Ετοιμόρροπες κολόνες, αναιμικά ψηφιδωτά, χορταριασμένα οικήματα. Η εικόνα του σημαντικότερου αρχαιολογικού χώρου της Ιταλίας δεν απέχει πολύ από αυτήν της εγκατάλειψης. Φταίνε οι καιροί ή μήπως τα ήθη;

Κάποια ρεπορτάζ κάνουν λόγο για αδέσποτα σκυλιά. Τριγυρίζουν στα ερείπια, λιάζονται, ακολουθούν τους τουρίστες, κοιμούνται σε κάποια κόγχη. Πρόσφατα καταγράφτηκαν όλα τους, εξοπλίστηκαν με περιλαίμιο και στεγάστηκαν σε μικρά σπιτάκια, στα πλαίσια μιας πρωτοβουλίας που κόστισε πάνω από 100.000 ευρώ. Χαρακτηρίζονται τα σύγχρονα σύμβολα της αρχαίας Πομπηίας, μιας πόλης που πολλοί πιστεύουν ότι καταστράφηκε δύο φορές. Η πρώτη ήταν εκείνη τη μέρα του Αυγούστου του 79 μ.Χ., όταν σύμφωνα με τις περιγραφές του Πλίνιου του Νεότερου ο ουρανός σκεπάστηκε με στάχτη και οι άνθρωποι αναζητούσαν τους δικούς τους με κραυγές. Η δεύτερη δεν είναι τόσο παλιά. Η αρχαία Πομπηία, ένας από τους σημαντικότερους θησαυρούς της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, διακόσια πενήντα χρόνια μετά την ανασκαφή της μοιάζει να σκεπάζεται από την εγκατάλειψη κάθε μέρα που περνάει.

Είναι βέβαια και η συγκυρία. Από το καλοκαίρι του 2010, η Ιταλία υπέστη τέσσερα προγράμματα λιτότητας, ύψους περίπου 230 δισεκατομμυρίων ευρώ. Σιγά μην έβγαινε αλώβητος ο πολιτισμός: η ιταλική κυβέρνηση διέθεσε για χάρη του 2,1 δισ. ευρώ το 2008, τα οποία έγιναν 1,7 το 2010 και 1,6 το 2012. Ετσι τα πράγματα χειροτέρεψαν. «Η Πομπηία βρίσκεται σε κίνδυνο. Για καθεμιά κατάρρευση που αναφέρεται στα πρωτοσέλιδα όλου του κόσμου, υπάρχουν άλλες εννιά που δεν γίνονται γνωστές» έλεγε πρόσφατα σε συνέντευξή του ο αρχιτέκτονας Αντόνιο Ιρλάντο, επικεφαλής του Παρατηρητηρίου Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ο ίδιος, όπως και άλλα μέλη του Παρατηρητηρίου, επιθεωρεί εβδομαδιαίως την Πομπηία, αφήνοντας τα καλύτερα διατηρημένα κτίρια για τα μάτια των τουριστών ενώ εκείνος φωτογραφίζει όσα βρίσκονται σε κίνδυνο. Γνωρίζει μέχρι και ποια κολόνα γέρνει ανησυχητικά και τη δείχνει λέγοντας: «Αυτή είναι η Πομπηία. Την αφήνουμε να υποβαθμίζεται, περιμένοντας την κολόνα να πέσει εντελώς ή να βρεθεί κάποιος που θα σκεφτεί να τη διορθώσει».

Η αλήθεια είναι ότι μετά τη θεαματική κατάρρευση του Σπιτιού των Μονομάχων το 2010, η Πομπηία μοιάζει με ασθενή που παρακολουθείται λίγο πιο προσεκτικά. Για τον Αντόνιο Ιρλάντο ωστόσο και αρκετούς αρχαιολόγους χρειάζεται κάτι πολύ δραστικότερο. Πριν από τριάντα χρόνια, η τοποθεσία παρακολουθούνταν από κτίστες, συντηρητές τοιχογραφιών, μεταλλουργούς, συνολικά εκατό ειδικευμένους εργαζομένους. Ο τελευταίος τεχνίτης ψηφιδωτών ωστόσο συνταξιοδοτήθηκε πριν από δέκα χρόνια. Μια μέρα, ο Ιρλάντο τον κάλεσε να διαπιστώσει μόνος του την υποβάθμιση του αρχαιολογικού χώρου, εκείνος όμως αρνήθηκε, φοβούμενος ότι δεν θα αντέξει το θέαμα. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι ότι πολλά ψηφιδωτά της Πομπηίας μοιάζουν σήμερα σαν αναιμικά ή καλύπτονται από κουτσουλιές. Το διασημότερο από αυτά, η επιγραφή «Cave Canem» (κάτι σαν το σημερινό «Προσοχή σκύλος», που βρίσκεται όμως σε ένα ρωμαϊκό «domus»), όταν δεν σκεπάζεται από το χώμα, ξεφτίζει από τον ήλιο. Στους γύρω τοίχους, το γνωστό πομπηιανό κόκκινο χρώμα δύσκολα διακρίνεται πλέον. Το κονίαμα των κτισμάτων εξαφανίζεται ενώ η κατάσταση ορισμένων κτιρίων είναι τέτοια που οποιοσδήποτε τουρίστας θα μπορούσε να επιστρέψει στο σπίτι του με μια πέτρα «made in Pompei» στο σακίδιό του.

Η Καμόρα

Ο Iταλός Σαλβατόρε Σέτις, ιστορικός τέχνης και πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής του Μουσείου του Λούβρου, δημοσίευσε πρόσφατα στη «La Repubblica» «Δέκα προτάσεις για την αναζωογόνηση της Πομπηίας». Μεταξύ άλλων έκανε λόγο για αποτελεσματικότερη διαχείριση των εσόδων του χώρου (περίπου 20 εκατ. ευρώ ετησίως), για αύξηση του επιστημονικού προσωπικού, για πρόσκληση ερευνητών από το εξωτερικό, για σύσταση διεθνούς επιτροπής που θα προσδιορίσει τις προτεραιότητες της Πομπηίας.

Ο Γάλλος ιστορικός τέχνης Φιλίπ Νταβεριό πήγε ένα βήμα πιο πέρα, προτείνοντας να ανατεθεί η διαχείριση του χώρου σε μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού, υπό την αιγίδα Ευρωπαίου επιτρόπου. Από την πλευρά της, η κυβέρνηση Μπερλουσκόνι ανέθεσε τη διαχείριση στην υπηρεσία Πολιτικής Προστασίας. Το πλεονέκτημα ήταν η συντόμευση των σχετικών διαδικασιών. Το μειονέκτημα ήταν ο ανεπαρκής έλεγχός τους. Κάπως έτσι ο εισαγγελέας της Νάπολι έχει σήμερα τέσσερις υποθέσεις ανοιχτές. Ερευνούν πώς δύο υπόστεγα που θα στέγαζαν τις αρχαιότητες μεταμορφώθηκαν σε παλιοσίδερα, πώς κάποια τμήματα του αρχαίου θεάτρου αναστηλώθηκαν με τσιμέντο και όχι κάποιο καταλληλότερο υλικό ή πώς η συνολική ανακαίνισή του κόστισε έξι εκατ. ευρώ αντί για 500.000, ποσό που προέβλεπε ο αρχικός προϋπολογισμός.

Τα παραπάνω προβλήματα είναι τόσο παλιά όσο και ο ιταλικός Νότος. Οι μεγάλες δουλειές συμφέρουν περισσότερο από τις μικρές. Ποιον; Την Καμόρα, τη ναπολιτάνικη Μαφία, που ελέγχει μεγάλο αριθμό εταιρειών. Η αναστήλωση μιας κολόνας αποδίδει λιγότερα στο οργανωμένο έγκλημα από την υφαρπαγή ενός διαγωνισμού για την κατασκευή ενός βεστιαρίου για τους φρουρούς. Μιλώντας σε πρόσφατο ρεπορτάζ της γαλλικής «Le Monde», και ζητώντας να παραμείνει ανώνυμος, ένας υπάλληλος του ιταλικού υπουργείου Πολιτισμού έλεγε: «Πολλοί άνθρωποι έχουν συμφέρον αν η Πομπηία παραμένει σε κρίσιμη κατάσταση. Με την παραμικρή κατάρρευση που παίρνει διαστάσεις στα ΜΜΕ, μπορεί να διατεθεί περισσότερο κρατικό χρήμα. Κατά κάποιον τρόπο, οι καταρρεύσεις είναι χρήσιμες για τη συντήρηση ενός είδους “στρατηγικής της έντασης” που ενεργοποιεί μεγαλύτερη επείγουσα κρατική χρηματοδότηση. Η οποία με τη σειρά της, λόγω του επείγοντος χαρακτήρα της, είναι πιο εύκολα ελεγχόμενη από την Καμόρα. Οσο για την ιδιωτική χρηματοδότηση, καλύτερα να μην το συζητήσουμε. Κανείς δεν γνωρίζει από πού θα προέρχεται, ούτε σε ποια ανέντιμα χέρια θα καταλήξει».

Διεθνής εποπτεία

Αν όμως η ιδιωτική χρηματοδότηση είναι επικίνδυνη και το δημόσιο χρήμα απορροφάται από τη Μαφία, τότε τι απομένει; Η Ευρώπη και τα κονδύλια της για τις «υπανάπτυκτες περιοχές», από τα οποία η Ιταλία χρησιμοποιεί λιγότερο από το ήμισυ εκείνων που δικαιούται λένε μερικοί. Πριν από έναν χρόνο, ο Ευρωπαίος επίτροπος περιφερειακής πολιτικής, ο Αυστριακός Γιοχάνες Χαν, έλαβε επίσημο σχετικό αίτημα από την ιταλική κυβέρνηση το οποίο προσυπέγραφαν και οι περιφερειακές Αρχές της Καμπανίας. Στο τέλος Μαρτίου, η Επιτροπή συμφώνησε.

Αρχές Απριλίου, στη Νομαρχία της Νάπολι, πέντε υπουργοί, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου και υπουργού Οικονομίας Μάριο Μόντι, ανακοίνωσαν για πρώτη φορά και όχι χωρίς τυμπανοκρουσίες τα καλά νέα: 105 εκατ. ευρώ δόθηκαν από την Επιτροπή, προκειμένου να αποκατασταθούν οι πιο κατεστραμμένες ρωμαϊκές οικίες της Πομπηίας και να αρχίσει μια πραγματική εργασία παρακολούθησης και συνεχούς συντήρησής τους.

Να είναι αυτό ένα πρώτο βήμα προς μια διεθνή εποπτεία της Πομπηίας; Εάν η Ευρώπη συμφωνήσει να λειτουργήσει και ως χορηγός παγκόσμιων πολιτιστικών αγαθών, σίγουρα θα θέλει τις εγγυήσεις της, ειδικά απέναντι στο ενδεχόμενο εμπλοκής κάποιου αφεντικού της Μαφίας. Προς αυτή την κατεύθυνση υπογράφτηκε μια «νομική σύμβαση» την οποία ο Μάριο Μόντι, ιδιαίτερα ικανοποιημένος, χαρακτήρισε «πρωτοποριακή». Διορίστηκε μέχρι και πρόσωπο που θα αξιολογεί την πορεία όποιου έργου ξεπερνά τα 5.000 ευρώ, «ώστε να μην καταλήγει τίποτα στις τσέπες της Μαφίας» όπως ειπώθηκε σχετικά. «Η Πομπηία θα γίνει το σύμβολο της αλλαγής» υποσχέθηκε ο νέος υπουργός Πολιτισμού Λορέντσο Ορνάγκι, ο τρίτος μετά την κατάρρευση του Σπιτιού των Μονομάχων.

Υποσχέθηκε επίσης ότι τα πάντα θα είναι πλέον διαφανή. Οι προσφορές για τον απαιτούμενο χρόνο εργασίας, οι εταιρείες που επελέγησαν θα αναρτώνται στο Διαδίκτυο. «Πρέπει να δείξουμε σε όλη την Ευρώπη ότι η Πομπηία είναι μια ασφαλής επένδυση» έλεγε ο Ορνάγκι και ανέμενε ότι όταν τα πράγματα πάρουν τον δρόμο τους η περιοχή θα προσελκύσει αλυσίδες ξενοδοχείων που θα φιλοξενούν τους τουρίστες, χωρίς να απαιτούν περισσότερα χρήματα από εκείνα της Ρώμης ή της Νάπολι.

Η ανάπλαση αναμένεται να διαρκέσει μέχρι το 2015. Ηδη, σύμφωνα με τις σχετικές ανακοινώσεις, πέντε ρωμαϊκές οικίες πρόκειται να αναστηλωθούν. Δώδεκα τμήματα του αρχαιολογικού χώρου που παρέμεναν κλειστά για λόγους ασφαλείας θα ανοίξουν εκ νέου για τους επισκέπτες. Περιθώρια όμως για κριτική υπάρχουν ακόμη. Οι υπουργοί, οι δήμαρχοι, οι πρόεδροι των επαρχιακών και περιφερειακών συμβουλίων που καλωσόρισαν το «νέο ξεκίνημα» στην αποκατάσταση της Πομπηίας, εκείνη τη μέρα στις αρχές του Απριλίου, το έκαναν με τη συνοδεία 60 υπηρεσιακών αυτοκινήτων, οδηγών, ανδρών ασφαλείας και όπως τέλος πάντων ειπώθηκε όχι χωρίς τυμπανοκρουσίες. Ποιος ξέρει πόσες κολόνες ή πόσα ρωμαϊκά domus θα μπορούσαν να αναστηλωθούν αν τέτοιες ανακοινώσεις ήταν λίγο πιο συγκρατημένες στη λαμπρότητά τους.