Άρθρα: Αφιέρωμα

Πρόταση Διαχείρισης Αρχαιολογικού Χώρου Ήλιδος (Ενότητα Δ1)

Μελέτη διαχείρισης - 1ο μέρος

16 Μαρ 2015

από Τώνια Μουρτζίνη

Ακούστε

Θέμα της παρούσας μελέτης είναι, όπως ήδη αναφέρθηκε (σημ. 1), η διαχείριση του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, του χώρου της ΒΔ Πελοποννήσου που κατοικήθηκε από τους απώτατους προϊστορικούς χρόνους έως και τους χρόνους της ύστερης αρχαιότητος και στον οποίο αναπτύχθηκε η πόλη της Ήλιδος, πρωτεύουσα του κράτους των Ηλείων και μόνιμη διοργανώτρια πόλη των αρχαίων Ολυμπιακών αγώνων για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο της χιλιετίας. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να επιχειρηθεί, μέσα από μια όσο το δυνατόν πληρέστερη, αρχαιολογικά τεκμηριωμένη ιστορική επισκόπηση, προσανατολισμένη στην προβολή και ερμηνεία των σωζόμενων κυρίως σήμερα καταλοίπων (Ενότητα Α), μέσα από μια καταγραφή αλλά και κριτική αποτίμηση των ερευνών και επεμβάσεων που ο χώρος έχει μέχρι σήμερα δεχθεί (Ενότητα Β) και μέσα από μια παρουσίαση της σημερινής κατάστασης, των αδυναμιών και των δυνατοτήτων που τον χαρακτηρίζουν (Ενότητα Γ), η διατύπωση μιας πρότασης ολοκληρωμένης διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, ικανής να προβάλει τις σημαντικές μνημειακές αξίες του, να ανασυστήσει, στο βαθμό του δυνατού, τη βαθύτερη ουσία του και να προσδώσει σε αυτόν έναν νέο ενεργό και θετικό ρόλο στη σύγχρονη πραγματικότητα (Ενότητα Δ). Στο πλαίσιο αυτό, στο α’ μέρος της Ενότητας Δ, που ακολουθεί, θα αναλυθούν τα δεδομένα και θα διατυπωθεί μέρος των προτάσεων της μελέτης ιδανικής διαχείρισης του χώρου, μιας διαχείρισης με επίκεντρο τα μνημεία και αποδέκτη τον άνθρωπο, σταθερά προσανατολισμένης στη μετατροπή του χώρου σε ζωντανό κύτταρο και πυρήνα πολιτισμού.

Μελέτη διαχείρισης

Μεθοδολογία μελέτης διαχείρισης

Η ανάλυση των δεδομένων της αρχαίας Ήλιδος, η οποία προηγήθηκε, παρέχει τη βάση για την πραγμάτωση του στόχου της παρούσας διερεύνησης, τη σύνθεση δηλαδή μιας ολοκληρωμένης μελέτης διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου όπου αναπτύχθηκε η πρωτεύουσα των Ηλείων και διοργανώτρια των Ολυμπιακών αγώνων της Αρχαιότητος πόλη της Ήλιδος, η οποία θα διαρθρωθεί σε δύο μέρη ως εξής. Στο πρώτο μέρος θα προσδιοριστούν τα δεδομένα της μελέτης: θα οριστεί με ακρίβεια το αντικείμενό της, θα γίνει η αξιολόγηση του αντικειμένου αυτού, μέσω της ανάλυσης των μνημειακών του αξιών και μέσω του προσδιορισμού των δυνατοτήτων, των αδυναμιών, των ευκαιριών και των απειλών που το χαρακτηρίζουν (ανάλυση S.W.O.T.), και θα καθοριστούν οι στόχοι της διαχείρισης, σε σχέση τόσο με τα μνημεία όσο και με τον άνθρωπο. Στο δεύτερο μέρος θα επιχειρηθεί η διαμόρφωση ενός σεναρίου διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου που θα συναρτά τους στόχους της με συγκεκριμένες προτάσεις και θα πραγματοποιηθεί η αναλυτική παρουσίαση των προτάσεων αυτών, οργανωμένων σε τρεις διαδοχικές ενότητες με σαφή στοχοθεσία: μετατροπή του χώρου σε επισκέψιμο, ανάδειξη και ενίσχυση της αναγνωσιμότητας του χώρου και των μνημείων, επικοινωνία και βίωση του χώρου – ανασύσταση του ρόλου του κατά την αρχαιότητα. Η παρούσα διερεύνηση θα κλείσει με μια προσπάθεια αξιολόγησης των προτάσεων σε σχέση τόσο με τις προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν ώστε να καταστεί δυνατή αλλά και επιτυχημένη η υλοποίησή τους, όσο και με τα αναμενόμενα αποτελέσματά τους, δηλαδή τα οφέλη που προσδοκώνται για τα μνημεία αλλά και τους ανθρώπους, οι ανάγκες των οποίων επιχειρείται με αφορμή και επίκεντρο τα μνημεία να απαντηθούν.

Δεδομένα μελέτης διαχείρισης

Αντικείμενο μελέτης διαχείρισης

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ήλιδος, ως ο χώρος στον οποίο εντοπίζονται σήμερα τα κατάλοιπα της αρχαίας πρωτεύουσας των Ηλείων, αποτελεί κατ’ αρχήν ένα σύνολο. Παράλληλα, στο χώρο αυτόν εντάσσεται ένας σημαντικός αριθμός μεμονωμένων μνημείων ή ενοτήτων μνημείων (σημ. 2) των διαφόρων τομέων της αρχαίας πόλης (αγορά, πόλη, γυμνάσια, ιερά, νεκροταφεία, ακρόπολη). Με κριτήριο το εάν τα μνημεία αυτά είναι σήμερα ορατά ή όχι και αντίστοιχα το εάν έχουν γίνει αντικείμενο έρευνας και αν αυτή έχει ολοκληρωθεί, αυτά μπορούν να διακριθούν σε μια σειρά από κατηγορίες και υποκατηγορίες (βλ. πίν. 1). Αντικείμενο της παρούσας μελέτης διαχείρισης αποτελεί –κατ’ αρχήν– ο αρχαιολογικός χώρος της Ήλιδος ως σύνολο, κατά την έννοια ότι θα προταθεί η διαχείριση του χώρου αυτού ώστε να καταστεί ενιαίος, οργανωμένος, επισκέψιμος, αναγνώσιμος, κατανοητός, δυνάμενος να μεταδώσει τη σημασία του και να βιωθεί από το κοινό. Παράλληλα, και όσον αφορά στα μνημεία που εντάσσονται στα όρια του εν λόγω χώρου, η διαχειριστική προσέγγισή τους θα γίνει ανάλογα με την κατηγορία και υποκατηγορία στην οποία ανήκουν (κατά τον πίν. 1). Πιο συγκεκριμένα, για τα μνημεία της κατηγορίας Α1 (ορατά μνημεία των οποίων η έρευνα έχει ολοκληρωθεί), θα διατυπωθούν συγκεκριμένες και ανά μνημείο προτάσεις διαχείρισης και ανάδειξης, ενώ για τα μνημεία των υπόλοιπων κατηγοριών θα προταθεί μια σειρά γενικών κατευθύνσεων ανά κατηγορία, σύμφωνα με τους στόχους της παρούσας μελέτης διαχείρισης.

Αξιολόγηση αντικειμένου διαχείρισης

Αξιολόγηση βάσει των μνημειακών αξιών (σημ. 3)

Με τη χρήση της πρώτης αυτής μεθόδου αξιολόγησης δημιουργείται ένας συγκεντρωτικός πίνακας (πίν. 2), όπου καταγράφονται οι αξίες που κρίνεται ότι χαρακτηρίζουν κάθε μνημείο, ενώ η συνολική θεώρησή τους παράγει και ένα άθροισμα μνημειακών αξιών που χαρακτηρίζει το χώρο ως σύνολο. Στόχος της εν λόγω αξιολόγησης είναι η σε βάθος κατανόηση του ρόλου και της σημασίας των αξιών κάθε μνημείου χωριστά και του χώρου ως συνόλου, προκειμένου, μετά από ιεράρχηση των αξιών αυτών, οι προτάσεις διαχείρισης που θα διατυπωθούν να λαμβάνουν υπ’ όψιν τις αξίες κατά σειρά σπουδαιότητος και ακόμη περισσότερο να τις ενισχύουν και να τις προβάλλουν.

Οι βασικές μνημειακές αξίες που χαρακτηρίζουν τον αρχαιολογικό χώρο της Ήλιδος (όπως προκύπτει από τη συχνότητα εμφάνισής τους στον πίν. 2), είναι η ιστορική και αρχαιολογική αξία σε συνδυασμό με την υλική αυθεντικότητα. Η ύπαρξη υλικών καταλοίπων που σύμφωνα και με τις αρχαίες πηγές ταυτίζονται με αυτά της μεγάλης πρωτεύουσας των Ηλείων και διοργανώτριας των Ολυμπιακών αγώνων της Αρχαιότητος πόλης της Ήλιδος αποτελούν τη σημαντικότερη αξία του χώρου και προκρίνουν ως στόχο της διαχείρισής του τη μετάδοση και προβολή ακριβώς αυτής της σχέσης των καταλοίπων, των μνημείων του χώρου, με τον παγκόσμιας πολιτισμικής σημασίας θεσμό των Ολυμπιακών αγώνων. Για τους ίδιους λόγους, άλλες αξίες, όπως η συγκινησιακή, η αξία συμβολισμού και η αξία μνήμης χαρακτηρίζουν επίσης το χώρο σε μεγάλο βαθμό, υπογραμμίζοντας τη σημασία του για τη ζωή των ανθρώπων και προβάλλοντας την ανάγκη για την ενίσχυση των αξιών αυτών μέσα ακριβώς από την προβολή της σημασίας και της ουσίας του. Σπανιότερα μνημεία του χώρου χαρακτηρίζονται από την αξία τοu τοποσήμου, την καλλιτεχνική, την αξία τεκμηρίου και την αξία της σπανιότητος, ολοκληρώνοντας ένα πλούσιο φάσμα μνημειακών αξιών που ενσαρκώνει ο αρχαιολογικός χώρος της Ήλιδος και δικαιώνοντας την ανάγκη ανάδειξης και ολοκληρωμένης διαχείρισής του προς την κατεύθυνση της εξυπηρέτησης, της ενίσχυσης και της προβολής των εν λόγω αξιών.

Αξιολόγηση με τη μέθοδο S.W.O.T. (σημ. 4)

Με τη χρήση αυτής της δεύτερης μεθόδου αξιολόγησης δημιουργούνται από ένας πίνακας για κάθε μνημείο ή ενότητα μνημείων και ένας συγκεντρωτικός πίνακας (πίν. 3) στον οποίο συμπυκνώνονται όλα τα δεδομένα που προκύπτουν από την εφαρμογή της ανάλυσης S.W.O.T. στο σύνολο των μνημείων του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, άρα και στον χώρο ως σύνολο.

Η μέσω της ανάλυσης S.W.O.T. αξιολόγηση του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος έρχεται να επιβεβαιώσει αλλά και να κατευθύνει την ανάγκη ανάδειξης και ολοκληρωμένης διαχείρισής του, ορίζοντας τα desiderata μιας διαχειριστικής προσέγγισης που θα έλθει να αντιμετωπίσει αδυναμίες, να εκμεταλλευθεί δυνατότητες, να αναγνωρίσει ευκαιρίες και να προλάβει απειλές. Πιο συγκεκριμένα, η εν λόγω ανάλυση σκιαγραφεί έναν χώρο τον οποίο χαρακτηρίζει η παρουσία καταλοίπων μιας σημαντικής αρχαίας πόλης με καίριο ρόλο στη διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων της Αρχαιότητος, για τα οποία ισχύει η ευτυχής και σπάνια συγκυρία να βρίσκονται σε μια αγροτική και ελεύθερη από κατοίκηση περιοχή, την οποία επιπλέον προστατεύει η ύπαρξη θεσμοθετημένων ζωνών προστασίας (δυνατότητες). Το χώρο αυτό χαρακτηρίζει επιπλέον η παρουσία αποσπασματικών και με διαφορετικές αφορμές ανεσκαμμένων μνημείων, με έντονη ανάγκη λήψης μέριμνας για την προστασία και την ανάδειξή τους, η ύπαρξη καταλοίπων σε μη απαλλοτριωμένα αγροτεμάχια, η ύπαρξη εντοπισμένων αλλά μη ανεσκαμμένων μνημείων του, κάποια από τα οποία ιδιαίτερα σημαντικά, η διχοτόμησή του από την παρουσία της σύγχρονης επαρχιακής οδού και της διώρυγος, η έλλειψη εγκαταστάσεων εξυπηρέτησης κοινού, η αδυναμία συνολικά μετάδοσης της αρχικής μορφής, της λειτουργίας και της σημασίας της σπουδαίας πόλης που κάποτε ανθούσε σε αυτόν, η κατ’ επέκταση ιδιαίτερα μειωμένη προσέλευση επισκεπτών (αδυναμίες). Τον ίδιο όμως χώρο διακρίνει και η εν δυνάμει δημιουργία ενός ενδιαφέροντος, ενιαίου και οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου που δίνοντας έμφαση στην προστασία και την ανάδειξη των μνημείων του θα επιδιώκει την ανασύσταση του ρόλου και της λειτουργίας της αρχαίας πόλης και την ανάδειξη του ρόλου της στη διοργάνωση των Αγώνων, θα επιτυγχάνει την ανάδειξη της αρχαίας αρχιτεκτονικής και της ιπποδάμειας πολεοδομίας, θα αποτελεί πολιτιστικό και εκπαιδευτικό πόλο για την ευρύτερη περιοχή και θα κατορθώνει να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου με το παρελθόν συνεισφέροντας στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και στη διαμόρφωση της προσωπικής και συλλογικής ταυτότητος (ευκαιρίες). Όλα αυτά βέβαια, εφόσον αποφευχθεί η παγίωση του κατακερματισμού του χώρου, η οριστική απώλεια ευπαθών μνημείων του, η αποτυχία ανασύστασης του ρόλου του, η κατ’ επέκταση αδυναμία μετάδοσης των αξιών των μνημείων και του χώρου στο ευρύ κοινό και η περαιτέρω συρρίκνωση της προσέλευσης επισκεπτών (απειλές).

Στόχοι της διαχείρισης

Οι στόχοι της διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος, όπως αυτοί διατυπώνονται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, είναι:

Ως προς τον χώρο και τα μνημεία του:

1. Η εξασφάλιση της προστασίας τους τόσο απέναντι στη φυσική φθορά όσο και απέναντι στις ασύμβατες με αυτά ανθρώπινες δραστηριότητες, η οποία αποτελεί και την πρωταρχική ευθύνη της όποιας διαχείρισης.

2. Η μετάδοση της σημασίας τους, του πραγματικού νοήματος και των αξιών που ενσαρκώνουν.

3. Η ανασύσταση του ρόλου τους κατά την αρχαιότητα, η επίτευξη της αναβίωσης μέρους έστω των όσων αντιπροσωπεύουν.

Ως προς τον άνθρωπο:

1. Η δυνατότητα πρόσβασης-επίσκεψης του χώρου από ένα ευρύ κοινό με τη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων.

2. Η διαμόρφωση συλλογικής μνήμης και ατομικής-πολιτισμικής ταυτότητας μέσα ακριβώς από τη μετάδοση των μνημειακών αξιών του χώρου.

3. Η βελτίωση της ποιότητας ζωής συνολικά, μέσα από τη λειτουργία και την προσφορά του χώρου στο κοινωνικό σύνολο.

Όσες προτάσεις διαχείρισης του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδος θα διατυπωθούν στη συνέχεια θα συναρτώνται με τους παραπάνω στόχους και θα τους εξυπηρετούν.

Σενάριο διαχείρισης

Έχοντας ολοκληρώσει τον προσδιορισμό των δεδομένων της παρούσας μελέτης, καθίσταται δυνατή η σύνθεση ενός σεναρίου διαχείρισης (πίν. 4), το οποίο να συναρτά τους στόχους της, όπως παραπάνω ομαδοποιήθηκαν, με τις προτάσεις που θα διατυπωθούν στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, οργανωμένες σε τρεις διαδοχικές ενότητες. Πιο συγκεκριμένα, διατυπώνεται ένα σενάριο διαχείρισης όπου κάθε στόχος απαντάται από μια τουλάχιστον προτεινόμενη παρέμβαση (σημ. 5), η οποία με τη σειρά της ανήκει σε μια από τις τρεις ενότητες παρεμβάσεων. Οι ενότητες αυτές και οι προτάσεις που περιλαμβάνουν θα παρουσιαστούν αναλυτικά αμέσως παρακάτω.

Προτάσεις (ομαδοποιημένες σε 3 ενότητες)

Μετατροπή του χώρου σε επισκέψιμο

Η πρώτη ενότητα προτεινόμενων παρεμβάσεων αφορά στη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου ώστε να μετατραπεί σε οργανωμένο και επισκέψιμο. Στο πλαίσιο αυτό προτείνονται:

1. Η απαλλοτρίωση και ένταξη στο σώμα του αρχαιολογικού χώρου όλης της χαρακτηρισμένης ως Ζώνης Α έκτασης, εκτεινόμενης από το χώρο της Ακρόπολης έως τον Πηνειό ποταμό και από το χωριό των Καλυβίων έως τα ανατολικά όρια της αρχαίας πόλης (εικ. 1, κίτρινο πλαίσιο). Η παραπάνω ενέργεια θα εξασφαλίσει την προστασία του συνόλου των καταλοίπων της αρχαίας πόλης, θα επιτρέψει την ανάδειξη της έκτασης και της οργάνωσής της, αλλά και θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη σωστή και ολοκληρωμένη διαχείριση του αρχαιολογικού χώρου (σημ. 6).

2. Η απομάκρυνση της σύγχρονης επαρχιακής οδού που διχοτομεί το χώρο και η μεταφορά της στο βόρειο όριο της Ζώνης Α, παραπλεύρως της κοίτης του Πηνειού ποταμού (εικ. 1). Η ενέργεια αυτή είναι απαραίτητη προκειμένου να επιτευχθεί η ενοποίηση και αναβάθμιση του αρχαιολογικού χώρου αλλά και να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για τη μετατροπή του σε οργανωμένο και επισκέψιμο. Το εντός του χώρου τμήμα της οδού προτείνεται να αφαιρεθεί, μέχρι το επίπεδο των αρχαίων, ώστε αφενός να διερευνηθεί η τυχόν ύπαρξη και διατήρηση καταλοίπων κάτω από αυτό, αφετέρου να επιτευχθεί η ενοποίηση και ανάδειξη των μνημείων και των χώρων της πόλης που διχοτομεί.

3. Η απομάκρυνση του τμήματος του αρδευτικού καναλιού (νότια κύρια διώρυγα) που διασχίζει το χώρο, μετά την εκπόνηση σχετικής τεχνικής μελέτης, και η μεταφορά του στο βόρειο όριο της Ζώνης Α, παραπλεύρως της κοίτης του Πηνειού ποταμού (εικ. 1).

4. Η περίφραξη του χώρου στα νέα διευρυμένα όριά του προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία του από καταπατήσεις και άλλες ασύμβατες με αυτόν ενέργειες.

5. Η διαμόρφωση εισόδων στο χώρο. Η κύρια είσοδος προτείνεται να διαμορφωθεί στην πορεία της επαρχιακής οδού, αμέσως ανατολικά του χωριού των Καλυβίων (εικ. 2). Δεύτερη είσοδος στο χώρο προτείνεται να δημιουργηθεί στο χώρο του Μουσείου, το οποίο ο επισκέπτης θα προσεγγίζει με τη χρήση της κατάλληλα διαμορφωμένης και διευρυμένης υφιστάμενης οδού Καλυβίων-Παλαιόπολης (εικ. 2). Η χρήση του τμήματος της οδού αυτής από το χώρο του Μουσείου και έως το ανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, ευρισκόμενου πλέον εντός των ορίων του, προτείνεται να διατηρηθεί σε χρήση για τις ανάγκες των επισκεπτών που θα θελήσουν να καλύψουν οδικά την απόσταση μουσείου-χώρου και κυρίως για τους θεατές των εκδηλώσεων του λυόμενου θεάτρου.

6. Η διαμόρφωση χώρων στάθμευσης. Πέραν του υφιστάμενου χώρου στάθμευσης στον προαύλιο χώρο του αρχαιολογικού μουσείου, προτείνεται η διαμόρφωση χώρου στάθμευσης προ της κύριας εισόδου στο χώρο και μετά το χωριό των Καλυβίων και η διαμόρφωση ενός ακόμη χώρου στάθμευσης ανατολικά του λυομένου θεάτρου, για την εξυπηρέτηση όσων επισκεπτών επιλέγουν να καλύψουν με τα οχήματά τους την απόσταση μεταξύ του μουσείου και του κυρίως αρχαιολογικού χώρου, αλλά και των θεατών των εκδηλώσεων στο λυόμενο θέατρο (εικ. 2).

7. Η διαμόρφωση δικτύων διαδρομών περιήγησης. Για την κίνηση των επισκεπτών προτείνονται δύο δίκτυα διαδρομών (εικ. 3). Το πρώτο θα αφορά τη σύνδεση των μνημείων και τομέων του αρχαιολογικού χώρου στη λογική που και σήμερα τηρείται, με κατάλληλη βελτίωση και συμπλήρωσή τους ανάλογα με τα νέα κάθε φορά ευρήματα. Το δίκτυο αυτό προτείνεται να οργανωθεί γύρω από κεντρικό άξονα που δεν θα είναι άλλος από τον πανάρχαιο άξονα κυκλοφορίας του χώρου, τη χάραξη του οποίου κατά προσέγγιση ακολουθεί και η σύγχρονη επαρχιακή οδός, και ο οποίος προτείνεται να ανασυσταθεί προκειμένου να λειτουργήσει ως βασικός διάδρομος κίνησης των επισκεπτών, σε μια πορεία απόλυτα ενταγμένη στην οργάνωση και τοπογραφία της αρχαίας πόλης. Η ανασύσταση του άξονα αυτού θα γίνει στην πορεία της αρχαίας χάραξης, διασχίζοντας το κέντρο της αρχαίας πόλης από το δυτικό έως το ανατολικό άκρο της, με κατάλληλη διαμόρφωσή του ώστε να βρίσκεται στο επίπεδο των αρχαιοτήτων και με επίστρωσή του ανάλογη με αυτή των υπόλοιπων διαδρόμων κίνησης του χώρου. Ένα κατ’ αυτόν τον τρόπο οργανωμένο δίκτυο θα επιτρέπει την ορθολογική προσέγγιση των διάφορων μνημείων της αρχαίας πόλης αλλά και θα αποτελεί μέσο ερμηνείας και ανασύστασης της λειτουργίας της κατά την αρχαιότητα. Το δεύτερο δίκτυο προτείνεται να αφορά τη χάραξη βασικών περιπατητικών διαδρομών αναψυχής, μονοπατιών που θα συνδέουν τον κυρίως αρχαιολογικό χώρο με το ποτάμι, το μουσείο και την ακρόπολη αντίστοιχα και θα εξυπηρετούν τόσο τη σύνδεση των απομακρυσμένων αυτών τομέων του χώρου μεταξύ τους όσο και τη δημιουργία αφορμών μέσα στα όρια του χώρου για άθληση και αναψυχή.

8. Η δημιουργία στάσεων θέασης του χώρου. Η ίδια η τοπογραφία της Ήλιδος επιτρέπει την πρόκριση χώρων κατάλληλων για τη διαμόρφωση στάσεων θέασης. Σημαντικότερος όλων είναι αυτός της ακρόπολης με συνολική θέα της Κοίλης Ήλιδος και της θαλάσσιας περιοχής της, ακολουθεί το αίθριο του μουσείου με ανάλογη θέα, ενώ στον κυρίως αρχαιολογικό χώρο ιδανικά σημεία για τη διαμόρφωση στάσεων θέασης, ήδη ενταγμένα στην πορεία του υφιστάμενου διαδρόμου κίνησης των επισκεπτών, είναι το άνω μέρος του κοίλου του θεάτρου, με θέα του κατώτερου μέρους της κοιλάδας και του ποταμού, καθώς και ο χώρος των λουτρών του Γυμνασίου, με θέα του χώρου των αθλητικών εγκαταστάσεων της πόλης (εικ. 4). Στους παραπάνω χώρους προτείνεται η διαμόρφωση πλατωμάτων και η κατάλληλη ενίσχυσή τους με εποπτικό υλικό. Η λειτουργία των χώρων αυτών έχει ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση της τοπογραφίας και της οργάνωσης της αρχαίας πόλης αλλά και για την αισθητική βίωση του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντός της.

9. Η δημιουργία χώρων εξυπηρέτησης επισκεπτών. Το κτίριο της Έκθεσης της Ιστορίας των Ανασκαφών και ο περιβάλλων χώρος του προτείνεται να αναπλαστούν ώστε να συμπεριλάβουν και χώρους εξυπηρέτησης επισκεπτών, όπως W.C. και σκιασμένους χώρους ανάπαυσης (σημ. 7). Χώροι εξυπηρέτησης επισκεπτών έχουν επίσης προβλεφθεί και στο μουσείο (W.C. και κυλικείο, το οποίο δεν είναι σε λειτουργία και προτείνεται να ενεργοποιηθεί) (εικ. 4).

Όσες μέχρι τώρα χωρικές επεμβάσεις προτάθηκαν αποτελούν τη βάση προκειμένου ο χώρος να προστατευθεί, να οριοθετηθεί, να οργανωθεί αλλά και να κατοχυρωθεί ως οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος, ικανός να δεχθεί επισκέπτες και να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους, και απαντούν άμεσα σε διάφορους στόχους της εδώ διαχείρισης όπως είναι η προστασία, η μετάδοση της σημασίας του χώρου, η δυνατότητα πρόσβασης και επίσκεψης σε αυτόν αλλά και η βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων.

Τώνια Μουρτζίνη

Αρχαιολόγος

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. σχετικά «Πρόλογο» και Ενότητες Α (1ο και 2ο μέρος), Β (1ο και 2ο μέρος) και Γ, που προηγήθηκαν.

2. Τα μνημεία του χώρου αντιμετωπίζονται κατά βάση ως μεμονωμένα μνημεία εντασσόμενα σε έναν από τους τομείς της πόλης. Σε κάποιες περιπτώσεις, το είδος των μνημειακών καταλοίπων αλλά και ο τρόπος που έχουν ανασκαφεί προκρίνουν την αντιμετώπιση ορισμένων από αυτά ως ενοτήτων, ως ενός δηλαδή σαφώς διακρινόμενου συνόλου με κοινά χαρακτηριστικά που απαιτεί και κοινή διαχειριστική προσέγγιση. Τέτοιες ενότητες αποτελούν τα οικοδομήματα του ΝΔ άκρου της Αγοράς, τα τμήματα του πολεοδομικού ιστού (παρότι σε αυτά διακρίνονται και κάποια αυτόνομα κτίρια: λουτρό Ρ, κτίριο Μουσών) ενώ ανάλογη είναι και η περίπτωση των γυμνασίων και της ακρόπολης, παρότι τα μνημεία τους είναι μη ανεσκαμμένα και ορατά σήμερα.

3. Σύμφωνα με τη συστηματική ανάλυση αξιών και τις γενικές διακρίσεις αξιών που προτείνει ο Μανώλης Κορρές (1989 κ. εξ.) (βλ. ΥΠ.ΠΟ., Ε.Σ.Μ.Α., Μελέτη Αποκαταστάσεως Παρθενώνος, τόμ. 2α, Μέρος πρώτον).

4. Η μέθοδος S.W.O.T. (Strengths/δυνατότητες, Weaknesses/αδυναμίες, Opportunities/ευκαιρίες, Threats/ απειλές) αποτελεί έναν τρόπο ανάλυσης δεδομένων με στόχο τη λήψη αποφάσεων σε συνάρτηση με τις δυνατότητες, τις αδυναμίες, τις ευκαιρίες και τις απειλές που εντοπίζονται στον υπό εξέταση χώρο, σε σχέση τόσο με τα μνημεία του όσο και με τον ανθρώπινο παράγοντα.

5. Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις απαντούν συχνά, άμεσα ή έμμεσα, και σε περισσότερους του ενός στόχους της διαχείρισης, στον πίνακα όμως του σεναρίου συναρτώνται συνήθως μόνο με τον στόχο στον οποίο κυρίως απαντούν για λόγους οικονομίας και σαφήνειας.

6. Το γεγονός μάλιστα ότι η χαρακτηρισμένη ως Ζώνη Α έκταση αποτελεί αγροτική, μη δομημένη περιοχή καθιστά την απαλλοτρίωσή της ευκολότερα πραγματοποιήσιμη.

7. Στην περαιτέρω χρήση του κτιρίου αυτού θα επανέλθουμε και στη δεύτερη ενότητα των προτεινόμενων παρεμβάσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η βιβλιογραφία σχετικά με την Ήλιδα, ξεκινώντας από τις ανασκαφικές εκθέσεις, στα Πρακτικάi και το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας, στο Αρχαιολογικό ΔελτίοJahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, και φθάνοντας στο πλήθος των επιμέρους άρθρων αλλά και μονογραφιών που έχουν γραφτεί για θέματα σχετικά με το χώρο, είναι εκτενής αλλά και άνιση, καθώς κάποιες θεματικές έχουν αποτελέσει αντικείμενο διεξοδικής μελέτης, ενώ για άλλες απουσιάζουν ακόμη και βασικές αναφορές. Σε κάθε περίπτωση, καθοριστικής σημασίας κείμενα για μια συνολική προσέγγιση του χώρου της αρχαίας πόλης και μια ανασύνθεση της ιστορίας του, αποτελούν η έκδοση Αρχαία Ήλις. Το Λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων του ανασκαφέα του χώρου Νικόλαου Γιαλούρη (Γιαλούρης 1996) καθώς και τα σχετικά με το χώρο άρθρα των επίσης ανασκαφέων του Ηλία Ανδρέου και Ιωάννας Ανδρέου-Ψυχογιού στα Πρακτικά του Ζ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Ανδρέου-Ψυχογιού 2007), στο Ήλις. Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον, Πρακτικά εκδήλωσης προς τιμήν Ν. Γιαλούρη (Ανδρέου/Ανδρέου-Ψυχογιού 2009) και στο Πελοπόννησος (επιμ. Α. Βλαχόπουλος, Aνδρέου 2012) και κυρίως ο κατατεθειμένος στο αρχείο δημοσιευμάτων του ΤΑΠΑ από το 2004 και μέχρι σήμερα ακόμη υπό εκτύπωση αναλυτικός οδηγός του χώρου των ιδίων, στο κείμενο του οποίου μου παρασχέθηκε πρόσβαση και για το οποίο και από τη θέση αυτή τους ευχαριστώ. Παρακάτω παρατίθεται, για λόγους οικονομίας, μια βασική επιλεγμένη βιβλιογραφία για το θέμα, η οποία αποτέλεσε, αν και όχι οπωσδήποτε αποκλειστικά, τη βάση για τη σύνθεση της παρούσας μελέτης.
Ανασκαφικές εκθέσεις: Στα ΑΔ από το 1960 και μετά, Ἔργον: 1960-1990, ΠΑΕ:1960-1994 και ÖJh:1911-1915 και 1960-1982.
Ανδρέου 1980: Η. Ανδρέου, Ἀρχαιολογική Συλλογή Ἤλιδος, ΑΑΑ XIII, 1980, 183-195.
Ανδρέου 2004: Η. Ανδρέου- Ι. Ανδρέου, Ήλις, Η Πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων, Αθήνα 2004.
Ανδρέου 2005: Η. Ανδρέου, Το έργο «Μελέτη και Ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Ήλιδος», Ηλειακή Πρωτοχρονιά 6, Αμαλιάδα 2005, 188-197.
Ανδρέου-Ψυχογιού 2005: Ι. Ανδρέου-Ψυχογιού, Η ιστορία των ανασκαφών της Ήλιδος, Ηλειακή Πρωτοχρονιά 6, Αμαλιάδα 2005, 166-176.
Ανδρέου-Ψυχογιού 2007: Ι. Ανδρέου-Ψυχογιού, Ἤλις, ἡ ἀρχαία πρωτεύουσα τῶν Ἠλείων (Παρελθόν, παρόν και μέλλον), Πρακτικά ζ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005, Τόμος Β΄, Ἀθῆναι 2007, 305-330.
Ανδρέου/Ανδρέου-Ψυχογιού 2009: Η. Ανδρέου- Ι. Ανδρέου-Ψυχογιού, Εξέλιξη και προοπτικές του Έργου «Μελέτη και Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Ήλιδος», στο Ήλις 2009, 63-97.
Ανδρέου 2011: Ι. Ανδρέου, Ελληνιστική κεραμική από κτίριο ειδικής χρήσης στην πόλη της Ήλιδος, Ζ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Αίγιο, 4-9 Απριλίου 2005, Αθήνα 2011, 77-90, πίν. 31-40.
Ανδρέου 2012: Η. Ανδρέου- Ι. Ανδρέου, Ήλις, στο (επιμ. Α. Βλαχόπουλος) Πελοπόννησος, Αθήνα 2012, 382-389.
Ανδρέου-οδηγός (υπό εκτύπωση):Η. Ανδρέου- Ι. Ανδρέου, Ήλις, Πόλις ιερά και άσυλος, οδηγός (υπό εκτύπωση).
Ανδρέου-ναός (υπό εκτύπωση): Ι. Ανδρέου, Ο ναός των αυτοκρατόρων στην Ήλιδα, ΑΔ, Μελέτες (υπό εκτύπωση).
Barbié du Bocage 1788: J-D. Barbié du Bocage, Recueil de cartes, géographiques, plans, vues et médailles de l’ ancienne Grèce, relatifs au Voyage du jeune Anacharsis: precede d’une analyse critique des cartes, Paris 1788 και αγγλική μετάφραση London, 1796.
Blouet 1838: A. Blouet, Expédition scientifique de Morée: ordonnée par le Gouvernement Francais; Architecture, Sculptures, Inscriptions et Vues du Péloponèse, des Cyclades et de l’ Attique, III, Paris 1838.
Bon 1969: A. Bon, La Morée Franque, Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la Principauté d’ Achaïe (1205-1430), Paris 1969.
Bursian 1868-1872: C. Bursian, Geographie von Griechenland II, Peloponnesos und Inseln, Leipsig 1868-1872.
Chandler 1776: R. Chandler, D. D., Travels in Greece: or an account of a tour made at the expense of the Society of Dilettanti, Oxford 1776.
Γιαλούρης 1996: Ν. Γιαλούρης, Αρχαία Ήλις. Το Λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων, Αθήνα 1996.
Dodwell 1819: E. Dodwell, A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806, Vol. I -II, London 1819.
Ήλις 2009: Η. Ανδρέου- Ι. Ανδρέου-Ψυχογιού (επιμ.), Ήλις. Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον, Πρακτικά εκδήλωσης προς τιμήν Ν. Γιαλούρη, Πύργος 2009.
Ημερολόγιο 2008: Η. Ανδρέου- Ι. Ανδρέου (επιμ.), Αρχαιολογικές έρευνες στην Ήλιδα (1910-2007), Ημερολόγιο 2008.
Καποκάκης 1991: Εμμ. Καποκάκης, Αποτύπωση, ανάλυση και πρόταση αποκατάστασης του Κοίλου του θεάτρου στην αρχαία Ήλιδα, στο Μελετήματα 13, 335-339.
Καράγιωργα 1971: Θ. Καράγιωργα, Κεραμικός κλίβανος ἐν Ἤλιδι, ΑΑΑ IV, 1971, 27-32.
Κόκκου 1977: Αγγ. Κόκκου, Ἡ μέριμνα γιά τίς ἀρχαιότητες στήν Ἑλλάδα καί τά πρῶτα μουσεῖα, Αθήνα 1977.
Λαμπροπούλου 1991: Αν. Λαμπροπούλου, Θέματα ιστορικής γεωγραφίας του νομού Ηλείας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, Μελετήματα 13, 283-291.
Ladstätter 1998: G. Ladstätter, Die “Alten Grabungen” der Zweigstelle Athen, στο Hundert Jahre Österreichisches Archäologisches Institut Athen, 1898 -1998, Wien -Athen 1998, 61-69.
Lambropoulou 2000: Α. Lambropoulou, Le Péloponnèse occidental à l’ époque protobyzantine (IVe-VIIe siècles). Problèmes de géographie historique d’ un espace à reconcidérer, Byzanz als Raum. Zu Methoden und Inhalten der historischen Geographie des östichen Mittelmeerraumes, εκδ. Kl. Belke- Fr. Hild- J. Koder- R. Soustal, Öster. Akad. der Wiss. Veröffentlichungen der Komission für die TIB 7, Wien 2000, 104-105.
Leake 1830: W. M. Leake, f.r.s. etc., Travels in the Morea. Vol. I-III, London 1830.
Μαρίνος 1982: Γ. Μαρίνος, Γεωλογία τῆς Ἠλείας. Γεωλογική κατασκευή καί ἱστορία. Σεισμικότης. Ὀρυκτός πλοῦτος, ΕΕΗΜ 1, Αθήνα 1982, 11-27.
Μαστραντώνης 2008: Π. Α. Μαστραντώνης, Διαχείριση Αρχαιολογικών Έργων. Θεωρητικό Πλαίσιο και Ανάπτυξη Εξειδικευμένων Εργαλείων, Αθήνα 2008.
Mitsopoulos-Leon 1982: V. Mitsopoulos-Leon, Bautätigkeit in frührömischer Zeit auf der Agora von Elis και μετάφραση της ίδιας μελέτης: Οἰκιστικαί δραστηριότητες κατά τήν (πρώιμον) ρωμαϊκήν ἐποχήν εἰς τήν Ἀγοράν τῆς Ἤλιδος, ΕΕΗΜ 1, Αθήνα 1982, 245-251 και 252-258 αντίστοιχα.
Μητσοπούλου-Leon 2007: Β. Μητσοπούλου-Leon, Αυστριακοί αρχαιολόγοι στην Ήλιδα. Ανασκαφές, έρευνα και λίγες προσωπικές αναμνήσεις, Ηλειακή Πρωτοχρονιά- Ηλειακό Πανόραμα 8, Αμαλιάδα 2007, 102-111.
Μητσοπούλου-Leon 2009: Β. Μητσοπούλου-Leon, Η έρευνα του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών στην Αρχαία Ήλιδα, στο Ήλις 2009, 37-52.
Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές 2007: Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές στην Ελλάδα από τον 19ο στον 21ο αιώνα, Υπουργείο Πολιτισμού 2007.
Παπαθανασόπουλος 1968: Γ. Παπαθανασόπουλος, Ἀνασκαφαί εἰς Ἀρχαίαν Ἤλιδα, ΑΑΑ Ι, τεύχος 2, 1968, 128-136.
Παπαθανασόπουλος 1969: Γ. Παπαθανασόπουλος, Ψηφιδωτόν Ἀπόλλωνος- Μουσῶν εἰς Ἀρχαίαν Ἤλιδα, ΑΑΑ II, 1969, 15-19.
Παπακωνσταντίνου 1991: Ε. Παπακωνσταντίνου, Στοιχεία της Αγοράς της Ήλιδας στο παρόχθιο ανάλημμα του Πηνειού, στο Μελετήματα 13, 329-334.
Παπαχατζής 1979: Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ἑλλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά- Ἡλιακά, Αθήνα 1979.
Pouqueville 1827: F.-C.-H.-L. Pouqueville, Voyage de la Grèce, V, Paris 1827.
Rambach 2007: J. Rambach, Τό ΠΕ Ι νεκροταφεῖο τῆς Ἀρχαίας Ἤλιδας, Πρακτικά ζ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005, Τόμος Β΄, Ἀθῆναι 2007, 63-92.
Robinson 1968: H. Robinson, Salvage Archaeology in Elis, 1967, AAA I, 1968, 46-48.
Schauer 2007: Chr. Schauer, Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, στο Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές 2007, 46-57.
Sinn 1991: U. Sinn, Ο Νέρωνας και οι Έρουλοι. Δύο μοιραία γεγονότα στην ιστορία της Ολυμπίας, Μελετήματα 13, 365-371.
Sinn 2002: U. Sinn, Ειδωλολάτρες προσκυνητές, αθλητές και χριστιανοί, στο Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία. Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 29-30 Μαΐου 1998 (επιμ. Π. Γ. Θέμελης- Β.Κόντη), Αθήνα 2002, 189-194.
Stanhope 1824: J. S. Stanhope, f. r. s., Olympia; or, Topography illustrative of the actual State of the Plain of Olympia and of the Ruins of the City of Elis, London 1824.
Tritsch 1932: F. Tritsch, Die Agora von Elis und die altgriechische Agora, ÖJh 27, 1932, 64-105.
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. 2003: ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., Αρχαιολογικά Έργα εκτελούμενα από Επιστημονικές Επιτροπές του Υπουργείου Πολιτισμού, Αθήνα 2003.
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. –Ήλιδα 2003: Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Ήλιδος, στο ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. 2003, 30-31.
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. 2006: ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., Το Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης, Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων, Αθήνα 2006.
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. -Ήλιδα 2006: Η. Ανδρέου/ Ι. Ανδρέου-Ψυχογιού/ Α. Κεραμίδας, Το έργο της Επιτροπής Μελέτης και Διαμόρφωσης Αρχαιολογικού Χώρου Ήλιδος του Νομού Ηλείας, στο ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. 2006, 399-421.
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. 2008: ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., Συντήρηση, Αναστήλωση, Ανάδειξη, το έργο των Επιστημονικών Επιτροπών, Αθήνα 2008.
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. –Ήλιδα 2008: Αρχαιολογικός Χώρος Ήλιδας, στο ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. 2008, 77-81.
Χατζή 2008: Γ. Εμμ. Χατζή, Το περιώνυμο Ιερό. Το ιστορικό των ανασκαφών, στο Γ. Εμμ. Χατζή, Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας, 2008, 16-35.
Χατζή-Σπηλιοπούλου 2009: Γ. Χατζή Σπηλιοπούλου, Αρχαία Ήλις. Το νομικό πλαίσιο προστασίας των αρχαίων, στο Ήλις 2009, 10-19.