Ο φονικός λοιμός της αρχαίας Αθήνας που οδήγησε στον θάνατο 50.000 ανθρώπους αποκαλύπτει τα μυστικά του 24 αιώνες μετά.Κόστισε τη ζωή σε 50.000 ανθρώπους πριν από 2.425 χρόνια. Έσπειρε τάφους σε πολλές γωνιές της Αθήνας- από την Πειραιώς έως την Πανεπιστημίου (κάτω από το πολυκατάστημα Αttica). Και έγινε αιτία οι Αθηναίοι να ξεχάσουν τα ιερά και τα όσιά τους και να ρίξουν σε ομαδικούς λάκκους τους νεκρούς τους.

Δέκα χρόνια μετά την αποκάλυψη ομαδικού τάφου στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Ιεράς Οδού που απέδειξε πως ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα οι ζοφερές περιγραφές του Θουκυδίδη, ο λοιμός που αποδεκάτισε την Αθήνα του 5ου αιώνα και στοίχισε τη ζωή και στον Περικλή, εξακολουθεί να αποκαλύπτει τα μυστικά του.

Η ανασκαφή, που άρχισε για το Μετρό της Αθήνας στον Κεραμεικό, σε 1,5 στρέμμα, έφερε στο φως 1.196 ταφές εκ των οποίων το 80% χρονολογούνταν στον 5ο αι. π.Χ. «Η έκπληξη ήταν ένας μεγάλος ακανόνιστος λάκκος σκαμμένος στην άκρη του νεκροταφείου στον φυσικό βράχο, αρκετά ευρύχωρος για να υποδεχθεί μεγάλο αριθμό πτωμάτων και συνδέεται με ιστορικά γεγονότα», λέει η αρχαιολόγος του υπουργείου Πολιτισμού που ανέσκαψε τον χώρο, Έφη Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη (σε συνεργασία με την Ι. Δρακωτού), η οποία και παρουσίασε την τεκμηρίωση των ευρημάτων της χθες το βράδυ σε διάλεξή της στην Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

«Οι πρώτες ταφές της ομαδικής ταφής έγιναν ακανόνιστα αλλά με σχετική ευρυχωρία, με προσπάθεια εκμετάλλευσης του σχεδόν κυκλικού χώρου του ορύγματος. Ανάμεσα στους πρώτους νεκρούς έριξαν και λίγα κτερίσματα. Κατά τόπους και όπου έκριναν αναγκαίο, πετούσαν και μερικές φτυαριές χώματος, τουλάχιστον στην αρχή. Αργότερα οι ταφές πυκνώνουν και ο χώρος μεταξύ των νεκρών μειώνεται, έτσι ώστε να κερδίζεται χώρος για όσο το δυνατόν περισσότερους νεκρούς. Σε αυτήν τη φάση θάβουν και παιδιά, ενώ στα οκτώ βρέφη προσφέρουν ιδιαίτερη μέριμνα και τα τοποθετούν σε ξεχωριστές θήκες, σαν να πρέπει να τα προστατεύσουν από αυτή καθαυτή τη χύδην ταφή», εξηγεί η κ. Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη. Μερικοί στο τέλος ήταν θαμμένοι ακόμη και σε επικλινή στάση, σχεδόν ανορθωμένοι!

Σε τι διαφέρει όμως αυτός ο ομαδικός τάφος από άλλους; Τόσο στην πληθώρα των νεκρών- βρέθηκαν 89 σκελετοί- όσο και στην αταξία του ενταφιασμού. «Πράγματι αυτό το τελευταίο δεν εμφανίζεται ούτε στη γνωστή “Ταφή των σιδηρόδετων” του Φαλήρου, όπου οι νεκροί, παρά την εγκληματική τους δράση που τους οδήγησε σε καταδίκη και ομαδική εκτέλεση, έτυχαν ακτέριστου αλλά κανονικού ενταφιασμού», λέει η ανασκαφέας, που θεωρεί πως η ταφή στην άκρη του Νεκροταφείου του Κεραμεικού είχε ως βασικό στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας.

Και αν ο ομαδικός τάφος αποδεικνύει πλέον πως ο λοιμός που χτύπησε την Αθήνα κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου ήταν ιστορικό γεγονός, η επιστήμη για χρόνια αναζητούσε την ταυτότητά του: ευλογιά, ιλαρά, κίτρινος πυρετός, τύφος, βουβωνική πανώλη, τυφοειδής πυρετός ή και συνδυασμός τους; Η έρευνα του επίκουρου καθηγητή Οδοντιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανόλη Παπαγρηγοράκη, αποδεικνύει πως πρόκειται για τυφοειδή πυρετό. Ασθένεια που προκαλεί στα θύματά του πονοκέφαλο, πυρετό, εξανθήματα και διάρροια. Όχι όμως και ιδιαίτερα έντονη και αιφνίδια εκδήλωση συμπτωμάτων, διαταραχές συμπεριφοράς, απώλεια μνήμης και γρήγορη σχετικά θανατηφόρο κατάληξη, που κάνουν τους επιστήμονες διστακτικούς σε σχέση με τη διάγνωση.

Στο πέρασμά του ο λοιμός έσπειρε τάφους στην πόλη, καθώς μπορεί μεν την εποχή της επιδημίας οι τάφοι στον Κεραμεικό να μειώνονται ελαφρώς, όμως στο νεκροταφείο της περιοχής του Συντάγματος- κάτω από το σημερινό εμπορικό κέντρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού- διαπιστώνεται μεγάλη αύξηση των τάφων, όπως και στο νεκροταφείο της οδού Αμερικής. «Είναι επομένως εύλογο να αποδώσουμε την ανάπτυξη και την πυκνότητα αυτού του νεκροταφείου στους νεκρούς του λοιμού», εκτιμά η κ. Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη.

«Μίλησαν» τα δόντια

Τα δόντια των νεκρών Αθηναίων ήταν εκείνα που αποκάλυψαν την «ταυτότητα» του λοιμού. Και μάλιστα ο πολφός τους, καθώς στην πολφική κοιλότητα διατηρείται στεγανό και ανεπηρέαστο το DΝΑ από εξωτερικές επιμολύνσεις (αντίστοιχη αναδρομική διάγνωση έχει εφαρμοστεί από τις αιγυπτιακές μούμιες έως τους στρατιώτες του Ναπολέοντα). Για να εξάγει συμπεράσματα, επιστημονική ομάδα Ελλήνων ερευνητών με επικεφαλής τον επίκουρο καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μανόλη Παπαγρηγοράκη χρησιμοποίησε ακέραια δόντια που εξήχθησαν από τρεις τυχαία επιλεγμένους νεκρούς του ομαδικού τάφου του Κεραμεικού, στο Εργαστήριο Μοριακής Νευροβιολογίας της Νευρολογικής κλινικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Αθήνας και το Εργαστήριο Μικροχημείας του Ινστιτούτου Τεχνολογίας- Έρευνας της Κρήτης.

Και αν τα αποτελέσματα για τους λοιμογόνους παράγοντες του τύφου, της ευλογιάς, της πανώλους, του άνθρακα, της φυματίωσης και των αμυχών γάτας δεν έδωσαν αποτέλεσμα, στον έβδομο παράγοντα που εξετάστηκε χτύπησε κόκκινο! Και αποδείχτηκε πως το μικρόβιο ήταν Salmonella enterica serovar Τyphi, που είναι υπεύθυνη για την εκδήλωση τυφοειδούς πυρετού.

Θα δούμε το πρόσωπο 11χρονου θύματος

Το πρόσωπο της Μύρτιδος, ενός 11χρονου κοριτσιού που έπεσε θύμα της επιδημίας, ετοιμάζεται να αποκαλυφθεί χάρη στη νέα ψηφιακή τεχνολογία στις 9 Απριλίου σε ειδική παρουσίαση στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης από τον επίκουρο καθηγητή Μανόλη Παπαγρηγοράκη. Το κρανίο της, που βρέθηκε στην ανασκαφή, είναι το μοναδικό που διατηρεί τη μόνιμη οδοντοφυΐα και ακέραια τόσο την πάνω όσο και την κάτω γνάθο, κάτι που δεν είναι σύνηθες στα αρχαία κρανία. Την τελική εικόνα η Μύρτις δεν θα την πάρει μόνο χάρη στους επιστήμονες (συνεργάστηκαν ιδιωτικά θεραπευτικά κέντρα και το ΤΕΙ Κρήτης), αλλά και σε ειδικό γλύπτη από τη Σουηδία που «χτίζει» το πρόσωπο με ειδικές ρητίνες για να προσομοιάζει στο ανθρώπινο δέρμα.

Για την ιστορία

Ο λοιμός διήρκεσε τέσσερα χρόνια, 430-426 π.Χ. Είχε 50.000 νεκρούς Έπληξε το 1/3 του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας 150 νεκροί βρέθηκαν σε ομαδικό τάφο στον Κεραμεικό.

Πηγή: Τα Νέα, Μ. Αδαμοπούλου, 2/3/10