). Τμήμα αυτού, έχει παρουσιαστεί συστηματικά από την Α. Αγοροπούλου – Μπιρμπίλη (Κέρκυρα. Αστική αρχιτεκτονική περιόδου αγγλοκρατίας, Αθήνα 2002). Αντίστοιχο σχεδιαστικό υλικό σώζεται σύμφωνα με αναφορά της Α. Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη και στα αρχεία Λευκάδας, Παξών και Κυθήρων (Α. Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη Κέρκυρα, Αστική αρχιτεκτονική περιόδου αγγλοκρατίας, σ. 9). Δείγματα των οικοδομικών αδειών «από τους οικείους φακέλους του Αρχειοφυλακείου Λευκάδας», παραθέτει στο βιβλίο της η Χ. Παπαδάτου-Γιαννοπούλου (Χ. Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Λευκάδα. Ερευνώντας, Πάτρα 1999, σ.68,69). Στα «Σχέδια οικοδομών ετών 1825-1865» του Αρχειοφυλακείου Λευκάδας, αναφέρεται και ο Δ. Μαλακάσης με γενικές και ειδικές παρατηρήσεις (Δ. Μαλακάσης, Τα παλιά σπίτια της Λευκάδας, Αθήνα 2000, σ. 7-10).
[4] Από τις 220 υποθέσεις του αρχείου της Ιθάκης, έχουν επιλεχθεί 101 με κριτήριο την αντιπροσωπευτικότητα και την καλή ή σχετικά καλή διατήρησή τους, έχουν φωτογραφηθεί και δημοσιευθεί σε λεύκωμα, με μικρή περίληψη των σχετικών αναγραφών (βλ. σχετικά Οικιστικά της Ιθάκης. Αρχιτεκτονικά σχέδια από την περίοδο 1820-1865, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Τοπικό Αρχείο Ιθάκης, Ιθάκη 2006, σ. 9,13). Για τις υποθέσεις του αρχείου της Κεφαλονιάς, βλ. Ν.Γ. Μοσχονά, «Το Ιστορικό αρχείο της Κεφαλονιάς πηγή για την αποκατάσταση της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής των οικισμών του νησιού», Ανάτυπο του Α΄ τόμου των πρακτικών του Δ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, Κέρκυρα 1980, σ. 264-273, και «Αρχιτεκτονικά σχέδια του 19ου αιώνα στο Ιστορικό αρχείο της Κεφαλονιάς», Ζυγός τ. 36 (1979), σ. 73-77, καθώς και τον Ψηφιακό κατάλογο οικοδομικών αδειών, Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Κεφαλληνίας.
[5] Σε σύνολο 101 αδειών από τη Ιθάκη (Οικιστικά της Ιθάκης), οι 48 ανάγονται στην δεκαετία 1838-1847. Οι 1.575 από τις 2.600 περίπου άδειες που περιλαμβάνονται στον Ψηφιακό κατάλογο οικοδομικών αδειών, Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Κεφαλληνίας , οκτώ στις δέκα, εκδόθηκαν στο διάστημα 1838-1849.
[6] Αυτό μπορεί να συσχετιστεί τόσο με τους κοινωνικοοικονομικούς δείκτες της εποχής, όσο και με τα πληθυσμιακά στοιχεία.
[7] Άρθρο 3. Τα σχέδια θα δείχνουν με ακρίβεια το χώρο του οικοπέδου στο οποίο πρόκειται να ανεγερθεί η οικοδομή, τα όριά του προς τις ιδιωτικές και δημόσιες ιδιοκτησίες σε κάθε πλευρά, το είδος της οικοδομής, αν είναι ισόγειο ή με όροφο, τις διαστάσεις του, ύψος, μήκος και πλάτος, υπολογιζόμενες σε γεωμετρικό πάσο από 5 πόδια και 12 αντίχειρες, τον προσανατολισμό, όλες τις πόρτες, τα μπαλκόνια, τα ανοίγματα, αποχετεύσεις, εξοχές, στηρίγματα, ροή και κατεύθυνση των ομβρίων και κάθε άλλη λεπτομέρεια χωρίς καμμιά εξαίρεση. Άρθρο 4. Τα σχέδια θα δείχνουν τους γειτονικούς ιδιοκτήτες προς τους οποίους αυτός που θέλει να οικοδομήσει οφείλει να κοινοποιήσει ταυτόχρονα με τη σύνταξη των σχεδίων αυτών, που πρέπει να γίνονται με κλίμακα τουλάχιστον μισό αντίχειρα για κάθε βενετικό πάσο και να γράφουν το όνομα του ιδιοκτήτη με κεφαλαία γράμματα. («Η αστική κατοικία στην αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα και οι επτανησιακοί όροι δομήσεως», Κερκυραϊκά χρονικά τ. 26, Κέρκυρα 1982, σ. 432).
[8] Οι ανάλογες υποθέσεις από την Ιθάκη είναι μόλις 10 σε περίπου 100, και όλες μετά το 1845, όπως προκύπτει από την μελέτη και την επεξεργασία του δημοσιευμένου υλικού από το Τοπικό Αρχείο Ιθάκης (Οικιστικά της Ιθάκης. Αρχιτεκτονικά σχέδια από την περίοδο 1820-1865, Γενικά Αρχεία του Κράτους. Τοπικό Αρχείο Ιθάκης, Ιθάκη 2006). Ανάλογο ποσοστό 10% των αδειών της δεκαετίας 1819-1829 που βρίσκονται στο Ι.Α.Κ., δείχνουν και τα εσωτερικά χωρίσματα, αποτελώντας «σημαντική αυθεντική πηγή για την τεκμηρίωση της διάρθρωσης των κατόψεων» (Α. Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη, Κέρκυρα, Αστική αρχιτεκτονική περιόδου αγγλοκρατίας, σ. 27).
[9] Ο όρος χρησιμοποιείται εδώ καταχρηστικά, για να περιγράψει με συντομία μια άμεσα αντιληπτή συνολική κτιριακή δομή, όπως για παράδειγμα η διώροφη κατοικία με στέγη και ορθογωνικού σχήματος κάτοψη, ή η μονώροφη κατοικία με στέγη και κάτοψη σχήματος επιμήκους ορθογωνίου, κ.ά.
[10] Ο όρος χρησιμοποιείται εδώ με γενικότητα, για να περιγράψει με συντομία ένα πλήθος από άμεσα αντιληπτές αρχιτεκτονικές επιλύσεις που μπορεί να αφορούν την κάτοψη ή/και την όψη, όπως για παράδειγμα η διάταξη σκάλας ανόδου στον όροφο στην πλάγια όψη της κατοικίας και σε άμεση σχέση με την αυλόπορτα, ή η συμμετρική διάταξη τριών ανοιγμάτων στην κύρια όψη διώροφης κατοικίας, με παράθυρα στα άκρα, πόρτα στο μέσο και εξώστη στο μέσο του ορόφου.
[11] Οι καταστρεπτικοί σεισμοί του 1867 πιθανά εξαφάνισαν τα περισσότερα από τα κτίσματα που απεικονίζονται στις άδειες αυτές – η ταύτιση των σχεδιασμένων και υλοποιημένων κατοικιών και η επιβεβαίωση ή μη της επιβίωσής τους ως τις μέρες μας, θα μπορούσε να αποτελέσει το αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης. Μεταγενέστερες εφαρμογές, αντίστοιχων με τους απεικονιζόμενους στα σχέδια των οικοδομικών αδειών τύπων, κτιριακών μοντέλων, ή διατάξεων, που συνέχισαν να αναπαράγονται, αποτελούν σήμερα τα υλοποιημένα στο χώρο τεκμήρια της πολύχρονης εφαρμογής τους.
[12] Οικιστικά της Ιθάκης. Αρχιτεκτονικά σχέδια από την περίοδο 1820-1865, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Τοπικό Αρχείο Ιθάκης, Ιθάκη 2006, σ. 50-51 και 162-163.
[13] Στο κείμενο της αίτησης αναφέρεται ότι πρόκειται για την κατοικία του Διονυσίου Πεταλά.
[14] Στην όψη προς γρέγο ζητείται η άδεια να κατασκευαστεί πέτρινη σκάλα (1) προς τον εξώστη του ορόφου, που θα ξεκινά από ειδικά διαμορφωμένη βάση (2), η πόρτα του ισογείου (3) να μετατραπεί σε παράθυρο, και το παράθυρο του ισογείου (4), να μετατραπεί σε πόρτα. Στην όψη προς μαΐστρο ζητείται η άδεια να κατασκευαστεί εξώστης στον όροφο (5), και τα δύο παράθυρα να επεκταθούν (σε πόρτες) όπως φαίνεται στην όψη.
[15] Στην αυλόπορτα αναγράφεται το έτος 1750.
[16] Σύμφωνα με την Μ. Κουνάδη-Παπαδάτου, πρόκειται για κτίσμα του 1880 (Μ. Κουνάδη-Παπαδάτου, Παλιά σπίτια στην Κεφαλλονιά, Αθήνα 1998, σ. 98).
[17] Τόξο.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
1. Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο.
2. Η αρχιτεκτονική της Ερίσου. Εναπομείναντα παραδείγματα στους οικισμούς της Βόρειας Κεφαλονιάς. Σχεδίαση: Χ. Φραγκούλη.
3. Η αρχιτεκτονική της Ερίσου. Εναπομείναντα παραδείγματα στους οικισμούς της Βόρειας Κεφαλονιάς. Σχεδίαση: Χ. Φραγκούλη.
4. Οικιστικά της Ιθάκης, σελ. 79.
5. Οικιστικά της Ιθάκης, σελ. 51.
6. Οικιστικά της Ιθάκης, σελ. 163.
8. Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο.
9. Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο.
10. Η αρχιτεκτονική της Ερίσου. Εναπομείναντα παραδείγματα στους οικισμούς της Βόρειας Κεφαλονιάς, και προσωπικό αρχείο αποτυπώσεων.
11. Προσωπικό αρχείο αποτυπώσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη Α., Κέρκυρα. Αστική αρχιτεκτονική περιόδου αγγλοκρατίας, Αθήνα 2002.
Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη Α., «Η αστική κατοικία στην αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα και οι επτανησιακοί όροι δομήσεως», Κερκυραϊκά χρονικά, τόμ. 26, Κέρκυρα 1982.
Γενικά Αρχεία του Κράτους, Τοπικό Αρχείο Ιθάκης, Οικιστικά της Ιθάκης. Αρχιτεκτονικά σχέδια από την περίοδο 1820-1865, Ιθάκη 2006.
Κουνάδη-Παπαδάτου Μ., Παλιά σπίτια στην Κεφαλονιά, Αθήνα 1998.
Κρούσσου Β. / Παύλου Α. / Φραγκούλη Χ., Η αρχιτεκτονική της Ερίσου. Εναπομείναντα παραδείγματα στους οικισμούς της Βόρειας Κεφαλονιάς, Σπουδαστική διάλεξη στη σχολή αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 1992.
Μαλακάσης Δ., Τα παλιά σπίτια της Λευκάδας, Αθήνα 2000.
Μαρκαντωνάτου Υ. / Σιμάτος Λ., Αρχιτεκτονική κατοικιών στην Κεφαλονιά, Αθήνα 2008.
Μοσχονάς, Ν.Γ., «Αρχιτεκτονικά σχέδια του 19ου αιώνα στο Ιστορικό αρχείο Κεφαλονιάς», Ζυγός 36 (1979), σ. 73-77.
Μοσχονάς, Ν.Γ., «Το Ιστορικό αρχείο της Κεφαλονιάς πηγή για την αποκατάσταση της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής των οικισμών του νησιού», Ανάτυπο του Α΄ τόμου των πρακτικών του Δ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, Κέρκυρα 1980, σ. 264 – 273.
Παπαδάτου-Γιαννοπούλου Χ., Λευκάδα. Ερευνώντας, Πάτρα 1999.