Ελένη Αρβελέρ, Εικασίες: Βεργίνα – Αμφίπολη, εκδ. Ερμής, Αθήνα 2014, 54 σελ., 13 εικ. ISBN 978-960-320-230-1
Ενώ όλα τα χαρτιά δεν είναι ακόμη πάνω στο τραπέζι, ενώ η ρουλέτα γυρίζει, η Ελένη Αρβελέρ δημοσιοποιεί τις απόψεις της για την Αμφίπολη αλλά και για τη Βεργίνα. «Εικασίες» τις αποκαλεί, τις συνοδεύει όμως με στέρεα επιχειρήματα. Ένα μικρό πόνημα λοιπόν, με αληθοφανείς εικασίες.
Για τη μελέτη της αυτή, μας λέει, βασίστηκε σε τρία συγγράμματα: α) Μανόλης Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι (Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994), β) Εμμ. Μικρογιαννάκης, «Ελληνιστικοί χρόνοι», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1973, τόμ. Δ’, σ. 240-282), και γ) Αμαλία Μεγαπάνου, Πρόσωπα και άλλα κύρια ονόματα (Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2006).
Η γνωστή βυζαντινολόγος μπαίνει εδώ στα χωράφια συναδέλφων άλλης ειδικότητας, κάτι που σοβαροί επιστήμονες δεν το συνηθίζουν, όπως λέει. Το παράδοξο αυτό τόλμημα όμως της το υπαγορεύει ένα πρόβλημα που την απασχολεί καιρό, μας εξομολογείται. Πρόκειται για την ακατανόητη παρουσία της ελεφαντοστέινης κεφαλής του Μεγάλου Αλεξάνδρου στον τάφο του πατέρα του Φιλίππου, ενόσω ο ίδιος ζει και βασιλεύει. «Είναι μάλλον αδύνατον ομοίωμα βασιλεύοντος βασιλέως να είναι ενταφιασμένο», διατείνεται.
Βεργίνα
Η Αρβελέρ θα εξετάσει πρώτα, «σχεδόν εισαγωγικά», παραστάσεις και αντικείμενα στον τάφο του Φιλίππου που σχετίζονται με τον Αλέξανδρο: τη ζωφόρο στην πρόσοψη του τάφου με την τοιχογραφία κυνηγιού στην οποία κυριαρχεί νεαρός, στεφανωμένος ιππέας, και τις ομοιότητες που αυτή εμφανίζει με το ψηφιδωτό της Πομπηίας το οποίο εικονίζει τη μάχη του Αλέξανδρου κατά του Δαρείου. Στο ψηφιδωτό ο Αλέξανδρος φοράει θώρακα, «εντελώς όμοιο» κατά τον Ανδρόνικο, με εκείνον που βρέθηκε στον τάφο. Στη συνέχεια εξετάζονται το σιδερένιο κράνος με το υψηλό λοφίο, η κλίνη με την «παράδοξη παρουσία Σειληνού» και μια γυναικεία μορφή (Τύρος ή Διόνυσος;), η χρυσή λάρνακα με το δεκαεξάχτινο αστέρι, η οποία παραπέμπει σε ταφή κατά τον ομηρικό τρόπο, σαν την ταφή του Αχιλλέα, ενός ήρωα οικείου στον Αλέξανδρο. Κεντρική θέση, βεβαίως, κατέχει η ελεφαντοστέινη κεφαλή του Αλέξανδρου.
Πριν αφήσει κατά μέρος την αρχαιολογία για να στραφεί στα ιστορικά στοιχεία, η συγγραφέας θα απευθύνει ένα ερώτημα: «Τι εμποδίζει να δεχτούμε ότι στον τάφο του πατέρα του, Φιλίππου, μεταφέρθηκαν –μετά την, πρόσκαιρη ίσως, ταφή του στην Αίγυπτο– τα οστά του Αλέξανδρου;»
Τα ιστορικά στοιχεία μας μεταφέρουν σε μια «εποχή σύγχυσης και δολοπλοκιών», στην οποία εγγράφεται η διαμάχη γύρω από τον νεκρό Αλέξανδρο. Συμμαχίες (Ολυμπιάδα και Περδίκκας), αντιπαλότητες (Ολυμπιάδα και βασίλισσα Ευρυδίκη), κατά συρροήν φόνοι. Ο Περδίκκας, «προστάτης της βασιλείας των Μακεδόνων», διεκδικεί τη σορό του Μεγάλου Αλεξάνδρου παρά τον σκληρό ανταγωνισμό του Πτολεμαίου. Ο Πτολεμαίος «απάγει» τη σορό για να τη μεταφέρει στη Μέμφιδα. Ωστόσο, «δεν είναι απίθανο», γράφει η συγγραφέας, «να υπήρξε μόνο κενοτάφιο στην Αλεξάνδρεια ή κάποιος μόνο προσωρινός ενταφιασμός πριν τη μετακομιδή των οστών στην πατρίδα».
Αμφίπολη
Η συγγραφέας, αφού αποδώσει τα μέλη της Μακεδονικής δυναστείας στο βασιλικό νεκροταφείο των Αιγών, αποδίδει το μεγαλειώδες ταφικό μνημείο στην Αμφίπολη σε επιφανή πρόσωπα που είχαν δεσμούς λόγω καταγωγής ή λόγω δράσης με αυτή την πόλη.
Το υπό ανασκαφή μνημείο χρονολογείται, όπως φαίνεται, σε περίοδο που περιλαμβάνει και τα χρόνια εξουσίας του Κάσσανδρου στην Αμφίπολη. Η συγγραφέας προβάλλει δύο πιθανότητες: Είτε πρόκειται, λέει, για νεκροταφικό πολυάνδρειο, που ίσως σχετίζεται ιδιαίτερα με τους ναυάρχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου (μακεδονικό Arlington;), είτε, «μάλλον», πρόκειται για ταφικό βασιλικό συγκρότημα. Και σε αυτή την περίπτωση, «πιθανότατα (να πω ασφαλώς;)» βρίσκονται ενταφιασμένοι ο ίδιος ο Κάσσανδρος και η γυναίκα του, Θεσσαλονίκη.
Η συγγραφέας στέκεται και στην εξαιρετική ποιότητα των ευρημάτων. Το χέρι που τα έφτιαξε ανήκει σε Αθηναίους καλλιτέχνες, λέει και εξηγεί: Η πολιτική του κυβερνήτη της Αθήνας Δημητρίου Φαληρέα ενάντια στην επίδειξη πλούτου και στην πολυτέλεια, θα εξανάγκασε ίσως πολλούς καλλιτέχνες να εκπατριστούν προς την ακμάζουσα τότε Μακεδονία, φυγάδες ή καλεσμένοι από τον Κάσσανδρο στην αυλή του.
«Να ονομάσω, λοιπόν, Κασσάνδρειον το μνημείο της Αμφίπολης;» μας ρωτά η Ελένη Αρβελέρ κλείνοντας.
Υστερόγραφο: Στο Υστερόγραφο του Προλόγου της η Ελένη Αρβελέρ σημειώνει ότι πληροφορήθηκε τις μελέτες του Τριαντάφυλλου Παπαζώη για τη Βεργίνα, όταν η δική της μελέτη ήταν υπό εκτύπωση.
Ο Τριαντάφυλλος Παπαζώης είχε δημοσιεύσει στο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες τα εξής άρθρα: «Η ταυτότητα των νεκρών στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας», τχ. 75, Ιούνιος 2000. «Ο θώρακας και το ξίφος της Βεργίνας και η σχέση τους με την ταυτότητα του νεκρού βασιλιά του τάφου ΙΙ», μέρος α’, τχ. 78, Μάρτιος 2001. «Ο θώρακας και το ξίφος της Βεργίνας και η σχέση τους με την ταυτότητα του νεκρού βασιλιά του τάφου ΙΙ», μέρος β’, τχ. 79, Ιούνιος 2001. «Η βασίλισσα Ρωξάνη και η σχέση της με τον προθάλαμο του τάφου ΙΙ στη Βεργίνα», τχ. 86, Μάρτιος 2003. «Ισσός ή Γαυγάμηλα; Νέοι προβληματισμοί», τχ. 110, Μάρτιος 2009.
