Η ολοκλήρωση της πολυπόθητης αποκατάστασης ενός εκ των σπουδαιότερων έργων τέχνης της χριστιανοσύνης συμπίπτει με το Πάσχα. Το εξαίσιο ψηφιδωτό της Μεταμόρφωσης στην Ιερά Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά «αναβιώνει». Και τώρα που λήγει το μακροχρόνιο και εξονυχιστικό πρόγραμμα συντήρησής του δημοσιεύονται οι πρώτες φωτογραφίες αυτής της αψίδας που επί 1.500 χρόνια εξήπτε τη φαντασία προσκυνητών και ταξιδευτών.

Το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης, το οποίο χτίστηκε τον 6ο αιώνα από τον αυτοκράτοραΙουστινιανό, μεσουρανούσε στα χρόνια του Βυζαντίου. Σήμερα όμως φαντάζει σαν προκεχωρημένο φυλάκιο, καθώς στο γυμνό τοπίο της χερσονήσου Σινά έχουν απομείνει μόνο λίγοι Βεδουίνοι. Ωστόσο η Αγία Αικατερίνη, που δεσπόζει στο σημείο απ΄ όπου ο Θεός απευθύνθηκε στον Μωυσή στέλνοντάς τον να παραλάβει τις Δέκα Εντολές, παραμένει για τους πιστούς τριών θρησκευτικών δογμάτων (χριστιανικό, εβραϊκό και ισλαμικό) μέρος ενός ιερού εδάφους. Η απομονωμένη κοινότητα των ορθοδόξων μοναχών, οι οποίοι τώρα κατοικούν εκεί, διατηρεί ιερές παραδόσεις που έχουν παραμείνει αναλλοίωτες μέσα στους αιώνες.

Στην καρδιά του μοναστηριού βρίσκεται το ψηφιδωτό της Μεταμορφώσεως. Απεικονίζει τη στιγμή της θεϊκής μεταμόρφωσης του Ιησού, πάνω σε μια βουνοκορφή, μπροστά στον Μωυσή και τον Ηλία. Με αυτόπτες μάρτυρες τους τρεις αποστόλους, Πέτρο, Ιάκωβο και Ιωάννη, αποκαλύπτεται ως ο αληθινός υιός του Θεού. Μπορεί λοιπόν για πολύ κόσμο να έχει σημασία ως ένα εξαιρετικά σπάνιο δείγμα πρώιμου βυζαντινού ψηφιδωτού, αλλά για εκατομμύρια ανθρώπων συνιστά κάτι πολύ περισσότερο από ένα έργο τέχνης.

Στην παράσταση οι ασημένιες και χρυσές ακτίνες εκπέμπονται από την κεντρική φιγούρα του Ιησού υποτάσσοντας τον αποσβολωμένο Πέτρο και φέρνοντας τον Ιωάννη και τον Ιάκωβο στα γόνατα, ενώ στη συνέχεια διαχέονται σε ολόκληρη την επιφάνεια της αψίδας, λούζοντας την οροφή με απαστράπτον φως. Διότι το έργο ενσωματώνει το βιβλικό φως που εμφανίζεται τη στιγμή της πρώτης Δημιουργίας. Που φλέγεται πίσω από τους θάμνους όταν ο Θεός μιλάει στον Μωυσή. Που διέρχεται μέσα από τον Ιησού στη Μεταμόρφωση. Που φανερώνει την ομορφιά της άσπιλης θεότητας.

Σαν γηραιά κυρία

Το 1847 ένα από τα μέλη της κοινότητας, ο μοναχός Σαμουήλ, προέβη σε επείγουσες διαδικασίες αποκατάστασης, σταθεροποιώντας τις ψηφίδες και βάφοντας τα κενά που είχαν δημιουργηθεί από τα χαμένα κομμάτια. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1950 πραγματοποιήθηκαν μερικές ακόμη εργασίες συντήρησης από ομάδα Αμερικανών. Ωστόσο μόλις το 2000 ζητήθηκε η συνδρομή ενός ειδικού οργανισμού, του Centro di Conservatione Αrchelogica από τη Ρώμη. Ο διευθυντής του δρΡομπέρτο Νάρντι, ένας από τους πιο αξιόπιστους ειδικούς συντηρητές μωσαϊκών, επρόκειτο τότε να έρθει αντιμέτωπος με την πιο απαιτητική αποστολή της ζωής του. Μόνον όταν σκαρφάλωσε στη σκαλωσιά συνειδητοποίησε τον βαθμό της καταστροφής.

«Ηταν εφιάλτης» θυμάται.

«Σχεδόν το 70% του μωσαϊκού είχε αποκολληθεί από τον τοίχο.Ακούμπησα το χέρι μου στην επιφάνεια και αρχικά δεν καταλάβαινα αν μετακινούταν η σκαλωσιά ή το ίδιο το μωσαϊκό».

Τελικά ήταν το μωσαϊκό. Το έργο θα μπορούσε να είχε γκρεμισθεί σε ένα λεπτό, καθώς ολόκληρα τμήματα βρίσκονταν «στον αέρα». Εξείχαν από τον τοίχο ακόμη και δέκα εκατοστά και συγκρατούνταν μόνο από την πίεση που ασκούσε η μία ψηφίδα επάνω στην άλλη. Τη χειρότερη καταστροφή είχε υποστεί η φιγούρα του Ιησού. «Θεωρώ θαύμα ότι το ψηφιδωτό στεκόταν ακόμη εκεί»παρατηρεί ο Νάρντι.

Το σχέδιο σωτηρίας οργανώθηκε αμέσως. Ίσως να ήταν ευκολότερο αν πρώτα αφαιρούνταν οι ψηφίδες, καθαρίζονταν και επανατοποθετούνταν σε καινούργια στρώση μπετόν. Αλλά για τον ένθερμο υποστηρικτή των επιτόπιων συντηρήσεων Νάρντι θα ήταν έγκλημα, όπως σημειώνει, να προχωρούσε σε ένα φριχτό αρχαιολογικό «λίφτινγκ».

«Τα μωσαϊκά δεν είναι απλές εικόνες. Είναι ζωντανοί οργανισμοί. Εχουν ανωμαλίες. Μεγαλώνουν. Και, ομοίως με μια εξαιρετικά φίνα και γοητευτική γηραιά γυναίκα, οι ανωμαλίες τους είναι μέρος του χαρακτήρα και της ζωής τους»σημειώνει.

Με το χέρι του Θεού

Ο οργανισμός του Νάρντι, που τότε πλησίαζε τα 25 χρόνια λειτουργίας, αποφάσισε να γιορτάσει το γεγονός αναλαμβάνοντας να εργαστεί σε μη κερδοσκοπική βάση. Και πάλι, χρειάστηκαν 500.000 δολάρια για το βασικό κόστος. Το ποσό καλύφθηκε από τον εμίρη του Κατάρ, με αποτέλεσμα ένα σύμβολο του χριστιανισμού να επιχορηγείται από έναν ισλαμιστή ηγέτη. Αυτό βεβαίως ξαφνιάζει μόνον όσους δεν διαθέτουν γνώσεις σχετικά με την ιστορία της Μονής της Αγίας Αικατερίνης. Η αλληλοβοήθεια των πιστών των διαφόρων δογμάτων συνάδει προς το πνεύμα του τόπου και είναι παμπάλαια. Η Αγία Αικατερίνη ανέκαθεν προσέφερε σίτιση και στέγη στους Βεδουίνους. Στο εσωτερικό της διατηρείται τέμενος και στη βιβλιοθήκη της φυλάσσεται ένα έγγραφο υπογεγραμμένο από τον Προφήτη Μωάμεθ που θρυλείται ότι ευλόγησε το μοναστήρι: δεν είναι τυχαίο ότι η Αγία Αικατερίνη δεν βεβηλώθηκε ποτέ.

Το 2005 ξεκίνησαν επιτέλους οι εργασίες αποκατάστασης του μωσαϊκού. Το πιο κρίσιμο πρόβλημα ήταν η στερέωση του ψηφιδωτού, το οποίο ως τώρα κρατούσε μόνον η χειρ του Θεού. Κατ΄ αρχάς κατασκεύασαν αντιστηρίγματα για να σταθεροποιήσουν την επιφάνεια. Δημιούργησαν στενά ανοίγματα μεταξύ των ψηφίδων, τα οποία καθάρισαν από τη σκόνη με εργαλεία παρόμοια με τα οδοντιατρικά. Υστερα μελέτησαν τις παραδοσιακές τεχνικές. Επρεπε να χρησιμοποιηθούν παραδοσιακά υλικά, έτσι ώστε όχι μόνο να διατηρηθεί η ακεραιότητα του έργου αλλά και να διασφαλιστεί 100% η σταθερότητά του. Χρησιμοποιήθηκε λοιπόν πηλός από θραύσματα βράχου και άχυρα σε συνδυασμό με άλλα παραδοσιακά υλικά τα οποία οι συντηρητές τοποθετούσαν ως «μπαλώματα» στα ελάχιστα κενά. Στη συνέχεια έκαναν μια εξάμηνη παύση για να παρακολουθήσουν την πορεία του έργου.

«Ενα από τα κυριότερα πράγματα που έμαθα από αυτό το έργο» εξηγεί ο Νάρντι«ήταν η σημασία της συνομιλίας με την τοπική κοινότητα.Είναι εύκολο να εμφανιστείς ως ο αυταρχικός ειδικός επαγγελματίαςενώ στην πραγματικότητα είσαι απλώς ο υπηρέτης ενός μνημείου που είναι αυθύπαρκτο και πριν απ΄ όλουςανήκει στην τοπική κοινότητα. Τα ψηφιδωτά της Αγίας Αικατερίνης αποτελούν για τους μοναχούς εργαλεία προσευχής. Ενέχουν μια θεολογική ουσία κατά πολύ ανώτερη από τις αρχές των συντηρητών».

Ψηφίδες… ψηφιακής τεχνολογίας

Το πιο δύσκολο στάδιο των εργασιών αποδείχθηκε η αποκατάσταση της κατεστραμμένης φιγούρας του Χριστού. Περίπου το 4% των ψηφίδων έλειπε. Μόνον αντίγραφα θα έπρεπε να τοποθετηθούν, αλλά κάποτε εθεωρείτο ανήθικο να προστεθούν αντίγραφα.

«Το ψηφιδωτό που δημιουργείται από γυαλί και χρυσό είναι ζωντανό: αναβιώνει κάθε φορά που το αγγίζει ο ήλιος κατά τρόπο που είναι αδύνατον να συμβεί αν τα κενά απλά ζωγραφιστούν»λέει ο Νάρντι, «καρφώνοντας» τον μοναχό Σαμουήλ. Εφόσον όμως με τη βοήθεια της ψηφιακής τεχνολογίας οι λεπτομέρειες μπορούσαν να αναπαραχθούν επακριβώς, οι ψηφίδες δεν θεωρούνται πλέον «πλαστές» με την προσθήκη τους στο έργο. Ενας βενετσιάνος υαλουργός κατάφερε να ανταποκριθεί στο απαράμιλλο εύρος των 35 διαφορετικών χρωματικών τόνων του μωσαϊκού.

Πηγή: Το Βήμα (αναδημοσίευση από τους Times), 17/4/09