Τα μουσεία και η μουσειολογία στη σύγχρονη κοινωνία. Νέες προκλήσεις, νέες σχέσεις (Η΄)

Στο παρόν άρθρο σκιαγραφείται η μουσειολογική μελέτη για τη μόνιμη έκθεση του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (στο εξής ΜΕΛΤ), του κεντρικού Εθνογραφικού Μουσείου της χώρας, όπως υποβλήθηκε και εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Μουσείων, τον Δεκέμβριο του 2012. Γίνεται μνεία στην κυρίαρχη ιδέα που διέπει το σκεπτικό της έκθεσης και στις αντιλήψεις στις οποίες βασίζεται η διατύπωσή της, όπως και στους στόχους  και στα μηνύματα των εκθετικών, θεματικών ενοτήτων. Επιπλέον, περιγράφονται εν συντομία οι προτάσεις της μελέτης για τη θεματογραφία, τη δομή, τα εκθέματα και τα ερμηνευτικά μέσα της έκθεσης καθώς και οι διαδικασίες που ακολουθήθηκαν για την εκπόνησή της.

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Η μελέτη αφορά στην επικείμενη μεταστέγαση του ΜΕΛΤ, από το κτήριο της οδού Κυδαθηναίων στην Πλάκα, όπου φιλοξενείται από τη δεκαετία του 1970 έως σήμερα,  σε οικοδομικό τετράγωνο επί των οδών Άρεως, Αδριανού, Βρυσακίου και Κλάδου, στο Μοναστηράκι. Αφορά, επίσης, στη διαμόρφωση της μόνιμης έκθεσης στη «γειτονιά» που ορίζεται από τις παραπάνω οδούς.  Πρόκειται για περίκλειστο οικοδομικό συγκρότημα, δεκατριών και πλέον κτηρίων που αναπτύσσεται γύρω από κεντρική αυλή. Από τα τέλη του 18ου αιώνα, οπότε και εμφανίστηκαν τα πρώτα κτίσματα, «στην περιοχή του λεγόμενου τότε Κάτω Παζαριού, μιας εκ των παλαιών ζωνών κατοίκησης των Αθηνών» έως και τα τέλη του 20ού, οπότε και περιήλθε στην κατοχή του Υπουργείου Πολιτισμού, «το οικοδομικό τετράγωνο θα ενσωματώσει κτηριακά στοιχεία (και σε κάποιες περιπτώσεις και διάσπαρτο αρχαίο οικοδομικό υλικό) της ύστερης οθωμανικής περιόδου, της λαϊκής αρχιτεκτονικής και του νέου ρεύματος του νεοκλασικισμού, αποτελώντας ένα μοναδικό παράδειγμα συνέχειας και προσαρμογής στον πολεοδομικό ιστό των Αθηνών. Ταυτόχρονα, ενσωματώνει στοιχεία από το υστερορωμαϊκό τείχος, το ναό του Αγίου Θωμά, κτητορική εκκλησία της οικογένειας Μπενιζέλου, το ναό Αγίου Ελισσαίου, κτητορική εκκλησία της οικογένειας Λογοθέτη, γνωστή αργότερα και από τις ακολουθίες με ιεροψάλτες τους Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, και το αρχοντικό Χωματιανού-Λογοθέτη, της ύστερης οθωμανικής περιόδου». Πολλά από τα στοιχεία αυτά αναφέρονται και αξιοποιούνται στη μελέτη για τη μόνιμη έκθεση του μουσείου η οποία αναπτύσσεται σε εννέα από τα κτίσματα του συγκροτήματος. Τα υπόλοιπα κτήρια του συγκροτήματος καθώς και τρία γειτνιάζοντα που βρίσκονται εκτός του οικοδομικού τετραγώνου εξυπηρετούν συμπληρωματικές λειτουργίες του μουσείου και δεν αποτελούν αντικείμενο του παρόντος άρθρου. Η μελέτη εντάσσει επιπλέον στις προτάσεις της την αποξήλωση της υπάρχουσας έκθεσης κεραμικής τέχνης στο Τζαμί Τζισδαράκη, η λειτουργία του οποίου βρίσκεται στην ευθύνη του ΜΕΛΤ, και προτείνει την αξιοποίηση του μνημείου, με τη χωροθέτηση εκεί της πρώτης εισαγωγικής ενότητας της νέας έκθεσης που αφορά στην ιστορία του Μουσείου αλλά και του ίδιου του Μνημείου.

Πλαίσιο οργάνωσης και ανάπτυξης της μελέτης

Για την οργάνωση και ανάπτυξη της μελέτης και προκειμένου να διατυπωθούν η κυρίαρχη ιδέα και οι στόχοι της, να αναπτυχθεί το περιεχόμενο και η δομή της, να οριστικοποιηθεί η χωροθέτηση των προτεινόμενων εκθετικών ενοτήτων στα κτήρια του τετραγώνου και να γίνει μια πρώτη ένταξη των προτάσεων της μελέτης στις κατόψεις των κτηριακών ενοτήτων συγκροτήθηκε ομάδα εργασίας από τις επιμελήτριες του ΜΕΛΤ (σημ. 1), ειδικό μουσειογράφο (σημ. 2), την αρχιτέκτονα του ΜΕΛΤ (σημ. 3) και τις υπογράφουσες το άρθρο. Στο πλαίσιο μιας δυναμικής ερευνητικής διαδικασίας οι επιμελήτριες και οι συντηρητές εξερεύνησαν τα αρχεία, τα μητρώα και τις αποθήκες του ΜΕΛΤ, και ανέσυραν υλικά τεκμήρια και έγγραφα που φέρουν συγκλονιστικές «ιστορίες» και προσφέρουν σε πολλές περιπτώσεις μοναδικές μαρτυρίες για τον νεότερο ελληνικό πολιτισμό. Πρόκειται για εργασία υποδομής που θα βρίσκεται σε εξέλιξη για αρκετό καιρό ακόμη και που φαίνεται ότι θα υπηρετήσει με συνέπεια την αποστολή του Μουσείου σε βάθος χρόνου. Στις επιμελήτριες του μουσείου ανατέθηκε, επίσης, η διερεύνηση και ανάπτυξη των εκθετικών ενοτήτων∙ κάθε επιμελήτρια «υιοθέτησε» από μία εκθετική ενότητα για την οποία συνέταξε κείμενο εργασίας που περιελάμβανε στόχους, ιδέες και προτάσεις επί του περιεχομένου της. Τα κείμενα αυτά αξιοποιήθηκαν πλήρως στη σύνταξη της μελέτης και υποβλήθηκαν μαζί με το κυρίως σώμα στο γνωμοδοτικό και εγκριτικό όργανο του Συμβουλίου Μουσείων.

Το έργο της ομάδας πλαισίωσε έρευνα για την ιστορική τεκμηρίωση της έκθεσης, την ανάπτυξη της θεματογραφίας της καθώς και για την ανεύρεση πηγών και αρχείων προκειμένου να εντοπιστούν τεκμήρια που θα στοιχειοθετήσουν το εποπτικό της υλικό (σημ. 4). Επιπλέον, το Ερευνητικό Εργαστήριο Μουσειολογίας του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου πραγματοποίησε για λογαριασμό του Μουσείου έρευνα κοινού, με σκοπό να συλλεγούν καίρια στοιχεία για τη σχέση του Μουσείου με τους δυνάμει επισκέπτες του και να διερευνηθούν οι αντιδράσεις τους ως προς τους στόχους και τη θεματογραφία της μελέτης. Τα αποτελέσματα της έρευνας τροφοδότησαν με καταλυτικό τρόπο τη μελέτη και η σχετική αναφορά υποβλήθηκε και αυτή ως παράρτημα της μουσειολογικής μελέτης.

Επισημαίνουμε, τέλος, ότι της μουσειολογικής μελέτης είχε προηγηθεί μουσειολογική προμελέτη, η οποία εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Μουσείων το 2009. Η εν λόγω μελέτη εδράζεται σε πολλά σημεία στην προμελέτη αυτή που υπήρξε και η αφετηρία των συζητήσεων της ομάδας εργασίας της.

Σκεπτικό και κυρίαρχη ιδέα της έκθεσης

Η κυρίαρχη ιδέα της έκθεσης βασίζεται στην παραδοχή ότι οι άνθρωποι επισκέπτονται τα μουσεία για να αναζητήσουν, να αναγνωρίσουν, να επιβεβαιώσουν πτυχές της ατομικής και συλλογικής τους ταυτότητας, να προσδιορίσουν και να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους στον κόσμο και, βεβαίως, να εξερευνήσουν και να ανακαλύψουν στοιχεία της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Τα «κοινά», δηλαδή, που μοιράζονται με τους συνανθρώπους τους όπως και τα στοιχεία που τους διαφοροποιούν από τους «άλλους», να πραγματευτούν εν γένει την «αίσθηση του συνανήκειν». Η σύνδεση, άλλωστε, της πολιτιστικής κληρονομιάς με την «έννοια» της ταυτότητας έχει επισημανθεί με απόλυτη επάρκεια από πλείστους μελετητές του φαινομένου του μουσείου (σημ. 5).

Στο ΜΕΛΤ η συζήτηση για την πολιτιστική κληρονομιά εντάσσεται στο χρονικό πλαίσιο  του νέου ελληνικού πολιτισμού. «Σημείο έναρξης» του πλαισίου αυτού  θα μπορούσε να αποτελέσει η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, το 1453, που σηματοδοτεί την ουσιαστική κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την αντικατάστασή της από την Οθωμανική. Πολλές από τις «πραγματικότητες», ωστόσο, του νέου ελληνισμού έχουν τις ρίζες τους στον υστεροβυζαντινό κόσμο και πολλές από αυτές έχουν αφήσει τα ίχνη τους μέχρι και τις μέρες μας. Η έκθεση περιλαμβάνει αναφορές σε ολόκληρη αυτή τη χρονική περίοδο· εστιάζει εντούτοις στο διάστημα από το 1750 έως και το 1960, στους δύο αιώνες από τους οποίους προέρχεται και η συντριπτική πλειονότητα των αντικειμένων των συλλογών του Μουσείου. Χρονικό διάστημα, επίσης, κατά το οποίο ο νέος ελληνικός πολιτισμός συγκροτείται, ακμάζει και εν τέλει «μέσα από ποικίλες συγκυρίες που υπαγόρευαν ανάλογες προσαρμογές και συνεχείς αλληλεπιδράσεις με έτερα πολιτιστικά σύνολα» (σημ. 6) φτάνει να «απηχείται» στην «ταυτότητα» των σημερινών Ελλήνων.

Λαμβάνοντας υπ’ όψη όλα τα παραπάνω οδηγηθήκαμε στην εξής διατύπωση για την κυρίαρχη ιδέα της έκθεσης που αναπαράγεται στους στόχους και τα μηνύματα όλων των εκθετικών ενοτήτων: «Ο νεότερος ελληνικός πολιτισμός έχει συμβάλει καταλυτικά στη συγκρότηση της ταυτότητας των Ελλήνων ‒ είναι το άμεσο παρελθόν τους/μας» και «Οι Έλληνες μπορούν να ανακαλύψουν σημαντικές πτυχές της ταυτότητάς τους στη νεότερη πολιτισμική κληρονομιά».  Η ανάλυση της κυρίαρχης ιδέας μάς οδήγησε σε επιμέρους ερωτήματα, τα οποία πραγματεύονται και στα οποία δίνουν κάποιες πρώτες απαντήσεις οι θεματικές ενότητες της έκθεσης: «Ποιοι είμαστε; Ποιος είναι ο νέος ελληνισμός και πώς έχει συμβάλει το πρόσφατο παρελθόν στη συγκρότηση και τη δυναμική της ταυτότητάς του;  Πώς συγκροτήθηκε ο νεότερος ελληνικός πολιτισμός; Ποιο είναι το ιστορικό του πλαίσιο; Ποιες επιρροές τον έχουν διαμορφώσει; Ποιοι είναι οι “φορείς” του; Πώς τον αντιλαμβάνονται οι Έλληνες και πώς οι αλλοδαποί; Ποιες είναι οι δημιουργίες του νέου ελληνισμού και πώς “αποτυπώνονται” ποικίλες πτυχές της ταυτότητας του στις δημιουργίες αυτές ‒ υλικές και άυλες; Ποια είναι η λεγόμενη “λαϊκή τέχνη” και ποια τα χαρακτηριστικά της;». Οι παραπάνω στόχοι υπαγορεύονται και από τα αποτελέσματα της έρευνας κοινού η οποία καταδεικνύει την αδήριτη ανάγκη σκιαγράφησης του νέου ελληνικού πολιτισμού: ενώ αποτελεί το «κοντινό» παρελθόν του σημερινού Έλληνα, παραμένει «ο μεγάλος άγνωστος» για σημαντική μερίδα του πληθυσμού. Οι πληροφοριοδότες που συμμετείχαν στην έρευνα επεσήμαναν επίσης την ανάγκη πλαισίωσης των «αντικειμένων» που παρουσιάζονται στα μουσεία με τα πολιτισμικά τους συμφραζόμενα καθώς και την ανάγκη σύνδεσης των ζητημάτων που θα πραγματεύεται η έκθεση με το σήμερα.

Βασικές ερμηνευτικές στρατηγικές

Αξίζει να αναφερθεί εν πρώτοις ότι η μελέτη ενστερνίζεται τις βασικές αρχές περί επικοινωνίας και μάθησης σε χώρους άτυπης μάθησης και πολιτιστικής αναφοράς που αποτελούν πλέον κοινό τόπο στο διάλογο για το νέο μουσείο διεθνώς (σημ. 7). Επομένως, και ενώ επί του παρόντος οι μόνιμες εκθέσεις του ΜΕΛΤ είναι κατεξοχήν «αντικειμενοκεντρικού», στατικού χαρακτήρα, στην επανέκθεση το ενδιαφέρον θα στραφεί στον άνθρωπο και στην εμπειρία που θα θέλαμε να αποκομίσει κατά την επίσκεψή του στο Μουσείο. Με βάση το σκεπτικό αυτό προτείνεται η «δημιουργία» ενός σύγχρονου Μουσείου, όπου θα κυριαρχούν οι αρχές της βιωματικής προσέγγισης, της «ψυχαγωγικής εκπαίδευσης» και της ανανεωσιμότητας, και ο νεότερος ελληνικός πολιτισμός θα αναδεικνύεται σφαιρικά μέσα από την οπτική γωνία της υλικής αλλά και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς· ενός μουσείου-φορέα κοινωνικής αλλαγής και ανάπτυξης, που δεσμεύεται στην προσέγγιση ευρύτερου κοινού και που διεκδικεί με τόλμη τη θέση του στη «βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου», ενός  μουσείου διεπιστημονικού, ενσυνείδητα πολιτικού και ενδεχομένως αναστοχαστικού χαρακτήρα. Η ορθή επιλογή της προσέγγισης αυτής επιβεβαιώνεται και ανατροφοδοτείται και από τα αποτελέσματα της έρευνας κοινού που αναφέρεται παραπάνω. Δεύτερον, και εξίσου σημαντικό, η μελέτη  με τις μουσειολογικές αναπαραστάσεις που προτείνει στοχεύει στην οπτικοποίηση ιδεών και αντιλήψεων που αποτελούν  αναζητήσεις και της σύγχρονης λαογραφίας και ανθρωπολογίας (σημ. 8). Ως εκ τούτου, προτείνεται η δημιουργία έκθεσης που θα προβάλει, μεταξύ άλλων, την ιστορική διάσταση των κοινωνικών φαινομένων και τις διαφορετικές πτυχές των πολιτισμικών συστημάτων που πραγματεύεται, θα βασίζεται στη μελέτη  και «απόδοση» με ποικίλους τρόπους της προφορικής παράδοσης, θα περιλαμβάνει στοιχεία για αγροτικούς αλλά και για αστικούς πληθυσμούς, με όποια προβλήματα και αν εγείρει η προσπάθεια ορισμού της αστικής τάξης στη νεότερη ελληνική κοινωνία (σημ. 9). Θα δημιουργεί συνδέσεις μεταξύ των θεματικών ενοτήτων, θα προβάλει με κάθε ευκαιρία το ιστορικό πλαίσιο ως «φόντο» στην έκθεση αντικειμένων, θα μιλάει για τη θέση του παρελθόντος στη διαμόρφωση του παρόντος, θα αναφέρεται σε πολιτισμικές πρακτικές που μετεξελίσσονται και επιβιώνουν, ενθαρρύνοντας την «κριτική» συγκίνηση, τον αναστοχασμό και το χιούμορ.

Οι ενότητες της έκθεσης

Η έκθεση θα διαρθρώνεται και θα αναπτύσσεται σε τρεις εισαγωγικές ενότητες και πέντε του κυρίως θέματος. Όλες οι ενότητες της έκθεσης αναπτύσσονται στα κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου, πλην της μίας ενότητας της εισαγωγής, η οποία αναπτύσσεται στο Τζαμί Τζισδαράκη, έναντι του κτηριακού συγκροτήματος του οικοδομικού τετραγώνου, και είναι οι ακόλουθες (εικ. 1):

-Εισαγωγή: α) Το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και το Τζαμί Τζισδαράκη, β) Η ιστορία του τετραγώνου, γ) Από πού είστε;/ Από πού είμαστε; – Η καταγωγή του νεότερου ελληνισμού

-Κυρίως θέμα: α) Πού μένουν;/ Πού μένετε; – Η κατοικία και ο κύκλος της ζωής, β) Πώς διασκεδάζουν;/ Πώς διασκεδάζετε; – Νεότερος Ελληνισμός και Ψυχαγωγία, γ) Τι δουλειά κάνουν/ Τι δουλειά κάνετε; – Εργασία και Απασχόληση,  δ) Τι φοράτε;/ Τι φορούν; – Ντύσιμο και Στολισμός, ε) Τι πιστεύουν;/ Τι πιστεύετε; – Θρησκεία – δοξασίες- έθιμα και παραδόσεις

Γενικές παρατηρήσεις

-Οι τίτλοι έξι θεματικών ενοτήτων έχουν διαμορφωθεί ως ερωτήματα, έτσι ώστε να προκαλέσουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών και να στοχεύσουν στο επίκεντρο των βασικών μηνυμάτων της έκθεσης. Η χρήση περισσότερων του ενός «προσώπων» αλλά και διαφορετικών χρόνων ‒ενεστώτας, ιστορικός ενεστώτας‒ θέλει να «θυμίσει» στον επισκέπτη τη σχέση του με το «κοντινό» του παρελθόν και τους προγόνους του αλλά και την ιστορικότητα των θεμάτων που πραγματεύεται η έκθεση (σημ. 10).

-Η θεματογραφία της έκθεσης επιχειρεί να προσεγγίσει πλείστες πτυχές του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, οι οποίες συνθέτουν πτυχές της ταυτότητας των ανθρώπων που έζησαν κατά τους αιώνες που καλύπτει το περιεχόμενο της έκθεσης, αλλά και των σύγχρονων πολιτών της χώρας. Σε αρκετές περιπτώσεις, απλές νύξεις προοιωνίζουν απλώς τη δυνατότητα ανάπτυξης της θεματογραφίας σε μελλοντικά προγράμματα του μουσείου και αναδεικνύουν την τεράστια δυναμική του. Τα θέματα που αναπτύσσονται σε πρώτο επίπεδο με μεγαλύτερη επάρκεια είναι αυτά που άπτονται μιας εις βάθος «ανάλυσης» των αντικειμένων της συλλογής.

-Η  μελέτη επιχειρεί να διατηρήσει ισορροπία μεταξύ των ερμηνευτικών μέσων που στηρίζονται στην ψηφιακή τεχνολογία και των πιο συμβατικών επιλογών (αντικείμενα, στατικά/μηχανικά εκθέματα, σκηνικές αναπαραστάσεις, κείμενα κ.ο.κ.). Επιχειρεί, επίσης, να παρουσιάσει και να αναδείξει τον μέγιστο δυνατό αριθμό αντικειμένων της εξαιρετικά πλούσιας συλλογής του ΜΕΛΤ.

-Στο πλαίσιο της επικοινωνιακής πολιτικής που υιοθετεί η μελέτη, τα ερμηνευτικά μέσα που προτείνονται  υποστηρίζουν τη διαδραστικότητα, τη συμμετοχικότητα, την «αφήγηση ιστοριών» με στόχο την ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης, τη γόνιμη συγκινησιακή φόρτιση, την κοινωνική συνεύρεση (σημ. 11) και την «ενδυνάμωση» του επισκέπτη (σημ. 12).

Η συζήτηση γύρω από τα βασικά μηνύματα κάθε εκθετικής ενότητας, που ακολουθεί, αφορά στην πραγμάτευση της κυρίαρχης ιδέας και των συνολικών στόχων της έκθεσης σε διαφορετικά σημεία ενδιαφέροντος στο πλαίσιο της εκθεσιακής αφήγησης.

Δομή, μηνύματα, θεματογραφία και ερμηνευτικά μέσα των ενοτήτων της έκθεσης (ενδεικτικά)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

α) Το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και το Τζαμί Τζισδαράκη

Η πρώτη ενότητα της εισαγωγής αναπτύσσεται στο μνημείο με την επωνυμία Τζαμί Τζισδαράκη. Χωροθετείται ευλόγως εκεί, καθώς το μνημείο αποτελεί την πρώτη στέγη του Μουσείου και αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του. Στην ενότητα παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά αντικείμενα από όλες τις συλλογές του ΜΕΛΤ, αντιπροσωπευτικά αντικείμενα από διαφορετικές περιόδους συλλεκτικής δράσης του Μουσείου καθώς και πλείστα τεκμήρια αρχειακού υλικού και φιλοξενούνται οι υπο-ενότητες, Ιστορία του Μνημείου, Ιστορία του Μουσείου, Οι επιλογές των επιμελητών και οι θησαυροί του ΜΕΛΤ. Συνοψίζοντας τα βασικά μηνύματα της ενότητας καταλήγουμε στα ακόλουθα:

-Το μνημείο «Τζαμί Τζισδαράκη» αποτελεί «τοπόσημο» της πλατείας Μοναστηρακίου.

-«Στιγμές» από την ιστορία του μνημείου συνδέονται με την ιστορία και την ανάπτυξη της πόλης της Αθήνας.

-Η ίδρυση του ΜΕΛΤ αντανακλά την εθνική και πολιτική ιδεολογία των αρχών του 20ού αιώνα.

-Το ιστορικό της ανάπτυξης του Μουσείου «αποκαλύπτει» τις αρχές της συλλεκτικής πολιτικής, της πολιτιστικής πολιτικής και της πολιτιστικής διαχείρισης που διέπουν τη λειτουργία του σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.

-Οι συλλογές του Μουσείου προέρχονται από όλες τις περιοχές, όπου κατοικούσαν/ κατοικούν Έλληνες.

-Οι συλλογές του Μουσείου περιλαμβάνουν μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα του λεγόμενου λαϊκού υλικού πολιτισμού και αναδεικνύουν τη «λαϊκή τέχνη» σε όλη της την αίγλη.

Προκειμένου να πραγματευτεί τα παραπάνω η εκθετική ενότητα περιλαμβάνει στοιχεία για την ιστορία και τη φιλοσοφία του Μουσείου, το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο όλων των χρόνων λειτουργίας του Μουσείου, τις συλλογές του Μουσείου και τις διαδικασίες απόκτησής τους, τις διαφορετικές λειτουργίες του Μουσείου σε εύρος χρόνου, το μνημείο που στεγάζει το Μουσείο και την ιστορία του, τη νεότερη ιστορία της πόλης της Αθήνας και πιο συγκεκριμένα του ιστορικού της κέντρου και τα ακόλουθα ερμηνευτικά μέσα: Ψηφιακό αλληλεπιδραστικό έκθεμα που παρουσιάζει πτυχές της ιστορίας και στοιχεία για την αρχιτεκτονική ενός σημαντικού μνημείου από τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας και σύνθεση από προθήκες με αντικείμενα από τις συλλογές του μουσείου και αρχειακό υλικό (αποσπάσματα από τα πρακτικά των διοικητικών συμβουλίων του Μουσείου, διοικητικά έγγραφα, δημοσιεύματα στον Τύπο, ΦΕΚ, τιμολόγια, μαρτυρίες, φωτογραφίες, καρτέλες τεκμηρίωσης κ.ο.κ.). Στην παρουσίαση εντάσσονται αντικείμενα που τεκμηριώνουν τις διαδικασίες απόκτησης συλλεκτικών συνόλων, τις αποστολές που εκπορεύτηκαν από το Μουσείο με σκοπό τη συγκέντρωση  δειγμάτων από τον ελλαδικό χώρο, τις δωρεές που παραχωρήθηκαν στο Μουσείο κ.ά., καθώς και αρχειακό υλικό που σκιαγραφεί τις συνθήκες, το σκεπτικό, τους τρόπους εν γένει με τους οποίους αποκτήθηκαν οι συλλογές του Μουσείου (π.χ. τιμολόγια, συμβόλαια και συμφωνητικά, δημοσιεύσεις, μαρτυρίες κ.λπ.). Τα στοιχεία αυτά εκτίθενται δίπλα ή και πάνω στα αντικείμενα. Τα εκθέματα αποσκοπούν να μυήσουν με παιγνιώδη τρόπο τον επισκέπτη στα «μυστικά» της «φιλοσοφίας» και της ιστορίας του Μουσείου από την ίδρυσή του μέχρι τις μέρες μας, όπως και στα «άδυτα» των παρασκηνίων του μουσειακού έργου, να συνδέσουν την ιστορία του μουσείου με το ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο στα χρόνια της λειτουργίας του, να συνδέσουν την ιστορία του Μουσείου με το μνημείο που το στεγάζει και τέλος να αποτελέσουν εισαγωγή και πλαίσιο για τις εκθετικές ενότητες που ο επισκέπτης θα περιηγηθεί στα κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου.

β) Η ιστορία του τετραγώνου

Η δεύτερη εισαγωγική ενότητα της έκθεσης χωροθετείται σε ένα από τα πρώτα κτήρια που συναντά ο επισκέπτης αφού εισέλθει στο οικοδομικό τετράγωνο. Η ενότητα πραγματεύεται στοιχεία για τη νέα στέγη του ΜΕΛΤ. Η θεματογραφία της ενότητας αναπτύσσεται κυρίως μέσω ψηφιακών παραγωγών και συμβατικού εποπτικού υλικού. Παρουσιάζονται, ωστόσο, και ελάχιστα αντιπροσωπευτικά αντικείμενα που «ανακαλύφθηκαν» στο οικοδομικό τετράγωνο στη φάση καθαρισμού και προετοιμασίας της αποκατάστασης των κτηρίων του. Η ενότητα φιλοξενεί τις υπο-ενότητες, Η αίθουσα με τα πορτραίτα, «Παιχνίδι» στην αυλή, Αθήνα.

Ως βασικά μηνύματα της ενότητας, αναφέρουμε τα ακόλουθα:

-Η ιστορία του οικοδομικού τετράγωνου «συνάδει» με την ιστορία της «αναγέννησης» της πόλης της Αθήνας.

-Το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της ανάπτυξης του οικοδομικού τετραγώνου σε διαφορετικές χρονικές στιγμές αντιπροσωπεύει το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο ανάπτυξης του ιστορικού κέντρου της Αθήνας στις αντίστοιχες περιόδους ‒ η μικρή του «κοινότητα» αποτελεί μια μικρογραφία της κοινωνίας του νέου Ελληνισμού και ειδικότερα της Αθήνας.

-Το οικοδομικό τετράγωνο αποτελεί «μνημείο» της νεότερης αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας της πρωτεύουσας, ένα από τα ελάχιστα που έχουν διασωθεί.

-Το οικοδομικό τετράγωνο αποτελεί ιδανική στέγη για το Μουσείο και για τις μνήμες του νεότερου πολιτισμού που αυτό πραγματεύεται.

-Η «συμβολική» επιστροφή των κατοίκων του τετραγώνου στις οικίες που απαλλοτριώθηκαν προς χάριν του έργου εκπληρώνει τον κοινωνικό ρόλο του Μουσείου.

Η έκθεση στην ενότητα αυτή περιλαμβάνει στοιχεία για την ιστορία και την αρχιτεκτονική των κτηρίων του οικοδομικού τετραγώνου και του περιβάλλοντος χώρου, τις οικογένειες που κατοίκησαν εκεί σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, την αρχιτεκτονική και πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης της Αθήνας και κυρίως του ιστορικού της κέντρου, από την ύστερη Οθωμανοκρατία  μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ως ερμηνευτικά μέσα της ενότητας προτείνονται τα ακόλουθα: Συνδυασμός φυσικών εκθεμάτων (φωτογραφίες–πορτραίτα προσώπων που κατοίκησαν στο τετράγωνο) με οπτικοακουστικές παραγωγές και ψηφιακή διαδραστική διάταξη, το περιεχόμενο της οποίας προβάλλεται, όταν ο επισκέπτης την ενεργοποιήσει συμμετέχοντας σε προσομοίωση «παιχνιδιού αυλής». Τα εκθέματα επιδιώκουν να μυήσουν τον επισκέπτη στην καθημερινότητα του βίου σε μια χαρακτηριστική γειτονιά της Αθήνας του παρελθόντος μέσα από τις προσωπικές ιστορίες των κατά καιρούς κατοίκων της και να καταδείξουν την ανάπτυξη και τις μεταβολές του χαρακτήρα του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας σε διάρκεια δύο περίπου αιώνων.

γ) Από πού είστε;/ Από πού είμαστε; ‒ Η καταγωγή του νεότερου ελληνισμού (εικ. 2)

Η τελευταία εισαγωγική ενότητα της έκθεσης αποτελεί τη μετάβαση στο κυρίως θέμα της. Στην ενότητα παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά αντικείμενα από τις περισσότερες συλλογές του Μουσείου, αντικείμενα κεραμικής, κοσμικής και εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, υφαντικής, κεντητικής, μεταλλοτεχνίας, κοσμικής και εκκλησιαστικής αργυροχοΐας, εργαλεία παραδοσιακών επαγγελμάτων και ενδυμασίες και φιλοξενούνται οι υπο-ενότητες, Ιστορικό πλαίσιο του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, Οι «πατρίδες» του Ελληνισμού. Τα βασικά μηνύματα εδώ διατυπώνονται συνοπτικά ως εξής:

-Ο τόπος καταγωγής αποτελεί βασικό συστατικό της ταυτότητας του ατόμου.

-Τα γεωγραφικά και πολιτιστικά όρια της καταγωγής του νέου ελληνισμού υπερβαίνουν κατά πολύ τα σύγχρονα σύνορα του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

-Τα πολιτισμικά συμφραζόμενα κάθε περιοχής έχουν επιδράσει καθοριστικά στις εκφάνσεις του νεοελληνικού πολιτισμού, υλικού και άυλου.

-Οι ρίζες του νεότερου ελληνισμού ανάγονται και στο ιστορικό του υπόβαθρο.

Η θεματογραφία της ενότητας περιλαμβάνει στοιχεία για τις περιοχές όπου κατοικούσαν και από όπου κατάγονται οι Έλληνες, τις πολιτισμικές επιδράσεις στη διαμόρφωση του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, τις ρίζες του και το ιστορικό του πλαίσιο, τον ελληνισμό της Διασποράς, τη μετανάστευση. Τα ερμηνευτικά μέσα της ενότητας είναι κατά κύριο λόγο ψηφιακά διαδραστικά εκθέματα στα οποία οι επισκέπτες ανακαλύπτουν στοιχεία για το πρόσφατο παρελθόν της χώρας, τη σχέση αυτού του παρελθόντος με την παγκόσμια ιστορία, τις τοπικές κοινότητες και ενδεχομένως τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, όπως αποτυπώνονται σε χάρτη του ευρύτερου ελληνισμού αλλά και στα οποία καταθέτουν, εφόσον το επιθυμούν, στοιχεία για τη δική τους «ταυτότητα». Τα ψηφιακά εκθέματα «συνομιλούν» στην ενότητα αυτή με επιλεγμένα αντικείμενα από τις συλλογές του μουσείου που φέρουν μνήμες από τον δικό τους τόπο προέλευσης. Όλα μαζί τα ερμηνευτικά μέσα επιχειρούν να καταδείξουν τη σύνδεση του ιστορικού πλαισίου με τον υλικό πολιτισμό, να εντάξουν τους επισκέπτες στην αφήγηση της έκθεσης και να ενθαρρύνουν την κοινωνική αλληλεπίδραση στο χώρο της έκθεσης.

ΚΥΡΙΩΣ ΘΕΜΑ

α) Πού μένουν;/ Πού μένετε; ‒ Η κατοικία και ο κύκλος της ζωής (εικ. 3)

Η πρώτη ενότητα του κυρίως θέματος χωροθετείται σε δύο κτήρια και παρουσιάζει αντιπροσωπευτικά αντικείμενα από τις περισσότερες συλλογές του Μουσείου, αντικείμενα κεραμικής, κοσμικής ξυλογλυπτικής, υφαντικής, κεντητικής, μεταλλοτεχνίας, κοσμικής αργυροχοΐας, ζωγραφικής και ενδυμασιών. Φιλοξενεί τις υπο-ενότητες, Το κέλυφος της κατοικίας και ο δημόσιος βίος, Πρώτες ύλες, φυσικό περιβάλλον και οι επαγγελματίες της οικοδόμησης, Ο «κύκλος της ζωής» και η ζωή μέσα στο σπίτι, Το δωμάτιο του Θεόφιλου, Το «μωσαϊκό» της πόλης, Η οικογένεια στο τραπέζι. Στα βασικά μηνύματα της ενότητας αναφέρονται τα ακόλουθα:

-Η κατοικία (παραδοσιακή ελληνική κατοικία) και οι λειτουργίες που επιτελούνται σε αυτή εκφράζουν την ατομική, κοινωνική, οικονομική και εν γένει πολιτισμική ταυτότητα του ανθρώπου.

-Στην κατοικία (παραδοσιακή ελληνική κατοικία) εξυπηρετούνται βασικές ανάγκες του ανθρώπου και επιτελούνται βασικές λειτουργίες ‒ προστασία από το περιβάλλον, τροφή, υγιεινή, ύπνος, εργασία.

-Στην κατοικία (παραδοσιακή ελληνική κατοικία) διαμορφώνεται εν πολλοίς η προσωπικότητα του ατόμου και αναπτύσσονται οι οικογενειακές σχέσεις.

-Στα αστικά κέντρα μεταφέρονται παραδοσιακές πρακτικές και νοοτροπίες που αφορούν στη ζωή στην περιφέρεια, μέσα και έξω από το σπίτι.

-Αντιστρόφως, τάσεις και πρακτικές που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα επιδρούν στη μορφή της παραδοσιακής κατοικίας και εν γένει στις καθημερινές πρακτικές.

Στην πλούσια θεματογραφία της ενότητας, περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, στοιχεία για την τυπολογία και την αρχιτεκτονική των οικιστικών ενοτήτων που απαντούν από τους οθωμανικούς χρόνους μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, την αποτύπωση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης στην αρχιτεκτονική διαφόρων οικιστικών ενοτήτων, τη σχέση της δόμησης σε κάθε περιοχή με το περιβάλλον, τις πρώτες ύλες, τις πολιτισμικές επιρροές που επιδέχεται η οικοδόμηση σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και τις τεχνικές της οικοδόμησης, κ.λπ., τον καθημερινό βίο στους διάφορους τύπους της παραδοσιακής κατοικίας, τον εσωτερικό διάκοσμο διαφόρων τύπων της κατοικίας, τη διατροφή και τις διατροφικές συνήθειες σε διαφορετικές περιοχές και διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, ήθη και έθιμα που σχετίζονται με την οικοδόμηση της κατοικίας και την καθημερινή διαβίωση. Ψηφιακά εκθέματα με τρισδιάστατες αναπαραστάσεις αρχιτεκτονημάτων, «κουκλόσπιτα» διαμορφωμένα ως εσωτερικά παραδοσιακών οικιών,  ψηφιακό τραπέζι που «στρώνεται» βάσει των επιλογών του επισκέπτη, ήχοι περιβάλλοντος και «ψίθυροι» από τα άδυτα της «εν οίκω» καθημερινότητας, σκηνική αναπαράσταση εσωτερικού σπιτιού στα αστικά κέντρα του 20ού αιώνα, πλείστα αντικείμενα των συλλογών του ΜΕΛΤ κ.ά., στοχεύουν εδώ να συσχετίσουν τη θέση και την αρχιτεκτονική διαφορετικών τύπων κατοικιών με το πολιτισμικό τους πλαίσιο και τους εκάστοτε ιδιοκτήτες τους, να μυήσουν τον επισκέπτη στα «άδυτα» της καθημερινότητας των ανθρώπων της περιόδου που εξετάζει η έκθεση, να καταδείξουν τη διατήρηση πρακτικών που αναπαράγονται «νοσταλγικά» στις κατοικίες των αστικών κέντρων του 20ού αιώνα, να παρουσιάσουν τις διατροφικές συνήθειες των Ελλήνων και το τελετουργικό της εστίασης σε βάθος χρόνου.

β) Πώς διασκεδάζουν;/ Πώς διασκεδάζετε; ‒ Νεότερος Ελληνισμός και Ψυχαγωγία (εικ. 4, 5)

Στη δεύτερη ενότητα του κυρίως θέματος παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο πλείστα αντικείμενα από τη συλλογή του Θεάτρου Σκιών αλλά και αντικείμενα από τις συλλογές μουσικών οργάνων και μεταμφιέσεων. Επίσης, παρουσιάζονται λίγα αντικείμενα που σχετίζονται με την «τελετουργία» των πανηγυριών, την τέλεση μυστηρίων, την ενδυμασία και επομένως αντικείμενα από τις συλλογές κεραμικής, κοσμικής ξυλογλυπτικής, μεταλλοτεχνίας, κοσμικής και εκκλησιαστικής αργυροχοΐας και ενδυμασιών. Η ενότητα φιλοξενεί τις υπο-ενότητες, Το Θέατρο Σκιών και ο κεντρικός του ήρωας ο Καραγκιόζης, Οι «δρόμοι» της Δύσης και της Ανατολής στις μορφές της ψυχαγωγίας. Τα μηνύματα της ενότητας παρατίθενται ως εξής:

-Έθιμα και παραδόσεις που συνδέονται με την ψυχαγωγία του νεότερου Ελληνισμού ανάγονται στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας.

-Έθιμα και παραδόσεις που συνδέονται με την ψυχαγωγία σχετίζονται με τον εορταστικό κύκλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

-Λαϊκές παραδόσεις που συνδέονται με την ψυχαγωγία επηρεάζουν αλλά και επηρεάζονται από αντίστοιχες ευρωπαϊκές.

-Ίχνη πολλών λαϊκών παραδόσεων διακρίνονται στις εκφράσεις της ψυχαγωγίας του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού.

-Ο Καραγκιόζης αποτελεί το δημοφιλέστερο λαϊκό θέατρο και τη δημοφιλέστερη μορφή ψυχαγωγίας μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα.

Ως προς τη θεματογραφία της η ενότητα περιλαμβάνει στοιχεία για τον Καραγκιόζη και το Λαϊκό Θέατρο Σκιών από την εποχή της Οθωμανοκρατίας μέχρι και σήμερα και άλλες μορφές της ψυχαγωγίας που συναντώνται στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία αλλά και στην «κουλτούρα» των αστικών κέντρων, όπως τα πανηγύρια, τα νυχτέρια, τα λουτρά, τους περιπάτους, τα επισκέψεις, τον εκκλησιασμό, τα καφενεία, κ.ά.  Κινηματογραφική ταινία μικρής διάρκειας, ψηφιακά διαδραστικά εκθέματα, σκηνική αναπαράσταση μπερτέ, ψηφιακές κορνίζες, ήχος και φως που δημιουργεί το «παιχνίδι των σκιών» αλλά και η εξαιρετικά πλούσια συλλογή αντικειμένων του Θεάτρου Σκιών του ΜΕΛΤ, όλα αποτελούν τα ερμηνευτικά μέσα τα οποία αποσκοπούν να μυήσουν τον επισκέπτη στις μορφές της ψυχαγωγίας στον νεότερο ελληνικό πολιτισμό, εκ των οποίων κάποιες επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας.

γ) Τι δουλειά κάνουν/ Τι δουλειά κάνετε; ‒ Εργασία και Απασχόληση (εικ. 6, 7)

H θεματική ενότητα που αναφέρεται εν γένει σε όψεις της ανδρικής και της γυναικείας εργασίας στον νεότερο ελληνικό πολιτισμό αναπτύσσεται σε δύο κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου. Μάλιστα μετά από πολλές συζητήσεις καταλήξαμε να εντάξουμε τη γυναικεία απασχόληση, που συχνά «παραμελείται» στις αφηγήσεις των μουσείων (σημ. 13), στο μεγαλύτερο από αυτά.

Στο «κτήριο των ανδρών» παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο αντικείμενα από τη συλλογή  εργαλείων  των λεγόμενων παραδοσιακών επαγγελμάτων αλλά και «προϊόντα» των επαγγελμάτων αυτών. Στις αίθουσές του φιλοξενούνται οι υπο-ενότητες, Επαγγέλματα και ασχολίες του πρόσφατου παρελθόντος, Εργαστηριακή τέχνη. Στο «κτήριο των γυναικών» παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο εκθέματα από τη συλλογή εργαλείων και δημιουργιών της υφαντικής και κεντητικής τέχνης και φιλοξενούνται οι ενότητες, Οι οικοδέσποινες, Από την υφαντική ύλη στο υφαντό, Τα κεντήματα της Ελλάδας, Σχολή κεντητικής. Τα μηνύματα που διαχέονται αντιστοίχως στις δύο κτιριακές ενότητες είναι τα ακόλουθα:

-Ο λεγόμενος λαϊκός πολιτισμός «παράγεται» και αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο στο πλαίσιο των ελληνικών παραδοσιακών κοινοτήτων και των οικονομικών, εργασιακών και εν γένει πολιτισμικών συνισταμένων τους.

-Ο λεγόμενος λαϊκός πολιτισμός παράγεται και αναπτύσσεται από ανθρώπους που εργάζονται κατά κύριο λόγο στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα της εργασίας αλλά και στον τριτογενή.

-Η παραδοσιακή εργασία παράγει προϊόντα για «αυτοκατανάλωση» αλλά και για το εμπόριο.

-Η λεγόμενη λαϊκή τέχνη αποτυπώνεται κατά κύριο λόγο σε χρηστικά αντικείμενα, προϊόντα της παραδοσιακής εργασίας.

-Στις ελληνικές παραδοσιακές κοινότητες οι γυναίκες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εργασία. Η υφαντική και η κεντητική είναι κατά βάση γυναικείες εργασίες, ανήκουν στην οικοτεχνία.

-Η οικοτεχνία παράγει μεγάλο μέρος του απαραίτητου εξοπλισμού του σπιτιού και μέρος απαραίτητων για την εργασία και εκτός της οικίας υλικών και καλύπτει τις ανάγκες της ενδυμασίας.

-Τα τεχνουργήματα της υφαντικής και της οικοτεχνίας αποτελούν έκφραση της ταυτότητας και της δημιουργικότητας της γυναίκας.

-Τα τεχνουργήματα της υφαντικής και της κεντητικής φέρουν επιρροές από το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο της δημιουργίας τους.

-Η κεντητική είναι από τους πλουσιότερους κλάδους της λαϊκής τέχνης.

-Η οικοτεχνία σε δεδομένες ιστορικές στιγμές μετατρέπεται σε βιοτεχνική εργασία.

Στοιχεία για την παραδοσιακή εργασία στον πρωτογενή τομέα της παραγωγής ‒ επαγγέλματα, τεχνικές, προϊόντα, αξιοποίηση πρώτων υλών και περιβαλλοντικών συνθηκών, την εργασία στο δευτερογενή τομέα της παραγωγής‒ επαγγέλματα, τεχνικές, προϊόντα, συντεχνίες, την εργασία στον τριτογενή τομέα της παραγωγής, το προφίλ των Ελλήνων επαγγελματιών στη διάρκεια των αιώνων που πραγματεύεται η έκθεση, την επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα, την παιδεία, και τη μαθητεία στα επαγγέλματα, κ.ά. αποτελούν τη θεματογραφία της κτηριακής ενότητας των ανδρών. «Τοίχος» πολλαπλής αφής μεγάλων διαστάσεων που ενεργοποιείται με το «άγγιγμα» του επισκέπτη και αποκαλύπτει τις ιστορίες πολλών γενεών ανθρώπων που απασχολήθηκαν σε διαφορετικούς τομείς της εργασίας, αφαιρετικές σκηνικές αναπαραστάσεις εργαστηρίων, αρχειακό υλικό και αντικείμενα, ήχοι εργασίας και ομιλίες, κ. ά. συγκροτούν ένα σύνθετο περιβάλλον και αποσκοπούν να παρουσιάσουν κάποιες από τις συνθήκες και τις συνισταμένες της εργασίας κατά τους αιώνες που πραγματεύεται η έκθεση.

Στο «κτήριο των γυναικών», η θεματογραφία προτάσσει στοιχεία για  τις ύλες, τα σύνεργα και την τεχνική κατασκευής των υφαντών, τα διακοσμητικά τους μοτίβα, το ρόλο της γυναίκας στην οικογένεια, στην κοινότητα και στο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκαν τα έργα της υφαντικής, την καλλιτεχνική αξία των έργων υφαντικής, την εξέλιξη της υφαντικής  από οικιακή σε εργαστηριακή τέχνη, την τέχνη της κεντητικής και τις πολιτισμικές επιδράσεις που επιδέχεται η κεντητική τέχνη σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές του ευρύτερου ελλαδικού χώρου. «Έξυπνες» εγκαταστάσεις, ψηφιακά διαδραστικά εκθέματα τα οποία «διδάσκουν» στον επισκέπτη την τέχνη της κεντητικής, σύντομα βίντεο που εξιστορούν την πορεία από τις πρώτες ύλες στην παραγωγή υφαντών, ποικίλα αντικείμενα και έντυπο εποπτικό υλικό πραγματεύονται τα μηνύματα και τα θέματα της εκθετικής ενότητας.

δ) Τι φοράτε;/ Τι φορούν; ‒ Ντύσιμο και Στολισμός (εικ. 8)

Στην τέταρτη ενότητα του κυρίως θέματος παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο εκθέματα από τη συλλογή ενδυμασιών, εξαρτημάτων ενδυμασιών και κοσμημάτων του ΜΕΛΤ και φιλοξενούνται οι υπο-ενότητες, Εμείς και τα ρούχα μας, Οι ενδυμασίες στο χώρο και το χρόνο, Βάλαμε τα καλά μας, Ντυθείτε αναλόγως, Μαγικά ρούχα, Μπρος στα κάλλη τι είναι ο πόνος;, Η παραγωγή των ενδυμασιών. Βασικά μηνύματα της ενότητας είναι τα ακόλουθα:

-Η παραδοσιακή ενδυμασία δηλώνει προσωπικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του ατόμου.

-Η παραδοσιακή ενδυμασία δηλώνει τον τόπο καταγωγής του ατόμου.

-Η παραδοσιακή ενδυμασία δηλώνει το πολιτισμικό πλαίσιο απ’ όπου προέρχεται και τις επιδράσεις που έχει επιδεχθεί.

-Οι καταβολές της ελληνικής παραδοσιακής ενδυμασίας ανάγονται στο Βυζάντιο και στην Οθωμανική εποχή.

-Η παραδοσιακές ενδυμασίες αποτελούν το βασικό ένδυμα των κατοίκων του ευρύτερου ελλαδικού χώρου για χρονικό διάστημα δύο και πλέον αιώνων.

Τα ζητήματα που πραγματεύεται η ενότητα αφορούν στην ιστορική εξέλιξη της ενδυμασίας στον ελληνικό χώρο, στις βασικές αρχές του ντυσίματος και του στολισμού στις διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου κατά τους νεότερους χρόνους, στη  γεωγραφική προέλευση των τοπικών ενδυμασιών και στα πολιτισμικά της συμφραζόμενα, στον κώδικα της ενδυμασίας, στη χρήση διαφορετικών τύπων ενδυμασίας, στην παραγωγή της ενδυμασίας, κ.ά. Η παραπάνω θεματογραφία αναδεικνύεται μέσα από ιστορίες που «κρύβονται» σε ερμάρια και συρτάρια, διαδραστικά εκθέματα που προσκαλούν τον επισκέπτη να «ντυθεί» με τα παραδοσιακά ρούχα, είτε εικονικά είτε πραγματικά και να επικαλεστεί τη «μαγική δύναμη» των συμβόλων, σύντομο βίντεο με θέμα το ντύσιμο και τις δυσκολίες του, έντυπο εποπτικό υλικό και, ευλόγως, πολυάριθμα δείγματα από την πλουσιότατη συλλογή ενδυμασιών του ΜΕΛΤ, που σκιαγραφούν προς χάριν του επισκέπτη πλείστες πτυχές της ιστορίας και της σημασίας της ενδυμασίας.

ε) Τι πιστεύουν;/ Τι πιστεύετε; – Θρησκεία – δοξασίες- έθιμα και παραδόσεις (εικ. 9)

Η ενότητα χωροθετείται στο κτήριο που βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με την εκκλησία του Αγίου Ελισσαίου. Στην ενότητα παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο εκθέματα από τη συλλογή εκκλησιαστικής αργυροχοΐας, κεντητικής, ενδυμασιών, ξυλογλυπτικής και κεραμικής και αναπτύσσονται οι υπο-ενότητες, Το θρήσκευμα του νέου Ελληνισμού και η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, «Καλό βράδυ, Παναΐτσα μου…», τα ιερά μυστήρια και ο κύκλος της ζωής,  Άγιος Ελισσαίος. Η ενότητα οικοδομείται γύρω από τα ακόλουθα μηνύματα:

-«Το θρησκευτικό συναίσθημα έχει σφραγίσει την ομαδική ζωή στις κοινότητες του νεότερου Ελληνισμού.

-Η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία αποτέλεσε κύριο παράγοντα της κοινωνικής και πνευματικής ζωής στην Τουρκοκρατία και μετέπειτα.

-Η νεότερη Ελληνική Εκκλησία κρατά και συντηρεί τη Βυζαντινή τελετουργικότητα.

-Η χριστιανική ελληνική εκκλησία έχει πολλούς δεσμούς με ένα προχριστιανικό παρελθόν, παλαιές παγανιστικές πίστεις και δοξασίες και πατροπαράδοτα έθιμα διεισδύουν στις ιερότερες στιγμές της χριστιανικής θρησκείας.

-Η παρουσία της εκκλησίας στον κύκλο της ζωής των Ελλήνων είναι πολύ σημαντική». (σημ. 14)

Η ενότητα παρουσιάζει στοιχεία για την ιστορία, την οργάνωση και τη δράση της ελληνικής ορθόδοξης Εκκλησίας, το τελετουργικό που αφορά στην τέλεση των «επίσημων πράξεων» της εκκλησίας, το τελετουργικό που αφορά στην τέλεση των μυστηρίων, τις «συγγένειες» του «θρησκευτικού» με τη μαγεία και εν γένει του «χριστιανικού» με το «προχριστιανικό», τη «συνάντηση» των εκκλησιαστικών εκδηλώσεων με τις λαϊκές παραδόσεις-τα λαϊκά έθιμα και την εν γένει εκκοσμίκευση της εκκλησιαστικής τελετουργικότητας, άλλα δόγματα στον νεότερο ελληνικό κόσμο καθώς και στοιχεία για την εκκλησία του Αγίου Ελισσαίου. Ψηφιακό έκθεμα που καταδεικνύει τη χωροχρονική ανάπτυξη της ορθόδοξης εκκλησίας από τη δημιουργία της μέχρι και τον 20ό αιώνα περιλαμβάνοντας και τα άλλα δόγματα που λατρεύονται στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, μελωδίες και ακούσματα, λατρευτικά αντικείμενα, φωτογραφίες από μυστήρια, ζωγραφικά έργα, σημειολογικές παρουσιάσεις συμβόλων του χριστιανισμού, κ.ά. συνθέτουν το περιβάλλον που στοχεύει να μυήσει τον επισκέπτη στα μυστικά της λατρείας της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησίας αλλά και στην εκκοσμίκευσή της στο πεδίο της καθημερινότητας.

Αντί επιλόγου,  η  συνέχεια…

Η εν λόγω μουσειολογική μελέτη αποτελεί το πρώτο από τα τρία στάδια που στα επόμενα έτη θα οδηγήσουν στην πραγμάτωση της έκθεσης. Ακολούθησε η μουσειογραφική μελέτη, που περιβλήθηκε από μελέτη για το φωτισμό της έκθεσης, τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου και το έντυπο εποπτικό υλικό, όπως και η μελέτη εφαρμογής που ολοκληρώνεται επί του παρόντος. Στη μελέτη εφαρμογής θα βασιστεί η σύνταξη τεχνικού δελτίου και τευχών δημοπράτησης, προκειμένου να προκηρυχθούν διαγωνισμοί και να ανακηρυχθούν ανάδοχοι για την υλοποίηση του έργου. Οι μελέτες αυτές έχουν ευλόγως αποκλίσεις από την αρχική μουσειολογική μελέτη – υπο-ενότητες συγχωνεύθηκαν μεταξύ τους ή μετονομάστηκαν και σε κάποιες περιπτώσεις δημιουργήθηκαν καινούριες. Η περιγραφή των εκθεμάτων τελειοποιήθηκε, υλικά, κατασκευές και μέσα αναλύθηκαν στη λεπτομέρειά τους και έγινε η τελική επιλογή των αντικειμένων που συντηρούνται, προκειμένου να συμμετέχουν στην έκθεση. Όλα τα παραπάνω παραμένουν, ωστόσο, συνεπή στη μουσειολογική μελέτη του 2012 ως προς την κυρίαρχη ιδέα, τους στόχους και τα μηνύματα της έκθεσης, τη διάρθρωσή της στις βασικές ενότητες και τα σημαντικά ερμηνευτικά μέσα κάθε ενότητας.

Έλενα Μελίδη, Ιστορικός-Αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης

Αλεξάνδρα Νικηφορίδου, Μελετήτρια-Μουσειολόγος, Σύμβουλος Μουσείων