Nα είσαι σύζυγος αθηναίου πολίτη δεν ήταν και φοβερό προνόμιο στην κλασική Αθήνα. Οι ευυπόληπτες Αθηναίες ζούσαν υπό συνθήκες περιορισμού ώστε να μην μπορούν να τις δουν άνδρες που δεν ήταν στενοί συγγενείς τους, ενώ η συμμετοχή τους σε δημόσιες εκδηλώσεις περιοριζόταν στις κηδείες. Η ενδυμασία τους επίσης χρησίμευε στο να τις αποκρύπτει από τα βλέμματα ξένων ανθρώπων, ήταν απλή, από μαλλί και λινάρι, σε ιωνικό ή δωρικό ρυθμό. Η γενετήσια συμπεριφορά τους ρυθμιζόταν από νόμους, οι περισσότεροι των οποίων αποδίδονταν στον Σόλωνα που ο ίδιος ήταν ομοφυλόφιλος. Η συνουσία τρεις φορές τον μήνα κρινόταν αρκετή ως εκδήλωση ερωτικής προσοχής για «καλές» συζύγους αθηναίων πολιτών. Αν ο σύζυγος δεν έλειπε σε κάποια εκστρατεία ή δεν απολάμβανε την παρέα των ομοτίμων του σε ομοφυλοφιλικές σχέσεις, ο νόμος τού επέτρεπε να συνουσιάζεται με πόρνες, ενώ υπήρχαν και οι δούλες διαθέσιμες στους κυρίους και στους φίλους των κυρίων τους για ερωτική ευχαρίστηση. Δικαιούμαστε λοιπόν να πιστεύουμε ότι οι γενετήσιες εμπειρίες της πλειονότητας των αθηναίων γυναικών δεν ήταν ικανοποιητικές, καταλήγει η συγγραφέας Σάρα Πόμεροϊ. Μήπως έκαναν και τίποτε άλλο; Δεν μπορούμε να ξέρουμε, αφού κανείς δεν ασχολήθηκε ποτέ μαζί τους.
Μύθος η μητριαρχία
Κατ΄ αρχάς ουδέποτε προϋπήρξε κάποια αρχαϊκή εποχή μητριαρχίας κατά την οποία η γυναίκα απολάμβανε υψηλότερη κοινωνική αξία από τον άντρα ή τουλάχιστον ήταν ισότιμη αυτό πάλι με βάση τα νέα δεδομένα της έρευνας είναι μύθος. Μια γυναίκα μπορούσε κάλλιστα να κυβερνά σε μια πατριαρχική κοινωνία, αλλά ακόμη και αν ήταν βασίλισσα και απολάμβανε την υψηλότερη δυνατή κοινωνική θέση η θέση της αυτή δεν εξασφάλιζε ισχύ στις γυναίκες υπηκόους της. Και αφού οι θεές ήταν με τον τρόπο τους το ίδιο ισχυρές όσο και οι θεοί, γιατί η κοινωνική θέση των θνητών γυναικών ήταν τόσο χαμηλή; Είναι πάλι αμφίβολη η ύπαρξη αρχαϊκών γενών στα οποία υποτίθεται πως είχαν τη δική τους φωνή οι γυναίκες. Όσον αφορά το «Ανάκτορο του Μίνωα» της Εποχής του Χαλκού, το οποίο προβάλλεται ως ο κατ΄ εξοχήν τόπος εκδήλωσης μιας μητριαρχικής κοινωνίας και κυριαρχίας των λατρειών της μητέρας θεάς, ο σερ Άρθουρ Έβανς μάλλον ερμήνευσε τα ευρήματα των ανασκαφών του όπως εκείνος ήθελε. Τα δημογραφικά δεδομένα και οι ενδείξεις περί έκθεσης θηλυκών βρεφών στον αρχαίο κόσμο – ένα έθιμο που είχαν λιγότερο οι Αιγύπτιοι, οι εβραίοι και τα γερμανικά φύλα, περισσότερο οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι- συνθέτουν μιαν ακόμη σκοτεινότερη εικόνα των αρχαίων Ελληνίδων και των ρωμαίων γυναικών.
Παθητικός ρόλος
Η Ελλάδα και η Ρώμη ήταν κοινωνίες πολεμιστών, μας θυμίζει η Πόμεροϊ. Αυτό που πραγματικά είχε σημασία, ακόμη και για τους Αθηναίους, τους περισσότερο διανοούμενους από όλους, ήταν το να κερδίζουν πολέμους και να διατηρούν μιαν αυτοκρατορία. Ως και ο Πλάτων- ο πιο συμπονετικός απέναντι στις γυναίκες μεταξύ των αρχαίων συγγραφέων- διαπίστωνε ότι το ένα φύλο ήταν κατώτερο από το άλλο, αδιάφορο αν επέτρεπε και εξαιρέσεις. Ο Αριστοτέλης διασαφήνισε λεπτομερώς σε ποια σημεία είναι κατώτερη η γυναίκα, αρχίζοντας τον παθητικό της ρόλο στη διαιώνιση του είδους και φθάνοντας έως την περιορισμένη ικανότητά της για διανοητική δράση. Διαμορφώθηκε έτσι ο εξορθολογισμένος περιορισμός των γυναικών στο βασίλειο του σπιτιού τους και η συστηματοποίηση της μισογυνικής σκέψης, δύο δημιουργίες της κλασικής κληρονομιάς.
Οι γυναίκες που μας είναι γνωστές είναι εκείνες που επηρέασαν θέματα τα οποία ενδιέφεραν τους άνδρες, δηλαδή είτε οι πόρνες είτε οι βασίλισσες. Επίσης τα ονόματα μερικών ποιητριών έχουν μείνει στην Ιστορία αλλά τα στοιχεία που έχουμε για τις ίδιες είναι ελάχιστα. Η μόνη γυναίκα που θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μιας ολοκληρωμένης βιογραφίας είναι η Κλεοπάτρα, και αυτή απαθανατίστηκε από πηγές περισσότερο εχθρικές. Διασώθηκε δηλαδή επειδή ήταν «κακιά». Διόλου περίεργο αφού η ανταμοιβή μιας «καλής» γυναίκας στη Ρώμη ήταν το πιθανότερο κάποιος έπαινος με στερεότυπες φράσεις, ενώ στην Αθήνα ήταν απλώς η λήθη.
Διασημότερη η Ασπασία
Ποια ήταν η πιο διάσημη γυναίκα της κλασικής Αθήνας; Η γεννημένη στη Μίλητο Ασπασία, η οποία άρχισε τη σταδιοδρομία της ως εταίρα και την τελείωσε ως διευθύντρια οίκου εταιρών, έχοντας ζήσει στο πλευρό του Περικλή, του πολιτικού ηγέτη της Αθήνας. Ο Αισχίνης αναφέρει ότι ο Λυσικλής ο προβατέμπορος, άνθρωπος χαμηλής γενιάς και ταπεινός στον χαρακτήρα, έγινε ο σπουδαιότερος άντρας της Αθήνας γιατί συζούσε με την Ασπασία μετά τον θάνατο του Περικλή. Πέραν των ερωτικών επιδόσεών της, η Ασπασία είχε κερδίσει τη φήμη επαΐοντος της ρητορικής.
Κατά τον Αριστοφάνη, εξαιτίας της άρχισε ο Περικλής τον Πελοποννησιακό Πόλεμο! Σημειωτέον ότι μια από τις μεθόδους με τις οποίες έγινε η Αθήνα ελκυστική πόλη, παρ΄ ότι δεν ήταν λιμάνι, ήταν η εγκατάσταση δημόσιων πορνείων με προσωπικό από δούλες. Οι πόρνες, δούλες ή απελεύθερες που εξαγόρασαν την ποινή τους με τη βοήθεια των πλουσίων κυρίων τους, έμοιαζαν να απολαμβάνουν μεγαλύτερη ανεξαρτησία πνεύματος και επιλογών. Ντύνονταν με φανταχτερά κροκωτά, συχνά διαφανή υφάσματα, είχαν ποικιλία σανδαλιών, χαμηλών και ψηλών, έκαναν αποτρίχωση καψαλίζοντας ή ξεριζώνοντας τις τρίχες και ήταν διαβόητες για το ότι έβαζαν το χρήμα πάνω από τα αισθήματα. Ήταν οι μόνες γυναίκες στην Αθήνα που ασκούσαν ανεξάρτητο έλεγχο σε σημαντικά χρηματικά ποσά. Αλλά, σε αντίθεση με τις αδικημένες συζύγους, δεν θα αναγνωρίζονταν ποτέ τα παιδιά τους ως γνήσιοι αθηναίοι πολίτες.
Μια σύγχρονη γυναίκα δεν πρόκειται να βρει ελκυστικό ούτε τον ρόλο της εταίρας ούτε τη ζωή της απομονωμένης συζύγου, σχολιάζει η συγγραφέας. Και ενώ γνωρίζουμε για εταίρες που επιχείρησαν να ζήσουν ως αξιοσέβαστες σύζυγοι, δεν έχουμε πληροφορίες για καμία γυναίκα από την τάξη των πολιτών που να επιθύμησε να γίνει εταίρα.
Στο κρεβάτι φιλογύνης
Το βιβλίο της Πόμεροϊ εκτείνεται σε όλο το φάσμα της αρχαιότητας, από τις θεές στην κλασική μυθολογία ως τις γυναίκες των κατώτερων τάξεων στη Ρώμη, αλλά το πιο πνευματώδες και δραματικό κεφάλαιο είναι μια ακόμη φορά αυτό για τον «ιδιωτικό βίο στην κλασική Αθήνα». Ίσως γιατί στις τραγωδίες τους οι αρχαίοι κλασικοί, αποκαλύπτουν τα ιδανικά και τις φαντασιώσεις τους όσον αφορά τις γυναίκες.
Ακόμη και στη «Μήδεια» του Ευριπίδη η συγγραφέας δεν θεωρεί ένδειξη μισογυνισμού το να παρουσιάζει κανείς τις γυναίκες δυνατές, θεληματικές, επιτυχημένες και σεξουαλικά απαιτητικές, ακόμη και αν την ίδια στιγμή είναι γεμάτες εγωισμό και μοχθηρία. Οι ποιητές, Αθηναίοι και άλλοι, δεν ήταν στον ίδιο βαθμό μισογύνηδες, και οι προσωπογραφίες γυναικών στην αρχαία ελληνική γραμματεία δεν ήταν όλες τους τέρατα. Χώρια που οι άνδρες της κλασικής αρχαιότητας ήταν οι πρώτοι που διερωτήθηκαν και έθεσαν υπό αμφισβήτηση τον ρόλο τον οποίο οι ίδιοι είχαν δώσει στις γυναίκες. «Το αν έδιναν πραγματικά σημασία στις γυναίκες γύρω τους όταν διατύπωναν τις θεωρίες τους είναι κάτι που απαιτεί συζήτηση» επανέρχεται στο ζητούμενο η συγγραφέας.
Τελικά ήταν μισογύνης ο Ευριπίδης ή όχι; Ένα ανέκδοτο από την αρχαιότητα, που μεταφέρει ο Αθήναιος, μάλλον τα λέει όλα: «Όταν κάποιος είπε στον Σοφοκλή ότι ο Ευριπίδης στις τραγωδίες του είναι μισογύνης, ο Σοφοκλής απάντησε: “Όταν όμως είναι στο κρεβάτι, είναι φιλογύνης”».
Πηγή: Το Βήμα, Μ. Παπαγιαννίδου, 19/7/09
