Κουτσοί, στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα, όπως λέει η λαϊκή ρήση. Αυτή την εικόνα έδιναν πολλά αρχαία αγάλματα τον 17ο αιώνα στη Ρώμη. Με τη διαφορά ότι, ενώ οι πιστοί του αγίου προσδοκούν τη θαυματουργή ίασή τους, στην ιταλική μητρόπολη το «θαύμα» συνέβαινε πραγματικά. Γιατί εκεί οι καλλιτέχνες του μπαρόκ δεν συγκολλούσαν απλώς τα σπασμένα αρχαία μάρμαρα, αλλά προσέθεταν και διάφορα ξένα κομμάτια εκεί όπου έλειπαν τα αρχικά. Συχνά μάλιστα οι προσθήκες ήταν πολύ περισσότερες από το αυθεντικό διασωζόμενο υλικό. Ιεροσυλία; Σήμερα οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί μπορεί να φρίττουν μπροστά σε αυτές τις συνενώσεις, εκείνη την εποχή όμως η απήχησή τους ήταν τεράστια. Και αυτό αποδεικνύει η έκθεση «Μεταμορφωμένοι θεοί- Αρχαία γλυπτά από το Μουσείο του Πράδο ως επισκέπτες στη Δρέσδη», η οποία παρουσιάζεται στο Ιαπωνικό Παλάτι της πόλης.
Όπως δείχνει όμως η έκθεση, η συγκεκριμένη «θεραπεία» στην οποία υποβάλλονταν τα αρχαία γλυπτά δεν οδηγεί πάντα στην αποκατάσταση του πρωτοτύπου. Τα «χειρουργημένα» αγάλματα θυμίζουν ενίοτε, εκτός από μπαρόκ, πότε ποπ αρτ και πότε… Φρανκενστάιν. Ορισμένα έχουν τη σφραγίδα του μπαρόκ. Για παράδειγμα, ο «Άθλος» του Μπαλντασάρε Μάρι, από το 1663. Ο Μάρι χρησιμοποίησε την ωμοπλάτη μιας γυναίκας της ελληνιστικής περιόδου, καλυπτόμενη από έναν χιτώνα (το μοναδικό σωζόμενο μέρος της), για να φτιάξει ένα ολόσωμο άγαλμα με πρότυπο την περίφημη Φλόρα Φαρνέζε της ρωμαϊκής εποχής. Μαζί με τις μπαρόκ προσθήκες το άγαλμα λειτουργεί ως αμάλγαμα τεχνοτροπιών, λειτουργιών και γούστων.
Η «χειρουργική» των αρχαίων γλυπτών είχε γίνει βιομηχανία τον 17ο αιώνα. Η ζήτηση ήταν τεράστια, τόσο στη Ρώμη όσο και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η αριστοκρατία ήθελε καλοπέραση, όχι μόνο υλική αλλά και αισθητική. Και τη βάση γι΄ αυτό προσέφεραν τα αρχαία πρότυπα. Οι θεωρητικοί της τέχνης εκστασιάζονταν μπροστά τους- ο Ορφέο Μποζέλι μιλούσε για «θαύμα». Η πόλη θύμιζε Ελντοράντο- οι ανασκαφές μέσα και έξω από αυτήν από σχετικούς και ασχέτους οργίαζαν. Και τα εργαστήρια στα οποία γίνονταν οι συναρμολογήσεις φύτρωναν σαν μανιτάρια. Άλλωστε, στα λογιστικά βιβλία τους καταγράφονται μυθικές τιμές για την πώληση γλυπτών, αν και οι περισσότερες- καλή ώρα σήμερα- γίνονταν και τότε κάτω από το τραπέζι.
Η αλλαγή της λειτουργίας των γλυπτών είχε αρχίσει βέβαια ήδη στην αρχαιότητα. Η αρχή έγινε με την παρακμή των πόλεων-κρατών και ιδιαίτερα της Αθήνας, όπου η γλυπτική διατηρούσε μια εσωτερική ενότητα. Στα αχανή κράτη που πήραν τη σκυτάλη, με πρώτη και καλύτερη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η ενότητα διασπάστηκε: από τη μία προέκυψε η δημόσια, σοβαροφανής γλυπτική στην υπηρεσία των αυτοκρατόρων, από την άλλη η ιδιωτική, που μπήκε στα σπίτια των αριστοκρατών. Η τελευταία, όπως λέει ο αρχαιολόγος Πάουλ Τσάνκερ, υπηρετούσε «τη χαρά της ζωής».
Τα αγάλματα των θεών έχουν σε πρώτη γραμμή διακοσμητικό χαρακτήρα, ομορφαίνουν το περιβάλλον. Πριν από όλα όμως έχουν μάθει «να χαμογελούν», κάτι που δεν μπορούσαν ούτε κατά διάνοια κατά την κλασική εποχή. Αν και όχι όλοι. «Εκείνοι που χαμογελούν είναι οι κατώτεροι θεοί, όπως οι Σάτυροι, ο Παν και ο Διόνυσος» λέει ο ίδιος. Ταυτοχρόνως γίνονται όλο και πιο ερωτικοί- οι «διμερείς» σεξουαλικές περιπτύξεις παίρνουν με τον καιρό τη μορφή οργίου. Αντιθέτως, οι ανώτεροι, οι Ολύμπιοι, παραμένουν αγέλαστοι και ανέραστοι, κάτι που τότε (όπως και σήμερα) μεταφραζόταν σε κύρος και αξιοπρέπεια. Αυτή η αλλαγή λειτουργίας δείχνει ότι οι Ρωμαίοι δεν ήταν μόνο πιστοί μιμητές των Αθηναίων. Στην πράξη ήταν και πολύ επινοητικοί. Απόδειξη ότι ορισμένες δημιουργίες τους δεν ανάγονται σε κανένα (γνωστό τουλάχιστον) αθηναϊκό πρότυπο.
Η έκθεση της Δρέσδης λοιπόν είναι γεμάτη με ρωμαϊκά ομοιώματα του έργων του Φειδία, του Πραξιτέλη, του Πολυκλείτου και όλων των άλλων μεγάλων, γνωστών και αγνώστων, γλυπτών της Αθήνας. Και δεδομένου ότι τα περισσότερα χάλκινα πρότυπά τους έχουν χαθεί, οι απομιμήσεις τους είναι η αυθεντικότερη μαρτυρία για την ύπαρξή τους. Η ποιότητά τους μαρτυρά ότι δεν πρόκειται για απλά αντίγραφα, αλλά για απογόνους, κληρονομικούς «δικαιούχους» των προτύπων.
«Θα θέλαμε πολύ να είχαμε εκθέματα και από την Αθήνα» λέει ο διευθυντής της Συλλογής Γλυπτών της Δρέσδης Μόριτς Βελκ. Η έκθεση δεν θα συμπληρωνόταν έτσι μόνο με ορισμένα πρωτότυπα, αλλά θα αναβαθμιζόταν αφάνταστα και με την παρουσία της πόλης-«μήτρας» όλων των εκθεμάτων. Συγχρόνως, θα έκανε πιο ανάγλυφη τη βιογραφία των γλυπτών- που ξεκίνησαν ως θεοί και κατέληξαν ως άνθρωποι. Οχι μόνο επειδή έμαθαν να γελούν αλλά και επειδή, μαζί με τα ατυχήματα (θλάσεις, κατάγματα, ακρωτηριασμούς), υπέστησαν και την ίδια… θεραπεία με τους κοινούς θνητούς: χειρουργικές επεμβάσεις.
Η έκθεση «Μεταμορφωμένοι θεοί» που φιλοξενείται στο Ιαπωνικό Παλάτι της Δρέσδης θα διαρκέσει ως τις 27 Σεπτεμβρίου.
Παραλλαγές μοναδικές και χρώματα λαμπρά
Τα εκθέματα (16 από το Ντελ Πράδο και 46 από τη Δρέσδη) δεν είναι πολλά, είναι όμως μοναδικά. Παράδειγμα, το «Καθιστό κορίτσι» από το 160-170 μ.Χ. (συλλογή Δρέσδης). Ή ο «Διαδούμενος» από το 150-160 μ.Χ., σύμφωνα με το χάλκινο πρότυπο του Πολυκλείτου (Ντελ Πράδο). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι παραλλαγές ορισμένων θεών, όπως η Αθηνά Λημνία κατά το πρότυπο του Φειδία (Δρέσδη) και η Αθηνά από το σύμπλεγμα του Μαρσία κατά το πρότυπο του Μύρωνα (Ντελ Πράδο). Την παράσταση κλέβουν βεβαίως μερικά μικρά χρωματιστά γλυπτά που επιβεβαιώνουν τα συμπεράσματα ερευνών των τελευταίων δεκαετιών, σύμφωνα με τα οποία η αρχαιότητα δεν ήταν πάλλευκη, δηλαδή ουσιαστικά άχρωμη, αλλά πολύχρωμη και φανταχτερή.
Πηγή: Το Βήμα, Γ. Γαλιανός, 23/9/09
