Δέος κατέλαβε τους κατοίκους της σύγχρονης Ευρώπης, όταν είδαν ότι ένα και μόνο ηφαίστειο στάθηκε αρκετό να προσγειώσει όλα τα αεροπλάνα της. Φαντασθείτε λοιπόν το δέος των πρώτων κατοίκων της, όταν πρωταντίκρισαν ηφαίστειο εν δράσει. Για παράδειγμα, το πρώτο ηφαίστειο που γνώρισαν τα ελληνικά φύλα, κατά την κάθοδό τους προς τη χώρα των Μινωιτών, ήταν εκείνο της Λήμνου. Τι ήταν αυτό που έκανε τον τόπο να βγάζει φωτιά, καπνούς και βροντές από την ίδια τη γη και όχι από τον ουρανό;

Λήμνος, λίκνο της μεταλλουργίας
Θορυβημένοι, οι ιερείς τους έσπευσαν να εντάξουν στο Πάνθεον του Δία έναν ακόμη θεό, τον Ήφαιστο. Όπως μάθαμε στην Ιλιάδα, τον εκσφενδόνισε στη Λήμνο ο μπαμπάς Δίας, όταν τόλμησε να λύσει τη μαμά Ήρα από την αλυσίδα που της είχε φορέσει ύστερα από καβγά. Εκεί τον περιέθαλψε η Νηρηίδα Καβειρώ και έκανε μαζί της δύο καβουροπόδαρους γιους, τους Κάβειρους. Με τη βοήθειά τους μετέτρεψε το ηφαίστειο του νησιού σε εργαστήρι μεταλλοτεχνίας, γλυπτικής, ακόμη και… ρομποτικής. Με πυροστιά τη λάβα του ηφαιστείου, έφτιαξε τα φτερωτά σανδάλια και το κράνος του Ερμή, τον θώρακα της Αιγίδας, το άρμα του Ήλιου, το τόξο και τα βέλη του Έρωτα, τα χάλκινα κρόταλα του Ηρακλή (για τις Στυμφαλίδες Όρνιθες), τον ώμο του Πέλοπα, το σκήπτρο του Αγαμέμνονα, την πανοπλία του Αχιλλέα… αλλά και ρομποτικά αυτόματα για να βοηθούν τον ίδιο, όπως και μια «ιπτάμενη καρέκλα» για να μετακινείται, καθ΄ ότι χωλός από το ουρανοκατέβατο πέσιμο στο νησί. Βέβαια, οι κακές γλώσσες είπαν αργότερα ότι έπαθε τη χωλότητα και τη δυσμορφία του από χρόνια δηλητηρίαση με αρσενικό- το οποίο, ελλείψει κασσίτερου, προσέθετε στον χαλκό για να τον σκληρύνει.
Όποια και να ΄ναι η πλήρης ερμηνεία των μύθων, το θέμα είναι ότι οι άνθρωποι άρχισαν να συνθέτουν τις γνώσεις οικοδόμησης πολιτισμού στα «χυτήρια των ηφαιστείων». Ήταν εκεί που πρωτοείδαν το χώμα να λιώνει και, όταν το πέρασμα της λάβας λάβαινε τέλος, να αφήνει πίσω του κρυστάλλους γυαλιού ή κράματα μετάλλων. Κάπως έτσι γεννήθηκε η μεταλλοτεχνία στη γη των Χαλύβων, λίγο πριν από τα παράλια του Πόντου. Εκεί φτιάχτηκαν τα πρώτα σπαθιά, εκεί οι άνθρωποι άρχισαν να βλέπουν τη δυνατότητα να ορίζουν τη γη, να πάψουν να ακολουθούν τα θηράματα ως νομάδες.

Η χύτευση της Ιστορίας
Οι Έλληνες είπαν ότι όλα ξεκίνησαν από την απόφαση ενός Τιτάνα να κλέψει αυτή τη γνώση από τους Θεούς. Ήταν ο Προμηθέας, λέει, που έκλεψε τη γνώση της φωτιάς από το εργαστήρι του Ηφαίστου. Το πλήρωσε με το αλυσοδέσιμό του στον Καύκασο, ώσπου ο Ηρακλής τον ελευθέρωσε. Ταιριαστή ιστορία, αν σκεφθεί κανείς ότι τα όρη των Χαλύβων βρίσκονται στα μισά του δρόμου από τη Λήμνο στον Καύκασο. Ή ότι εκεί κοντά ήταν η Κολχίδα, ο προορισμός των Αργοναυτών. Ή ότι ο Μίνωας είχε τόση ανάγκη εκείνο τον τόπο ώστε να δεχθεί να παντρευτεί μια πριγκίπισσά του την Πασιφάη. Και τι άλλο να σκεφτεί κανείς όταν ακούει τους τωρινούς επιστήμονες της Γεωργίας- στον Καύκασο, εννοείται- να επιμένουν ότι τα Καβείρια Μυστήρια λατρεύονταν και από τους προγόνους τους και ότι ο περίφημος Δίσκος της Φαιστού έχει χαραγμένο επάνω του κείμενο γραμμένο στη γλώσσα τους; Αν μη τι άλλο, ότι η εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας ακολούθησε τη ροή των μετάλλων του αίματος, των μετάλλων του πλούτου και των πολύτιμων λίθων. Όλα γεννημένα τυχαία στην πυρά των ηφαιστείων, επεξεργασμένα ηθελημένα από τους ανθρώπους στη συνέχεια. Έχουμε αρχίσει να τα δεχόμαστε όλα αυτά ως αλήθειες μόλις τις τελευταίες δεκαετίες. Ξεπερνώντας τον «ηρωικό ρατσισμό» που επέβαλλε στην Ευρώπη ο εθνικισμός των τελευταίων δύο αιώνων, αρχίσαμε να βλέπουμε τα κίνητρα των εκστρατειών των προγόνων μας πέρα από την απλοϊκή σκοπιά τού «μας πήραν την Ελένη, τους πήραμε την Τροία». Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί βρίσκουμε κατάλοιπα εξάπλωσης των Μυκηναίων ως τις πλούσιες σε μεταλλεύματα παραδουνάβιες χώρες, ή των Μινωιτών από την ηφαιστειακή Θήρα ως τον Καύκασο. Επίσης, καταλαβαίνουμε γιατί οι φυγάδες κατέληξαν σε συγκεκριμένα μέρη και όχι αλλού: Γιατί οι γείτονες της Λήμνου Λυδοί κατέληξαν να γίνουν οι Ετρούσκοι της Ιταλίας, όπως και το γιατί οι νικημένοι Τρώες διέσχισαν όλα τα Βαλκάνια για να φθάσουν στο ίδιο μέρος. Και εκεί, οι μύθοι ξαναπλάστηκαν για να ταιριάζουν στη νέα πατρίδα: Ο Ήφαιστος- Vulcan λατινιστί- έπεσε αυτή τη φορά στη Σικελία, όπου τον περιέθαλψε η νύμ φη Αίτνα και έκανε μαζί της δύο γιους που ονομάζονταν Πάλικοι (Ρalici).

Τα «πυρομαχικά» του κρατήρα
Οι ιστορικές απαντήσεις που βρίσκουμε τώρα στα διάσπαρτα αρχαιολογικά μας ευρήματα είναι πολλές, χάρη στη μελέτη της Μεταλλογεωγραφίας: Αρκεί να κοιτάξει κανείς τη λίστα των λαών που έμειναν στην Ιστορία για τα πολεμικά τους κατορθώματα και θα βρει πίσω της μια αλυσίδα ενεργών ηφαιστείων, ορυχείων μεταλλευμάτων και τεχνογνωσίας χύτευσής τους. Οι Χετταίοι, οι πρώτοι κατακτητές της χώρας των Χαλύβων, ήταν ο πρώτος κρίκος της αλυσίδας αυτοκρατοριών που ξεπήδησαν στη Μέση Ανατολή. Από αυτούς πήραν τη σκυτάλη οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Πέρσες, για να χτίσουν τον ιμπεριαλιστικό κόσμο τους. Ακόμη και αυτοί οι Υξώς, που κατέλαβαν την αγροτική υπερδύναμη της Αιγύπτου, από τη μεταλλευτική οροσειρά του Ταύρου είχαν έρθει, με τα όπλα και τα άρματά τους.
Η Εποχή του Χαλκού, η εποχή των Μινωιτών και των Φαραώ, παραδόθηκε τότε στην Εποχή του Σιδήρου. Αλλά δεν συνέβη απλά επειδή οι μεν δεν είχαν αυτό που είχαν οι δε: Όπως καταλαβαίνουμε από τα στρατηγικά σχέδια του Αγαμέμνονα και του Μίνωα, ο αγώνας επέκτασης προς τα μέρη των Χετταίων- η Τροία ήταν σύμμαχος και ακροπύργιό τους στη Δύση- ήταν ένας αγώνας δρόμου για την κυριαρχία στη νέα εποχή. Αλλά τους Μινωίτες τους ρήμαξε η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και τους Μυκηναίους η κλιματική αλλαγή και ο λιμός που επακολούθησε. Τα μόνα που μάθαμε ποτέ για την κατάληξή τους προέρχονται από τα αρχεία των Χετταίων- που είπαν ότι οι Αχαιοί προχώρησαν πολεμώντας στην οροσειρά του Ταύρου- και από ευρήματα αρχαιολόγων στη Φοινίκη και την… Καλκούτα, που επιμένουν ότι οι Μινωίτες κατέληξαν ως Φιλισταίοι στην Παλαιστίνη, αλλά και στην Ινδία.

Ινδικός χάλυβας και Μ. Αλέξανδρος
Στην Ινδία φαίνεται ότι γράφτηκε και το σενάριο της επόμενης εποχής, του χάλυβα. Συγκεκριμένα, ενώ η δική μας ιστορία λέει ότι την επιθυμία του Μεγάλου Αλεξάνδρου να συνεχίσει την πορεία του σταμάτησε ο νόστος των στρατιωτών του (και… οι 40.000 ελέφαντες που οι κατάσκοποι είπαν πως τους περίμεναν), οι ινδοί ιστορικοί επιμένουν σε μια σημαντική λεπτομέρεια: Ο νικημένος αλλά αποκατασταθείς στον θρόνο του βασιλιάς Πώρος έκανε δώρο στον Αλέξανδρο 20 κιλά ατσαλιού, που ήξεραν να φτιάχνουν μόνον οι μεταλλωρύχοι της φυλής Αγκαρία. Αν αυτό αληθεύει, κατανοούμε το γιατί ο Αλέξανδρος επέμενε να συνεχίσει, ενώ… οι στρατιώτες του φοβήθηκαν το τι θα συναντούσαν! Όπως γράψαμε και άλλοτε, στην «ιστορία του δαμασκηνού σπαθιού», το ατσάλι αυτό ήταν που απέκτησαν αργότερα οι Αραβες και έφτιαχναν τα φοβερά σπαθιά τους, το ίδιο ήταν που απέκτησαν και οι Τούρκοι, όταν από πολεμιστές των Αράβων μεταβλήθηκαν σε δυνάστες τους. Μόνο που εκείνοι φρόντισαν να αποδεσμεύσουν την τεχνογνωσία από την πηγή της: Ξερίζωσαν τους Αγκαρία από τον τόπο τους και τους πήραν μαζί τους ως Αθίγγανους (ήταν ανέκαθεν παρίες στην Ινδία), στην Ανατολική Ρωμυλία- εξ ου και το τωρινό τους όνομα Ρομ!
Η συνέχεια της μεταλλοτεχνίας και της συνεπαγόμενης στρατιωτικής κυριαρχίας μάς είναι γνωστή: Οι Ευρωπαίοι έπαψαν να αναζητούν «μαγικά σπαθιά» στα ηφαίστεια του Ηφαίστου, όταν κατάφεραν κι αυτοί να φτιάξουν στο Τολέδο χυτήρια που έφταναν στην πολυπόθητη θερμοκρασία των 1.200 βαθμών Κελσίου, τη θερμοκρασία δηλαδή όπου στεριώνει το κράμα του ατσαλιού. Μοναδικό απομεινάρι της αναζήτησης άθραυστων σπαθιών, σαν το Εξκάλιμπερ του Αρθούρου, έμειναν τα ισλανδικά έπη: Από την ανάλυσή τους εικάζεται ότι οι φοβεροί Έρουλοι, που ξεκίνησαν από τον Εύξεινο Πόντο και κατέστρεψαν την Αθήνα και τον Παρθενώνα, κατέληξαν στα ηφαίστεια της Ισλανδίας! Ίσως, αν και αυτή η ιστορία είναι αληθινή, να εξηγείται και γιατί απ΄ όλους τους ναούς της Αθήνας ο μόνος τον οποίο δεν έκαψαν ήταν ο ναός του Ηφαίστου, ο γνωστός μας τώρα ως ναός του Θησείου… Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι και το πώς η όλη αιματηρή διαμόρφωση της ιστορίας των ανθρώπων «διά πυρός και σιδήρου» του Ηφαίστου έφτασε στο σημείο έναρξης της αντιστροφής της: Λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Γάλλος Ζαν Μονέ συνειδητοποίησε ότι ο μόνος τρόπος να πάψουν οι Ευρωπαίοι να πολεμούν μεταξύ τους ήταν να πάψουν να έχουν εθνικό έλεγχο στην παραγωγή χάλυβα, άρα στα δύο βασικά συστατικά του: τον σίδηρο και τον άνθρακα. Την ιδέα του ενστερνίστηκαν οι πολιτικοί Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Βελγίου, Λουξεμβούργου και Κάτω Χωρών και, το 1951, ίδρυσαν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα. Ήταν η αρχή της τωρινής Ευρωπαϊκής Ένωσης.


Η υαλουργία των θεών
Αν η τεχνολογική πρόοδος έχει μητέρα τη στρατιωτική ισχύ, πατέρας της είναι σίγουρα ο πλούτος. Και τα ηφαίστεια προσέφεραν αφειδώς τα συστατικά τόσο της μιας όσο και του άλλου: Πέρα από τη μετουσίωση των μετάλλων που δίδαξαν στους ανθρώπους, τους έδειξαν και ό,τι πιο γυαλιστερό μπορεί να γεννήσει η γη όταν η λάβα ξεχύνεται από τα σπλάχνα της: υαλώδεις κρυστάλλους.
Σαφώς, έπειτα από τον όλο θόρυβο για την αιτία που καθήλωσε τα αεροπλάνα, όλοι μάθαμε ότι το ισλανδικό ηφαίστειο Εϊγια-φιαλα-γιοκούλ ψήνει άμμο, θειάφι και πάγο και τα μετατρέπει σε γυαλί, που το εκτοξεύει στη στρατόσφαιρα. Πόσοι όμως γνωρίζαμε πριν απ΄ αυτό για το ότι η υαλουργία η ίδια γεννήθηκε από την παρατήρηση της «μήνιδος των θεών»;
Ιστορικά, οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν γυαλί ήταν οι Αιγύπτιοι. Σε μια περιοχή της Σαχάρας, ένας μετεωρίτης είχε πέσει και μετατρέψει την άμμο γύρω του σε θραύσματα γυαλιού.
Στην αρχή οι Αιγύπτιοι απλά συνέλεγαν αυτά τα κρυσταλλάκια και έφτιαχναν περιζήτητα κοσμήματα. Αργότερα όμως, καταλαβαίνοντας ότι αυτό έγινε από την υψηλή θερμοκρασία του μετεωρίτη, άρχισαν να ψήνουν άμμο και να βγάζουν γυαλί. Ενδεικτικό είναι ότι η μακραίωνη ονομασία του γυάλινου δοχείου νερού μέσω του οποίου άρχισαν οι Ανατολίτες να καπνίζουν, του αργιλέ, καταδεικνύει ακριβώς την προέλευση του γυαλιού: άργιλος.

Αυτό το γυαλί όμως ήταν ο ταπεινότερος κρύσταλλος που κυκλοφορούσε στα παλάτια. Πολύ πιο σημαντικοί ήταν οι μεταλλοειδείς κρύσταλλοι που βρίσκονταν γύρω από τις καλντέρες των ηφαιστείων, όπως ο οψιδιανός και ο γρανίτης. Αλλά και τα μη στιλπνά υλικά που έβρισκαν εκεί ήταν πολύτιμα για την οικοδόμηση του πολιτισμού μας: ελαφρόπετρα, ταχυλίτης, σιδηρομελάνη, πελαγονίτης, υαλοκλαστίτης. Και αυτά είναι μέρος μόνο εκείνων που σήμερα οι γεωλόγοι κατατάσσουν στους τύπους ηφαιστειακής υάλου. Ακόμη πιο εξωτικά ονόματα έχουν όσα κατατάχθηκαν στους νεότερους χρόνους: «Δάκρυα των Απάτσι», «Μαλλιά του Πελέ», «Δάκρυα του Πελέ» και «Φύκια του Πελέ»…

Είναι όλα τους παιδιά της υπέρθερμης πίεσης που φέρνει η λάβα από τα έγκατα της Γης και της απότομης ψύξης που επακολουθεί, ιδίως όταν η λάβα συναντά παγετώνα ή τη θάλασσα. Όταν η λάβα δεν προλάβει να καταπνίξει στην πολυμερικότητά της τη διάχυση των ατόμων ύλης που συναντά, προκύπτουν κρυσταλλικά υαλώματα. Αν προλάβει, τότε έχουμε μη κρυσταλλικής μορφής υαλώματα, όπως ο οψιδιανός, που μπορεί να μην είναι τόσο όμορφα όσο τα πρώτα αλλά έχουν εξαιρετικές ιδιότητες: Λόγω ακριβώς της έλλειψης κρυσταλλικότητας, ο λειασμένος οψιδιανός γίνεται λάμα με ακμές μοριακού επιπέδου. Έτσι, από τα οπλοστάσια της παλαιολιθικής εποχής ως τα τωρινά χειρουργεία, τόσο οι αιχμές των βελών όσο και τα νυστέρια φτιάχνονταν από οψιδιανό.

Πηγή: Το Βήμα, Τ. Καφαντάρης, 25/4/10