Το κουτί της Πανδώρας ήταν γεμάτο με κακά και ασθένειες. Ένα καλό περιείχε μόνον, την ελπίδα. Αφού λοιπόν η Πανδώρα άφησε να δραπετεύσουν τα κακά, έκλεισε το καπάκι προτού να φύγει και η ελπίδα. «Μ΄ από την άλλη αμέτρητες πίκρες ανάμεσα γυρνούνε στους ανθρώπους. Οι αρρώστιες, άλλες τη μέρα κι άλλες τη νυχτιά, ακάλεστες ζυγώνουν τους ανθρώπους φέρνοντας στους θνητούς κάθε κακό- και σιωπηλές γιατί ο βαθύβουλος Δίας τη μιλιά τους έχει πάρει» λέει ο Ησίοδος στα «Έργα και Ημέραι». Ο μεγάλος λοιμός που έπληξε την Αθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου όχι μόνον αποδεκάτισε τον πληθυσμό της αλλά έκρινε σε μεγάλο βαθμό και την έκβαση της ιστορίας της. Η ιατρική της εποχής δεν κατόρθωσε να τους βοηθήσει. Από την άλλη όμως ένα κρανίο του 2ου π.Χ. αιώνα με σαφή σημάδια εγχείρησης, που βρέθηκε πριν από μερικά χρόνια στη Χίο-και δεν είναι το μόνο-, δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν ήταν ανυπεράσπιστοι απέναντι σε ασθένειες ή σε τραυματισμούς. Τότε και τώρα υγεία και ίαση συνιστούν ένα από τα πλέον σημαντικά κεφάλαια της ζωής του ανθρώπου. Ταυτόχρονα όμως αποτελούν το πεδίο όπου οι αρχαίοι Έλληνες κυριολεκτικά μεγαλούργησαν βάζοντας το θεμέλιο λίθο της κλινικής ιατρικής. Αλλά μπορεί όλα αυτά να γίνουν έκθεση; Αυτό ακριβώς σκοπεύει να αποδείξει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, που προγραμματίζει μια μεγάλη έκθεση για την υγεία στην αρχαιότητα, τις ασθένειες και τις θεραπείες τους, τις ιατρικές γνώσεις, τα φάρμακα και τα εργαλεία των γιατρών.
« Είμαι βαθιά πεπεισμένος ότι η ανθρώπινη ιστορία δεν θα γραφόταν με τον ίδιο τρόποαν ο άνθρωπος δεν είχε να αντιμετωπίσει ασθένειες, λέει ο καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης, διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Έτσι η σειρά των πανανθρώπινων θεμάτων που άρχισε στο μουσείο με τον Έρωτα συνεχίζεται με την Υγεία, για να ολοκληρωθεί αργότερα με τον Θάνατο, όπως κλείνει και ο κύκλος της ζωής κάθε ανθρώπου.

Περί τους 150 ανατομικούς όρους εντοπίζονται στα ομηρικά έπη, από όπου αρχίζει η έκθεση για να φθάσει χρονικά ως την ύστερη αρχαιότητα. Οι λεπτομερείς περιγραφές μάλιστα τραυματισμών των διάφορων οργάνων του σώματος πάνω στη μάχη- ειδικά στην «Ιλιάδα»είναι στοιχεία που ξαφνιάζουν. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που ο Όμηρος θεωρείται από τους μελετητές ένας γνώστης της ιατρικής! Οι ρεαλιστικές περιγραφές του είναι η απόδειξη: « Κι ο Ιδομενέας χτυπάει με ανέσπλαχνο κοντάρι τον Ερύμα στο στόμα, κι ο χαλός ο χάλκινος βγήκε αντικρύ περνώντας στη ρίζα του μυαλού και σύντριψε τα κόκαλά του τ΄ άσπρα…» γράφει για έναν από τους 147 τραυματισμούς που συμβαίνουν στην «Ιλιάδα», από τους οποίους οι 114 καταλήγουν σε θάνατο. Στην έκθεση μάλιστα θα υπάρχουν τέτοια παραδείγματα με οστά τα οποία έχουν πληγεί από βέλη.

Ο ασθενής
Αν στον ομηρικό κόσμο όμως οι παθήσεις που χρειάζονται φροντίδα είναι κατ΄ αποκλειστικότητα τα τραύματα στη μάχη ή στο κυνήγι, αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν αντιμετώπιζαν ασθένειες. Μόνον που αυτές θεωρούνταν θεόσταλτες, εξ ου και μόνον οι θεοί μπορούσαν να τις θεραπεύσουν, όπως πίστευαν οι άνθρωποι. «Η αντίληψη για τη μαγική φύση της αρρώστιας, μία από τις ρίζες της λαϊκής ιατρικής, υποχωρούσε μόνον βαθμιαία. Και στον 4ο αιώνα π.Χ. χρειαζόταν ακόμη να αντικρούει κανείς αυτήν την παραδοσιακή αντίληψη », σημειώνει στη μελέτη της «Αρχαία Ιατρική- Επιστημονική και Θρησκευτική Ιατρική στην Αρχαιότητα» η αρχαιολόγος Αntje Κrug του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βερολίνου.

Έχει αποδειχθεί ότι στην προϊστορική εποχή οι κάτοικοι της Λέρνας στην Αργολίδα και του Κουρίου της Κύπρου έπασχαν από ελονοσία και από μεσογειακή αναιμία. Επιγραφές, αναθηματικά ανάγλυφα ή τάματα μιλούν για συγκεκριμένες ασθένειες, οι συνηθέστερες από τις οποίες φαίνεται ότι ήταν αφροδισιακές. Υπήρχαν όμως και φθορές των αρθρώσεων, των ποδιών, των οφθαλμών και των αφτιών, φυματίωση των οστών, ραχίτιδα, διάφορες φλεγμονές και μολύνσεις. Εξάλλου μία επιδημία που μάστιζε τους κατοίκους της Θάσου θα μπορούσε, σύμφωνα με την περιγραφή του γιατρού, να ήταν παρωτίτιδα. Άλλοι λοιμοί όμως έμειναν ως σήμερα ανεξιχνίαστοι.

Μεταξύ των ασθενειών μάλιστα φαίνεται ότι υπήρχαν και ψυχολογικές, αν και με σαφήνεια παρουσιάζονται μόνον στα υστεροελληνιστικά χρόνια, όπως παρατηρεί ο κ. Νίκος Σταμπολίδης. Γιατί τότε εμφανίζεται η λέξη «ακηδία», που στην κυριολεξία σημαίνει αφροντισιά, έλλειψη ενδιαφέροντος για δράση.

Η εγκοίμηση
Τρεις επιγραφές (και τμήματα μιας τέταρτης) που υπό τον τίτλο «Ιάματα του Απόλλωνος και του Ασκλαπιού» ανακαλύφθηκαν το 1883 στην Επίδαυρο, μας παραδίδουν τα ιστορικά 70 ασθενών και των θεραπειών τους στον 4ο αιώνα π.Χ. Και καθένα από αυτά μιλά με εντυπωσιακό τρόπο για την αποτελεσματικότητα της εγκοίμησης στο ιερό, του τρόπου δηλαδή, με τον οποίο θεράπευαν οι θεϊκοί γιατροί: « Η Ανδρομάχη από την Ήπειρο για να αποκτήσει παιδιά. Αυτή κατά τη διάρκεια της εγκοίμησης είδε ένα όνειρο. Της φάνηκε ότι ένα ωραίο παιδί τής ξεσκέπασε την κοιλιά και στη συνέχεια ο θεός την ψηλάφησε με το χέρι του. Ύστερα από αυτό η Ανδρομάχη απέκτησε γιο από τον Αρύββα». «Ο Ηραιέας από τη Μυτιλήνη. Αυτός δεν είχε μαλλιά στο κεφάλι του, είχε όμως πάρα πολύ πυκνά γένια. Επειδή ντρεπόταν που οι άλλοι άνθρωποι τον κορόιδευαν, εγκοιμήθηκε στο ιερό.Ο θεός λοιπόν, αφού του επάλειψε το κεφάλι με κάποιο φάρμακο, το έκανε να βγάλει τρίχες».

Η ψυχοθεραπεία
Ό,τι ήταν αργότερα για τους χριστιανούς οι Άγιοι Τόποι ήταν για τους αρχαίους η Επίδαυρος. Κάθε πιστός που έμπαινε στο ιερό έπρεπε πρώτα να υποβληθεί σε καθορισμένη κάθαρση, έπειτα να προσφέρει θυσίες στο θεό (λιβάνι, φρούτα, γλυκίσματα ή έναν κόκορα) και ύστερα από τη δύση του ηλίου αποσυρόταν στο Άβατον, όπου θα κοιμόταν. Έτσι άρχιζε η θεραπευτική διαδικασία κατά την οποία στο όνειρο του ασθενή εμ φανιζόταν ο θεός και τον άγγιζε, του έδινε κάποιο φάρμακο ή απλώς συμβουλές και το πρωί, όταν ξυπνούσε, ενδεχομένως να είχε θεραπευθεί.

Δεν είναι παράδοξο λοιπόν που η θεραπεία διά της εγκοίμησης επιτύγχανε κυρίως σε τυφλούς, κωφούς, παράλυτους, σε πάσχοντες από αϋπνίες και σε άλλους ασθενείς, οι οποίοι σήμερα θα ορίζονταν ως νευρωτικοί ή έχοντες κάποιες νευροφυτικές διαταραχές. Γι΄ αυτό, όπως γράφει στο έργο του «Η Ιατρική στην Αρχαιότητα» ο Κουρτ Πόλακ, στρατιωτικός γιατρός της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Γερμανικού Στρατού, οι ικανότεροι από αυτούς τους ιερείς του Ασκληπιού θεωρούνται ότι ήταν έμπειροι γνώστες της ανθρώπινης φύσης και υπό μια έννοια ήταν οι πρόδρομοι των σημερινών ψυχοθεραπευτών.

Διά πάσαν νόσον
Στην «Ιλιάδα» όταν ο Ευρύπυλος, τραυματισμένος από βέλος στο ισχίο, βγαίνει από τη μάχη κουτσαίνοντας και παρακαλεί τον Πάτροκλο να τον βοηθήσει, αυτός τον οδηγεί στη σκηνή, τον βάζει να ξαπλώσει σε δέρματα ταύρων και…«Ευθύς του βγάζει ο Πάτροκλος τη σουβλερή σαγίτα/ απ΄το το μερί με το μαχαίρι του, το μαύρο αίμα πλένει/ με χλιο νερό και πάνω απίθωσε πικρή πονοκοιμήτρα/ ρίζα, στο χέρι αφού την έτριψε, και σταματά τους πόνους./ Έτσι η πληγή γοργά εμαράθηκε και στάθηκε τι αίμα».
Πολύ θα ήθελαν να ξέρουν σήμερα από ποιο φυτό προέρχεται αυτή η πικρή ρίζα. Άλλοι λένε ότι πρόκειται για την κηκίδα, άλλοι για την αχιλλεία τη χιλιόφυλλο (με την οποία κατά τον μύθο ο Κένταυρος Χείρων γιάτρεψε τη φτέρνα του Αχιλλέα),άλλοι για την αριστολοχία κληματίδα ή τη γεντιανή ή την ερυθραία (κενταύριον) ή την αιματόρριζα.
Αλόη και λύκιον της Ινδίας, βάλσαμο της Μέκκας, λημνία γη (θεραπευτικό χώμα που εξορυσσόταν από τη Λήμνο), χαλκός, κρασί και λάδι φυσικά (πρωταγωνιστές στη θεραπεία των πληγών), θεραπευτικά βότανα όπως θυμάρι, βαλσαμόχορτο, σίλφιον, κενταύριον, μανδραγόρας αλλά και μήκων υπνοφόρος είναι μερικές από τις ύλες που χρησιμοποιούσαν μόνες τους ή αναμεμειγμένες οι γιατροί για τα φάρμακά τους.
Έφτιαχαν και αλοιφές για τα μάτια ή κολλύρια,έμπλαστρα,χάπια,ενώ ξεχωριστό φάρμακο ήταν το μιθριδάτιο, ένα μείγμα από εξήντα διαφορετικά υλικά μερικά άκρως αμφιλεγόμενα, όπως το αίμα πάπιας από τον Πόντο!- που ήταν αντίδοτο σε δηλητηριάσεις και δήγματα άγριων ζώων.

Εν τη παλάμη
Ο γιατρός δεν πρέπει να ζητάει από τον ασθενή του περισσότερα από τις δυνάμεις εκείνου και ιδιαίτερα δεν πρέπει να εκμεταλλεύεται την αγωνία και τον φόβο του, λέει ο Ιπποκράτης. Στην πράξη όμως η αμοιβή του γιατρού δεν εξαρτιόταν από τίποτε. Γινόταν σε χρήμα, σε είδος ή και στα δύο μαζί. Επιπλέον τους παραχωρούνταν προνόμια, ατέλειες, ασυλίες, κτήσεις γης, πρωτοκαθεδρίες στα δημόσια γεγονότα, κι όλα αυτά περνούσαν και στους απογόνους τους. Η οικονομική κατάσταση των γιατρών πάντως είχε σχέση με αυτήν της πελατείας τους. Έτσι οι γιατροί πλουσίων, ηγεμόνων και αξιωματούχων γενικώς μπορούσαν να είναι «εκατομμυριούχοι».

Πέρα από τους ιδιωτικούς υπήρχαν και οι δημόσιοι γιατροί για κάθε πόλη, η οποία αναλάμβανε την πληρωμή τους, που κάποτε γινόταν και δυσβάσταχτη. Δεν ήταν περίεργο επομένως να ιδρύουν συλλόγους για να πληρώνουν διά εράνου τους ιατρικούς λογαριασμούς ως ένα είδος πρόδρομης ασφάλισης.

ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΑ (ΚΑΙ ΑΛΛΑ) ΕΡΓΑΛΕΙΑ
Ανατρήσεις κρανίων της Μυκηναϊκής εποχής που έχουν έρθει στο φως στις Μυκήνες, στη Λέρνα και στην Ασίνη- σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα οι ασθενείς επιβίωναν της εγχείρησης ενώ μερικά κρανία φέρουν πολλαπλή ανάτρηση- δείχνουν ότι η μέθοδος εφαρμοζόταν από τα προϊστορικά χρόνια. Στην έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης μάλιστα θα παρουσιαστούν κρανία που έχουν υποστεί τρυπανισμούς από τα Άβδηρα της Θράκης (7ος π.Χ.) και από τη Χίο (2ος π.Χ.).
Παρά την πολύωρη διάρκειά τους αυτές οι εγχειρήσεις γίνονταν χωρίς νάρκωση. Στην ιπποκρατική ιατρική άνοιγαν το κρανίο για να απομακρύνουν, σε περιπτώσεις τραυματισμού, θραύσματα οστών και πηγμένο αίμα αλλά και για να εξουδετερώσουν πραγματικούς ή φανταστικούς όγκους που τους αντιλαμβάνονταν από τους πόνους.
Με τι είδους εργαλεία όμως γίνονταν οι επεμβάσεις; Τα αρχαιολογικά ευρήματα από τάφους δείχνουν τον πλούτο, την ποικιλία τους και αρκετά συχνά την αντιστοιχία τους με σύγχρονα! Στο σύγγραμμά του «Περί ιητρού» ο Ιπποκράτης τα αναφέρει: Μαχαιρίδια και νυστέρια διάφορων ειδών, λαβίδες, τανάλιες, χειρουργικά άγκιστρα, πριόνια, τρυπάνια, κοπίδια και μοχλοί οστών, βελόνες, καυτήρες, καθετήρες, μήλες, σπάτουλες, σικύες (βεντούζες) για το κρυολόγημα, ενδοσκόπια, ακόμη και θερμοφόρες πήλινες που είχαν το σχήμα του σημείου του σώματος στο οποίο τοποθετούνταν (κοιλιά, χέρι, πόδι). Μία από αυτές, προερχόμενη από την Κύπρο, θα παρουσιαστεί στην έκθεση.

Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
Οι αρχές της ιατρικής μπορεί να χάνονται στο σκότος της Προϊστορικής εποχής της Μεσογείου και μπορεί οι Έλληνες να ένιωθαν ότι χρωστούσαν πολλά στους προγενέστερους πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας, όμως αυτοί ήταν που διαμόρφωσαν πρώτοι την επιστήμη της θεραπείας. Διαχωρίζοντας την ιατρική από τη φιλοσοφία ο Ιπποκράτης θα χαράξει τον δρόμο του εξορθολογισμού σε αντίστιξη προς τις μαγικές θεραπείες των ιερέων. O έντονος προσανατολισμός του στην πρόγνωση μάλιστα-περικλείοντας και τη διαγνωστική αποτελεί από τις πλέον εμπνευσμένες θέσεις του.
«Για τον γιατρό το πιο σημαντικό κατά τη γνώμη μου είναι να μπορεί να κάνει προγνώσεις» γράφει στο «Προγνωστικόν»,που μας παραπέμπει ευθέως στη σύγχρονη ιατρική επιταγή για την πρόληψη των ασθενειών.
Η θεραπεία του «όλου« (ολιστική) εξάλλου, η οποία θεραπεύει τον ασθενή πρωτίστως και όχι την ασθένεια, έχει εφαρμογή και στη σημερινή εποχή. O Ιπποκράτης όμως είναι και ο θεμελιωτής του ομοιοπαθητικού κανόνα της ομοιότητας (θεραπεία διά των ομοίων) ή της θεμελιώδους θεραπείας με αντίθετα μέσα, πρακτικές που βρίσκουν και σύγχρονη εφαρμογή.

Πηγή: Το Βήμα, Μ. Θερμού, 6/6/10