Το φιλόδοξο και μεγάλης κλίμακας ερευνητικό πρόγραμμα της Γερμανικής Επιτροπής Ερευνών (Deutsche Forschungsgemeinschaft, DFG) με θέμα την ελληνιστική πόλη ως τρόπο ζωής, την οικιστική οργάνωση, την ταυτότητα των πολιτών ανάμεσα στην παράδοση και τις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν κατά την ελληνιστική εποχή (Schwerpunktprogramm – SPP 1209, Die hellenistische Polis als Lebensform. Urbane Strukturen und bürgerliche Identität zwischen Tradition und Wandel, με πληροφορίες και στα ελληνικά) ξεκίνησε το 2005.
Το πρόγραμμα έχει σκοπό να καλύψει ένα κενό στην έρευνα της αρχαίας ελληνικής πόλης. Η συστηματική μελέτη της αρχαίας ελληνικής πόλης από το 1993 στο κέντρο μελετών Copenhagen Polis Centre του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών της Δανίας, υπό τη διεύθυνση του Mogens Herman Hansen, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, έθετε ως κατώτατο όριο το τέλος της κλασικής περιόδου (323 π.Χ.), θεωρώντας ότι η αρχαία πόλη-κράτος, όπως τη γνωρίζουμε από την Αθήνα και τη Σπάρτη, καταλύεται κατά την ελληνιστική εποχή ως αποτέλεσμα των νέων πολιτικών συνθηκών: της δημιουργίας των ελληνιστικών βασιλείων από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και της ανάπτυξης των κατά τόπους «κοινών» ή συνασπισμών των πόλεων μιας ευρύτερης περιοχής, που μόνον ενωμένες μπορούσαν να αντιτάξουν στρατιωτικές και οικονομικές δυνάμεις στα ελληνιστικά βασίλεια (Αιτωλική Συμπολιτεία, Κοινό των Βοιωτών, Αχαϊκή Συμπολιτεία κ.ά.).
Η ελληνιστική πόλη-κράτος ως τρόπος ζωής: το θεωρητικό πλαίσιο
Στην ιστοσελίδα του προγράμματος περιγράφονται το θεωρητικό πλαίσιο και οι στόχοι της έρευνας.
Το κείμενο αυτό, που δημοσιεύεται και στα ελληνικά, παρατίθεται εδώ:
«Η πόλη-κράτος υπήρξε η βάση του Ελληνικού πολιτισμού ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Ως πόλη-κράτος ορίζεται μια κοινότητα που επιδιώκει να επιτύχει μέσω συστημάτων πολιτικής, κοινωνικής και θρησκευτικής οργάνωσης το μέγιστο δυνατό βαθμό αυτοδιαχείρισης, εναρμόνισης συμφερόντων και εσωτερικής σταθερότητας. Η επιδίωξη αυτή αντικατοπτρίζεται τόσο στην ξεχωριστή ταυτότητα του πολίτη, όσο και στο αντίστοιχο αστικό τοπίο της κάθε πόλης. Ο 4ος αιώνας, και ακόμα περισσότερο η ελληνιστική εποχή, έχουν συχνά χαρακτηριστεί από την ιστορική έρευνα ως η εποχή παρακμής της πόλης-κράτους των κλασσικών χρόνων, μια εξέλιξη κατά την οποία η πόλις, εν μέσω των νεοσυσταθέντων ελληνιστικών κρατών, απώλεσε σημαντικά της χαρακτηριστικά και υπέστη μεταμορφώσεις. Ως ενδείξεις αυτής της υποτιθέμενης παρακμής έχουν ερμηνευτεί κυρίως οι αλλοιώσεις των θεσμών της πόλης-κράτους, αλλά και οι φανερές αλλαγές στο δημόσιο χώρο των πόλεων, ο οποίος παρουσιάζει πλέον διαφορετική εικόνα.
Δεδομένου του πλήθους των πόλεων που ιδρύονται κατά την ελληνιστική εποχή και της τεράστιας εξάπλωσης του ελληνικού πολιτισμού μέσω αυτών των κέντρων, η υπόθεση της παρακμής της πόλης-κράτους έχει ήδη τεθεί υπό αμφισβήτηση. Ιδιαίτερο βάρος αποδίδεται στην συνεχιζόμενη ισχύ και τη σημασία κεντρικών πολιτικών και πολιτιστικών θεσμών, όπως ήταν η βουλή και η εκκλησία του δήμου, το γυμνάσιο και το θέατρο, αλλά και στις συνδεδεμένες με την λειτουργία αυτών των θεσμών εξελίξεις στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Παρά την ύπαρξη μοναρχικών δομών στον κόσμο των ελληνιστικών κρατών, οι αρχές της εξισορρόπησης συμφερόντων, της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά, και μια βασιζόμενη σε εκείνες τις αρχές αυτοσυνείδηση του πολίτη συνεχίζουν να αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία διαμορφώνονται ομοιότητες και εκδηλώνονται ιδιαιτερότητες των πόλεων όσο και των πολιτών τους. Συνεπώς η πόλη-κράτος παρέμεινε ένα ελκυστικό σύστημα πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης ακόμα και εν μέσω σημαντικών αλλαγών στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο, και παρά την απώλεια της αυτονομίας της κατά την ένταξή της στα ελληνιστικά βασίλεια. Γι’ αυτό το λόγο, η μελέτη των διαδικασιών προσαρμογής που συνέβαλαν στην επιτυχή και διαρκή επιβίωση του θεσμού της πόλης-κράτους, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατανόηση του αρχαίου πολιτισμού.
Η νέα προσέγγιση που επιχειρείται εδώ, εστιάζει στην διαφορετική πλέον λειτουργία της πόλης-κράτους κατά την ελληνιστική εποχή. Μια θεώρηση που θα λαμβάνει επαρκώς υπόψη της τη σύνθετη δομή και την έντονη κινητικότητα της κοινωνίας στο πλαίσιο της πόλης-κράτους, πρέπει να λάβει υπόψη της τόσο τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα όσο και τις αλλαγές στο αστικό τοπίο, αντιμετωπίζοντας τα δύο αυτά φαινόμενα σαν ανεξάρτητα μεταξύ τους μεγέθη.
Αντί της ως επί το πλείστον στατικής εικόνας των ελληνιστικών αστικών κέντρων και κοινοτήτων πολιτών τους που έχει επικρατήσει στο παρελθόν, προτείνεται μια προσέγγιση της ιστορικής τους εξέλιξης ως δυναμικής διαδικασίας, χαρακτηριζόμενης αφενός από την επιδίωξη μιας εξισορρόπησης συμφερόντων στους κόλπους της κοινότητας και αφετέρου από την προσπάθεια προσαρμογής σε νέα εξωτερικά δεδομένα. Εστιάζοντας σε επιλεγμένα παραδείγματα που επιτρέπουν την κατανόηση της αλληλεπίδρασης διαφορετικών παραγόντων, και μπορούν έτσι να χρησιμεύσουν σε περαιτέρω μελέτες, επιδιώκεται να φωτιστούν σύνθετα ερωτήματα που αφορούν τον τρόπο με τον οποίο μεταβλήθηκαν οι κοινωνικές δομές και συμπεριφορές, οι νοοτροπίες και οι αντιλήψεις, και τις επιδράσεις που είχαν αυτές οι μεταβολές στη διαμόρφωση των χώρων που φιλοξενούσαν πολιτικές και θρησκευτικές δραστηριότητες και πώς, με τη σειρά τους, η ύπαρξη των χώρων αυτών επέδρασε στον κοινωνικό και πολιτιστικό ιστό.
Τα διαφορετικά μοντέλα πολιτικής οργάνωσης και διαμόρφωσης του αστικού χώρου μπορούν να κατανοηθούν μόνο μέσω μιας εντατικής συγκριτικής μελέτης των διαφόρων πηγών και μνημείων που απασχολούν τους επί μέρους αρχαιογνωστικούς κλάδους. Συνεπώς, μια σειρά από συνδεδεμένες μεταξύ τους ιστορικές και αρχαιολογικές μελέτες πάνω σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα κατανόηση εκείνων των παραγόντων που διαμόρφωσαν την ελληνιστική πόλη-κράτος, και να εξηγήσει ίσως πώς εκείνη με τη σειρά της κατέστη ένας σημαντικός ιστορικός παράγων, διαμορφώνοντας π.χ. σε μεγάλο βαθμό την πολιτική των ελληνιστικών βασιλείων.
Προκειμένου να μελετηθούν τόσο σύνθετα ερωτήματα απαιτείται στενή συνεργασία διαφόρων ερευνητικών κέντρων. Για το λόγο αυτό, το παρόν πρόγραμμα επιδιώκει να συνδέσει με καινοτόμο τρόπο αρχαιολογικά ερευνητικά προγράμματα τόσο μεταξύ τους όσο και με την ιστορική έρευνα. Επιγραφικές μελέτες πάνω σε συγκεκριμένες κατηγορίες κειμένων και σε ειδικές θεματικές ενότητες πρόκειται να συσχετιστούν με ανασκαφές, έρευνες σε θέματα αρχιτεκτονικής μεμονωμένων μνημείων, έρευνες που αφορούν την χώρα των πόλεων, αρχαιολογικές επιφανειακές έρευνες σε κέντρα δευτερεύουσας σημασίας, νομισματικές μελέτες, και τέλος μελέτες της ιστορίας του δικαίου. Ο συνδυασμός, μέσω ενός δικτύου επιστημόνων, διαφορετικών κατευθύνσεων και μεθόδων, τόσο αρχαιολογικών όσο και ιστορικών, μπορεί να εγγυηθεί την προσέγγιση των ερωτημάτων αυτών από όσο το δυνατόν περισσότερες οπτικές γωνίες, καθώς μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να υπάρξει μια εποπτεία της δυναμικής και πολύμορφης εξέλιξης της ελληνιστικής πόλης-κράτους σε όλες της τις εκφάνσεις».
Οργάνωση και πρόοδος των εργασιών του προγράμματος
Το πρόγραμμα για την έρευνα της ελληνιστικής πόλης έχει τη δομή ενός ερευνητικού δικτύου με συγκεκριμένα θέματα έρευνας στο οποίο συμμετέχουν επιστημονικοί συνεργάτες από διάφορους επιστημονικούς φορείς, με συντονιστή τον καθηγητή Martin Zimmermann (Τμήμα Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μονάχου).
Από τα θεματικά δίκτυα γύρω από τα οποία αναπτύσσεται η έρευνα: Συμπολιτείες (πόλεις και Κοινά, συμπολιτείες και συνοικισμοί), η χώρα των ελληνιστικών πόλεων με νέες αρχαιολογικές έρευνες πεδίου, η οικιστική οργάνωση της ελληνιστικής πόλης.
Στο πλαίσιο του προγράμματος, διεξάγονται έρευνες στις εξής αρχαιολογικές θέσεις και θεματικούς τομείς:
– Κνίδος, τα ιερά στην ελληνιστική εποχή
– Λυσιμάχεια, έδρα του ελληνιστικού βασιλείου της θρακικής χερσονήσου
– Η χώρα της Περγάμου (Αταρνεύς, Περπερηνή και Ελαία, το επίνειο/λιμάνι της Περγάμου) και το γυμνάσιο της Περγάμου
– Η Πριήνη κατά την ελληνιστική εποχή, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές στην ελληνιστική Πριήνη
– Βύβασσος και Κάσταβος στη χερσόνησο της Καρίας
– Τοπογραφία της Τριφυλίας (Πελοπόννησος) στην ελληνιστική εποχή
– Νέες πόλεις στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας
Καθώς και στα εξής θέματα:
– Ελληνικοί ναοί της ελληνιστικής περιόδου
– Γυναίκες και κορίτσια στη δημόσια ζωή της πόλης
– Κοινωνικές αναπαραστάσεις της θρησκευτικότητας
Στην πρώτη φάση μελετήθηκαν: η Ακρόπολη της Αθήνας κατά την ελληνιστική εποχή και η πόλη Λισσός στις ακτές της Ιλλυρίας (σημερινή Λέζα, Αλβανία).
Την πρόοδο των εργασιών του προγράμματος σηματοδοτούν συναντήσεις εργασίας και σεμινάρια, από τα οποία το πιο πρόσφατο πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο 2009 (2. Treffen des Netzwerkes «Feldforschungsprojekte – Die hellenistische Polis und ihr Umland» im Rahmen des DFG SPP 1209) με θέμα την τοπογραφία και οικιστική οργάνωση της ελληνιστικής πόλης («Topographie und Siedlungsbild der hellenistischen Polis»).
Το επόμενο συνέδριο του προγράμματος θα διοργανωθεί στο Μόναχο στο τέλος Δεκεμβρίου, με τίτλο «Inklusion und Exklusion in der hellenistischen Polis».
Κ.Χ.
